Pes 2013 Efsane Olun Gp Hilesi

со
о
гз
GJ
ТУРЕЦКОГО
ЯЗЫ КА
^БК-9*81.2(5Туц)
К 89

Печатается по постановлению
Издательского совета
Института стран Азии и Африки при МГУ
и Издательского Дома «Муравей»

Рецензенты
профессор Э. А. Грунина
доцент Г. П. Александров

ч Кузнецов П. И. Учебник турецкого языка. Завершающий

i курс. — М.: ИД «Муравей-Гайд», 2000. — 376 с.

' Учебник излагает все основные сведения по фонетике турецкого языка,

вводит и закрепляет наиболее важные правила морфологии и синтакси­
са, самую употребительную лексику н фразеологию. Предназначен для
работы в аудиторных условиях, а также для лиц, желающих изучать язык
самостоятельно.

Издательский совет
ИСАА прн МГУ и ИД «Муравей»:

проф. М. С. Мейер (председатель)

проф. А. А. Вигасин
проф. А. М. Карапетьянц
В. Я. Кофман
проф. А. В. Панцов
проф. JI. А. Фридман

ISBN 5-8463-0033-2

© П, И. Кузнецов, 2000
О Издательский Дом «Муравей-Гайд», 2000
ПРЕДИСЛОВИЕ

нием1аюно“!т 9 РС\У',еб',ИКа7>Рсщ:_0Г0я1ика яагмется прадолже-

" -гш п Т Г Г ’ ВМа"НОГ° курса. Этой книгой » .

грамматики турецкого языка Темном ИЗУЧеНие нормативного курса,

до усвоивший НС Менее’ ЧеловеК, достаточно твер-
Г ф р ^ о г и е й Т W ИВЛ»ДеЮЩИ* ВВадеНнбй в учебнике лексикой'
сочетаний и Лп ° К0Л° 00 СЛОВи окол° 1ОООустойчивых слово-

гг“-аЧ "^“
построенныхКпо v НаЧШ1ЬНЫЙ Курс’ “ ™ °raet и уроков (№№ 15—28), ,
тыре темы} слои * извеР™°и схеме: грамматическая часть (три-че-

вообразовательные^
прнипй „„ , аффтс^ы^с** ^раж невд^И^ на
; L упражнениями Ю^С ЯНеК°Т°РЫе ^вве­
закрепление
денной
стовымилексики и фразеологии и пйпИ.
общая (текстовая) часть с послетек-
стовыми Упражнениями.
чепгий гг В уучебнике ппспг^.
синике представлены также гГраммати-

лагаи,щ „йрео™ н” ™ и 1 Х Г е « Г “ еЛ
кто занимается языком без нренода^ля Г Ш> ’ - Т 0"
виду дополнить учебник фономаториатами лальне — ■
Лингнит^чГсктГтпГ,еРНЬг1.1 “ р"ант у ,е 6 »ика набирали студенты
ного университета ГИТУ иского государственного гуманитар-
Азии и Африки ГИГА д и ^ илологического отделения Института стран
ман, О. Хадарцев Е Копы ЛеЗКИНа’ ° ' СтреЛкович, М- Вуль, М. Гольд-
признательность.’ това и ДРУгие, которым автор выражает свою

3
УРОК 15{1)

ПРЕЖДЕПРОШЕДШЕЕ ВРЕМЯ
(b e lir s iz g e ç m iş z a m a n ın h ik â y e s i)

Преждепрошедшее I время образуется посредством сложного аффик­

са-mıştıf(T. e. -mış4+ i-di) и обозначает действие,совершившееся до опи­
сываемого момента в прошлом.
Можно говорить о следующих подзначениях (или оттенках значения)
этой формы: . ,
1. Ею обозначается второе из двух называемых действий, по времени
предшествующее первому.
İstasyona koşup geldi. Ne çare ki tren kalkmıştı (kalkmış idi). Он прибе­
жал на станцию. Увы, поезд (уже)ушел.
2. Внимание может фиксироваться не столько на действии (совершен­
ном до описываемого момента), сколько на его результате.
İyi giyinmişti. Он был хорошо одет (т. е. в то время, о котором ведет­
ся рассказ, находился в состоянии (уже) одетого). Форма на -miş(tir)
описывала бы состояние в момент речи: İyi giyinmiştir. Он хорошо одет
(сейчас, хотя действие— одет ься-—совершено ранее, и говорящий не
был ему свидетелем).
,, В описаниях наряду с -inişti часто употребляется также форма на
-(ı)yordu (определенный имперфект). При этом аффикс -dı (т. e. i-di) мо­
жет опускаться, но должен наличествовать в глаголе, который завершает
описание. '
Tablo bugünkü gibi gözümün önündedir. Büyük annem ...bir bahçe
iskemlesine oturmuş (oturmuş idi), Hüseyin namaz kılar gibi yanında diz
çökmüştü. Yavaş yavaş bir şey konuşuyorlardı (R. Nuri). Каргина, как жи­
вая, стоит у меня перед глазами. Бабушка сидела (букв, (уже) села) на
садовой скамейке, Хюсейин, словно совершая намаз,опустился рядом с
ней на колени. Они тихо о чем-то разговаривали.

4
3. Форма на -mıştı может обозначать действие, представляющееся гово­
рящему давно прошедшим.
— Babama bir şey söyleyeceğim. ...Karağıyı beiı kırm ıştım , otıu
söyleyeceğim.(Ö. Seyfettin). — Я должен признаться отцу. ...Это я (тогда)
сломал скребницу, вот об этом я (ему) скажу.
В видовом отношении давнопрошедшее I время равноценно формам
на-dı и -mış(tır): им обозначаются как однократные, так и многократные
действия.
Adamın yüzüne baktım ve hatırladım. Bu dairede onu birkaç defa
görmüştüm, bir gün konuşmuştukbile. Я взглянул ему в лицо и вспомнил. Я
его несколько раз видел в этом учреждении, однажды мы дажеразгова­
ривали.
В спряжении формы преждепрошедшего I времени нет никаких осо­
бенностей (по сравнению, в частности, с формой на -yordu — см.
урок 12).

Утвердительная форма

ben gelmiştim (gelmiş idim)

я (уже) пришел, приходил (к тому времени)
sen gelmiştin (gelmiş idin)
ты (уже) пришел, приходил (к тому времени)
о gelmişti (gelmiş idi)
он (уже) пришел, приходил (к тому времени)
biz gelmiştik (gelmiş idik)
мы (уже) пришли, приходили (к тому времени)
siz gelmiştiniz (gelmiş idiniz)
вы (уже) пришли, приходили (к тому времени)
onlar gelmişlerdi (gelmişler idi)
(gelmiştiler (gelmiş idiler))
‘они (уже) пришли, приходили (к тому времени)

Отрицательно-вопросительная форма

ben sormamış mıydım? (sormamış mı idim?)

я (еще) не'спросил, не спрашивал (тогда)?
sen sormamış mıydm? (sormamış mı idin?)
/ ты (еще) не спросил, не спрашивал (тогда)?
о sormamış mıydı? (sormamış mı idi?)
он (еще) не спросил, не спрашивал (тогда)?
5
biz sömiamış mıydık? (sormamış mı idik?)
мы (еще) не спросили, не спрашивали (тогда)?
siz sormamış mıydınız? (sormamış mı idiniz?)
вы (еще) не спросили, не спрашивали (тогда)?
onlar sormamışlar mıydı? (sormamışlar mı idi?)
(onlar sormamış mıydılar? (sormamış mı idiler?))
они (еще) не спросили, не спрашивали (тогда)?

ПРЕЖДЕПРОШЕДШЕЕ ИВРЕМЯ
( b e li r li g e ç m iş z a m a n ın h ik â y e s i)

Эта сложная временная форма, образующаяся посредством аффикса

-dıydı4/-tiydi4, (т. e. -dı/tı+ i-di), употребляется довольно редко. Ею обозна­
чаетсяранее илн когда-то совершенное действие, воспринимаемое как
отдельный, изолированный факт прошлого.
Форма на -dıydı4имеет два «конкурирующих» между собой типа спря­
жения:
I .geldimdi (gel-di-m i-di) «я приходил (тоща)», geldindi, geldiydi, geldikti
V.s.
II — geldiydim (gel-di i-di-m), geldiydin, geldiydi, geldiydik, v.s.
Отрицательно-вопросительная форма: sormadım mıydı (sor-ma-dı-m mı
i-di)? «разве я не спрашивал (тогда)?», sormadın mıydı?, sormadı mıydı?,
sormadık mıydı?, sormadınız mıydı?, sormadılar mıydı?.
ПРИМЕРЫ:
Biz buniı konuşmadık mıydı? — (Разве) мы не говорили об этом?
Konuştuktu: — Говорили.
О halde itiraz edemezsiniz. — В таком случае вы не можете возражать.
Hani akşamlan gelirim, dedindi, on beş gündür semtimize
uğramadın. (H. Edip)
— Помнишь, ты говорил «буду приходить по вечерам» и
вот уже полмесяца не появлялся у нас в квартале.

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya çeviriniz:

1. Öğleden sonra metroyu gezdik. Moskova’nın meşhur metrosunu. Bu metro
hakkında az çok fikrim vardı. Fotoğraflarını da evvele^görmüştüm. (Z. Sertel)
2. Defteri Vaçv.tX\:yorulmuştu. (O. Atay) 3. İyi bir iş var....— Ne? — Valinin
çocuğu için benden bir beyaz eşek istem işlerdi. Seksen liraya kadar
satabileceğiz. (Ö. Seyfettin)4. Yola öğle yemeğinden sonra çıktık. Babam çarşıya

6
gitm iş gelm iş, kahveye gitm iş gelm iş, sonunda yemeğe oturmuştuk.
(S. Kocagöz) 5. Düşünün bir kere, yüzünü ben bile unutmuşum. Hiç olmazsa
elli resmini çekmiştim. Çok değişmiş. (N. Hikmet). 6. Hani, sen ata binmeye
bayılırım (= binmeyi ...pek severim) demiştin. Unuttun mu? İşte Hakkı Bey
unutmamış. — A, ben ata binemem. O gün lâf olsun diye öyle bir şey
söylemiştim. (Y. Kadri) 7. Babam Andrey Petroviç Grinev gençliğinde graf
Münnich’in maiyetinde (=yanında)A/z/wef etmiş, 17.. yılında orâaâanayrılmıştı.
O zamandan beri Simbirsk’teki köyündeyayamı.? ve orada Avdotya Vasiliyevna
Yu...ile evlenmişti. Biz dokuz çocuktuk. Bütün erkek ve kızkardeşlerim daha
pek küçükken (= pek küçük yaşta) öldüler. (A. Puşkin. «Yüzbaşının kızı»
romanının başlangıcı) 8. Taş merdiveni koşarak indim, atımın yanına gittim. At
yiyemediği otların üstüne uzanmış, yatıyordu. 9. ...çitasını nereye koydun,
hanım?— ...Gene çocukların eline geçmesin diyesakladtydım. (İ. T.) 10. Radko
beş dakikayı boş geçirmek istemedi Sabahtanberi hiç bir şey yememişti.
Hizmetçisini çağırdı. (Ö. Seyfettin) 11. Dün gene Fakı Haşanın kızı buraya
gelmiş. — Geldi idi, ne olacak? (M. Yesari) 12. Dün gece radyoyu neden
kapamadın? — Ben kapadımdı, geceyansma doğru odaya giren ağabeyim
açık bıraktı. 13. ...kuyruğu (=sırasım) kim dinliyor? Ben kuyruğagirdimdi, birisi
...önüme geçti. 14. Başıma geleceği biliyordum. ...Kendisine söylediydim.
...korkuyorum, dediydim. (O. Kemal) 15. Vay, Nevres, nerede idin yahu?...—
Dün Mısır’dan geldim. — Mısır’dan mı geldin? Sen Mısır’a mıgitmiştiri? Niçin
gittin? (A.Nuri) 16. Burası eski bir kontaktı. ...Altmış sene evvel, doksan yaştan
sonra on dört yaşında bir kızla evlenen ...bir ihtiyar tarafından yaptırılmıştı.
Mal sahibi bahçenin duvarlarını yapan ustaya mütemadiyen (=durmadan)
«İçerisini kargalar (=kara renkli kuşlar) bile görmesin!» demişti. (Ö. Seyfettin)
17. Yeryüzünde görmediğim memleket, gezmediğim yerkalmamış gibi idi. Yalnız
Sovyetler Birliğiyle Çini ziyaret etmemiştim. Bu iki memleketi görüp yakından
tanımak benim için bir ideal idi. (Z. Sertel)
2. Aşağıda sıralanan eylemlerden birini alıp Belirli geçmiş zamanın hikâyesi (= -diydi)
ve Belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi (= -mişti)nin asıl (=olumlu), olumsuz, soru ve
olumsuz soru biçimlerine kişi ekleri getirerek sıra ile çekimlerini yapınız (çekimleyiniz):
işitmek, üşümek, korkmak, yanılmak, dökmek.

3. Üç noktanın yerine -mış, -mıştı, -dı, -dıydı, -yor, -yordu gibi biçimlerden birini
koyun, gereğinde bir kişi eki de ekleyin.
1. Evden çıkıp kenti dolaşmaya koyulduk. Arkadaşım kentimize ilk kezgel...
Bu gezinti onun için çok ilginçti. 2. Yavaşça içeri girdim. Kardeşim kanapeye
otur..., bir şey oku... 3. Bunu bir defa Hilmi Bey Sabiha Hanımaлву/г... (H. Edip)
4. Ne düşünüyorsun?— Bir gün Handan seni tarif et...(=tanımla-, anlat-), onu
düşün.... (H.Edip) 5. Sokak kapısından bahçeye doğru bakındı. Herkes#//....
Kendisi gitmek için geri dönüp şapkasını al..., bu sırada kulağına müzik
odasından piyano seslerime/.... (S. Ali) 6. Ona elbiselerimden bir şey ver. Pek
7
hafif giyin.... (A. Puşkin) 7. Annesine: — Kendine bir iş bulsun. Ne derdi var?
Neden bir şey yapmak isteme...'? diye sordum. Esasen bu soruyu kendisine de
defarca sor.... 8. Yüzüme şaşkın şaşkın bakıyordu. Her halde sözlerimden bir
şey anlayama.... 9. Nihayet kapı açıldı, ...Nâzım göründü. Basit giyin.... Yavaş
adımlarla bize doğruyürü.... (Z. Sertel)

4. Aşağıdaki tümceleri Rusçadan Türkçeye çeviriniz.

1. Язаплакал, потому что говорил правду. Да, я видел его там. 2. Странно!
До вчерашнего дня ни он, ни я не понимали этого правила. 3. Как он
постарел! Впрочем, я не видел его пять лет 4. Был конецдекабря, но земля
еще не покрылась снегом. 5. Мы приехали в три десять. На перроне было
три-четыре человека. Пять минут назад поездушел. 6. Он согласился, так
как был приучен к этому с детства. 7. Почему вы ни у кого ничего не
спросили? — Мы спрашивали, но ннкто ничего не знал. 8.Разве мы этого
тоща не делали? —Делали. — В таком случае что же вы хотите"} 9. По­
мнишь, ты говорил: «Он не делает того, что может». Оказывается, ты
ошибся. 10. Я растерянно смотрел на его брата. Как изменила его бо­
лезнь!

ФОРМА -DIĞI ZAMAN

( - d ığ ı z a m a n b iç im i)

Сложная форма на -dığı zaman (или -dığı sırada, -dığı sıra, в старых
текстах-dığı vakit) состоит из нмени действия на-dık в сочетании с каким-
либо аффиксом принадлежности и служебного слова zaman (sıra, sırada,
vakit). Форма на-dık с аффиксом принадлежности может также стоять в
местном падеже: (-dığında1). Всеми этими формосочетаниями обознача­
ется сказуемое придаточного временного предложения. Подлежащее
такого предложения всегда ставится в основном падеже.
Перечисленные формы соответствуют по-русски словосочетанию:
союз «когда»+ та или иная форма изъявительного наклонения. Абсолют­
ное время совершения действия определяется по сказуемому главного
предложения, поэтому форма-dığı zaman (и другие) может переводиться
на русский язык не только прошедшим или настоящим, но также и буду­
щим временем. Названными формосочетаниями может обозначаться
действие завершенное или незавершенное, однократное или многократ­
ное.
Порядок слов внутри придаточного временного предложения обыч­
ный: форма -dığı zaman, как и всякое сказуемое, помещается в самом
конце придаточной конструкции, а сама эта конструкция обычно либо

1 Устаревшей являете* форма -dikta (-dik + -ta).

открывает сложное предложение, либо занимает место в его середине,
перед главным сказуемым. Возможны, однако, и случаи инверсии, тогда
придаточное временное замыкает собою предложение.

Образец спряжения глагола в форме

-dığı zaman (sırada, -dığında)

(ben) duyduğum zaman (sırada), duyduğumda

когда (я) (у)слышал, (у)слышу
(sen) duyduğun zaman (sırada), duyduğunda
когда (ты) (у)слышал, (у)слышишь
(о) duyduğu zaman (sırada), duyduğunda
когда (он) (у)слышал, (у)слышит
(biz) duyduğumuz zaman (sırada), duyduğumuzda
когда (мы) (у)слышали, (у)слышим
(siz) duyduğunuz zaman (sırada), duyduğunuzda
когда (вы) (у)слышали, (у)слышите
(onlar) duydukları zaman (sırada), duyduklarında
когда (они) (у)слышали, (у)слышат

ПРИМЕРЫ: (Ben) odaya girdiğim zaman (,girdiğim sıra(da), girdiğimde)

kardeşim uyumuştu (uyuyordu).
— Когда я вошел в комнату, мой брат уже заснул (спал).
Bana uğradığında (uğradığın zaman) sana o kitabı gösteririm.
— Когда ты зайдешь ко мне, я тебе покажу эту книгу.
Ona uğradığımız sıra(da) hep seni konuşur.
— Когда мы заходим к нему, он все время говорит
о тебе.
Birlikte olamadıkları zaman hemen her gün buluşurlar.
— Когда они не могут быть вместе, почти каждый
день встречаются.
1*
Формосочетание-acağı zaman (sıra, sırada) употребляется в тех слу­
чаях, когда в обозначаемое им действие включены значения намерения
или долженствования («когда собирался...», «когда должен был...» н т д.)
ПРИМЕР: *
Odadan çıkacağım zaman telefon çaldı.
— Когда я собирался выйти из комнаты, зазвонил
телефон.

Если слово zaman выступает в значении не послелога, а имейи суще­

ствительного («время»), то предшествующая ему форма на -dik (с аф­
9
фиксом принадлежности) является сказуемым придаточного определи­
тельного предложения (см. урок 14-й Начального курса).
ПРИМЕР:
Sergim/ı açılacağı zaman henüz gelmedi.
— Время, когда откроется выставка, еще не пришло.

ALIŞTIRMALAR

5. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya çeviriniz:

1. Sigarayı, canım istediği zaman içerim. (Ş. Sıtkı) 2. Ben ok\ı\agittiğim zaman
öğretmenlerle öğrencilerin velileri (=anababaları) salonda konuşmaya
başlamışlardı. (Д. Nesin) 3. Topal gidip de odaya döndükleri zaman kadın
açtı ağzını, yumdu (=kapadı) gözünü. (O. Kemal) 4. Bu yazıyı bitirdiğim
zaman doğru gazeteye koştum. 5. Döndüğümüz zaman İstanbula Ordumuzla
döneceğiz. (S. Kocagöz) 6. O tarafa yürüdü. Kapısını açtığı sırada Macide
piyanonun kapağını kapamış, çantasını almıştı. (S. Ali) 7. Bizim üç ahbap
geldikleri sırada şehrin pazarıymış. (S. Ali) 8. Beni tekrar yukarı çıkardıkları
zaman âdeta bir zafer kazanmış (almış) gibiydim. (S. Ali) 9. ...en yakın
hastaneye geldiğimiz zaman çoktan gece olmuştu. (A. Nesin) 10. Kapıya
doğru yürüdüğüm zaman, koğuşta (büyük oda, salon) ...hiç bir ses
duyulmuyordu. (T. Gürkay) 11. Biraz sonra hepsi bir araya geldikleri zaman,
durumu kısaca anlattım. 12. ...ve çocukların İstanbula döndükleri zaman
seni burada, benim evimde bulacaklar. (Y. Kadri) 13. Bilseniz onlar sizi
gördükleri zaman nasıl sevinirler. (O. Pamuk) 14. Kardeşlerim mışıl mışıl
uyuyordu ben yatağımagirdiğimde. (S. Kocagöz) 15. Şu Alman doktorunun
karşısına, on üç yıl önce çıktığında böyle miydin ya? (B. Yıldız) 16. «Siz ne
zamandan beri bu köydesiniz?» dedim. «Elli sene oluyor her halde. Babam bu
köye yerleştiğinde on beş yaşmda vardım (S. A.) 17. İnsanlara inanmadığı
zaman onlardan kaçıyordu. (O. Atay) 18. ...Sonraları iş değişti. Kerim olmadığı
zamanlar, onun işlerini Câzim Bey görmeye başladı. (A. Nesin) 19. Dün yazıya
oturacağım zaman masanın üstünde uzun bir kâğıt elime geçti. (Ö. Seyfettin)
20. İçeriye (=odaya) gireceğim sıra, bir ses duydum. (B. Yıldız). 21. Bir şey
istemeyeceğin zaman da gel! (O. P.)

6. Aşağıdaki tümceleri Türkçeye çevirin:

1. Когда мы вышли на улицу, вечерело (спускался вечер). 2. Завтра,
когда вы его увидите, вы можете сказать и об этом. 3. Когда мой стар­
ший брат был призван в армию, я еще учился в шестом классе средней
школы. 4. Пока сидите здесь. Когда поезд прибудет на станцию, вы ра­
зыщете Свой вагон. 5. Когда проводилось («делалось») это собрание,
наши товарищи еще не вернулись из Измита. 6. Когда по тем же доро­
10
гам они вернулись, время подходило к девяти часам вечера. 7. Когда
мы видим таких людей, мы нередко спрашиваем сами себя:... 8. Разве,
когда вы вышли из дома, в котором живете, слева от вас, у ворот,, не
было автомобиля? 9. Когда ваш дядя приедет; передайте ему от меня
прнвет. 10. Когда я вошел в кабинет, он сидел у стола и писал письмо
своему отцу. 11. Подходит время, когда три наших товарища по пригла­
шению ректора университета отправятся в Стамбул. 12. Когда их дочь
не может посетить их, она звонит им («нщет их») по телефону.

ДОЛЖЕНСТВОВАТЕЛЬНОЕ НАКЛОНЕНИЕ
(g e r e k lik k ip i )

Долженствовательное наклонение передает идеюобъективного дол­

женствования, что по-русски выражается посредством оборотов типа
«(он) должен...» в сочетании с инфинитивом основного глагола.
. Долженствовательное наклонение имеет форму настоящего време­
ни и форму прошедшего времени. Настоящее время образуется путем
присоединения к основе глагола сложного ударного аффикса -malı/-meli,
за которым следуют личны е аффиксы первой группы.

Образец спряжения

(ben) sevinmeliyim я должен (мне следует) радоваться

(sen) sevinmelisin ты должен радоваться
(о) sevinmelidir) он должен радоваться
(biz) sevinmeliyiz мы должны радоваться
(siz) sevinmelisiniz вы должны радоваться
(onlar) sevinmelidirler) они должны радоваться

Отрицательная форма долженствовательного наклонения образуется

посредством аффикса отрицания -ma/-me, а при при образовании отри­
цательно-вопросительной формы чаще используется слоро değil «не»:
-malı değil nii...? «Разве не следует...?» Не исключено и формосочета-
ние -mamalı mı...?, семантически не равноценное первому: «следует
(ли) не...?»
ПРИМЕРЫ:
Kendi kendime: «Buradan derhal gitmeliyim (uzaklaşmalıyım)» dedim.
— Я сказал сйм себе: «Мне следует тотчас же отсюда
уйти (удалиться)».

11
Ona bu soruyu sormamaksınız.
— Вы не должны задавать ему этого вопроса.
Bu bilgileriyaymalı değil miyiz!
— Разве мы не должны распространять эти сведения?
(или: ...yaymamalı mıyız?
— Нам не следует распространять эти сведения?)

Форма прошедшего времени образуется путем присоединения к ос­

нове наклонения (-malı/-meli) аффикса прошедшего времени-(y)di н тре­
буемого личного аффикса второй группы, например: (ben) gitmeliydim
(git-meli-i-di-m) «мне следовало уходить».

Образец спряжения
в отрицательно-вопросительной форме
(ben) aramalı değil miydim? (aramamalı mıydım?)
разве я не должен был искать? (следовало ли мне
не искать?)
(sen) aramalı değil miydin? (aramamalı miydin?)
(разве) ты не должен был искать?
(о) aramalı değil miydi? (aramamalı mıydı?)
(разве) он не должен был искать?
(biz) aramalı değil miydik? {aramamalı mıydık?)
(разве) мы не должны были искать?
(siz)aramalı değil miydiniz? (aramamalı mıydınız?)
(разве) вы не должны были искать?
(onlar) aramalı değil ıtriydiler? (aramamalı mıydılar?)
(разве) они не должны были искать?
%
ПРИМЕРЫ:
Çûcuğa bu kitabı okutmamalıydınız.
— Вам не следовало давать ребенку читать эту книгу.
О da mıgitmeliydn — Ему тоже следовало идти?
Особенностью форм 3-го лица единственного числа в настоящем и
прошедшем времени (-malı(dır), malıydı) является то, что они использу­
ются и в тех случаях, когда субъект действия является неопределенным
(неопределенно-личные предложения). Подлежащее в таких предложени­
ях отсутствует.
ПРИМЕРЫ:
Oraya bir gitmeli(dir). — С лезет сходить туда.
Bu soruyu sormamalıydi. — Не следовало задавать этого вопроса.

12
Формы долженствовательнош наклонения от глагола olmak («быть,
становиться») имеют дополнительное значение: «должно быть». Они мо­
гут присоединяться не только к именам, но и к основе настоящего време­
ни (-yor) или прошедшего субъективного (-mış) времени.
ПРИМЕРЫ:
Herhalde Tüıkçekonuşuyor olmalılardı ki ...anlamıyordum. (R. Nuri)
— Безусловно, они (должно быть) говорили по-турецки,
ноль скоро я ...не понимала

ALIŞTIRMALAR

7. Aşağıdaki eylemleri asıl gereklik kipi (-ıhalı) ile bu kipin geçmiş zamanı, yani
Bileşik hikaye zamanı (-malıydı)nın olumsuz, soru, olumsuz soru gibi çeşitli
biçimlerine sokarak çekimleyiniz:
tutmak, yıkamak, yüzmek, seçmek.

8. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya çevirin.

1. Beni dinle Rabia, sen mutlaka kocaya varmalısın. ...çocuklaryetiştirmelisin.
(H. Edip) 2. Bugün bir resim yapmaya karar vermişti bir şeylerbulmalıydı. (S. Ali)
3. Köpeği de hemen öldürmeli. Hemen. (A. Çehov). 4. «Artık sen de bizden mi
oldun? Çoktan böyle yapm alıydın .»(A. Puşkin). 5. İnsan olan bir insan evliliği
düşünmeli. (O. Kemal) 6. ...kara yoluyla döneceksin. Kımseşüphelenmemeli. Biz
hemen gitm eliyiz.^. Sıtkı) 7. «Buraya bir daha gelmeyeceğim! Daha çok
çalışacağım! Buraya bir dahagelmenKli.» (O. Pamuk) 8. Ama insan bunlan birisine
anlatmalı değil m il (O. Kemal) 9. Bütün bunlara tezelden (=çabuk, çabucak) bir
sonvermeliydim. (O. Kemal) 10. Hemen dışarı çıkıp kapının önünde onubeklemeli
miydim? (S. Ali) 11. ...bir tıraş olmalı değil mi idin ele güne (=her kese,
{tanımadığın} insanlara) karşı? (H. Taner) 12. Almanlar Urallar’dan öteyegeçmeli
mi geçmemeli mi? (F. Baysal) 13. Bu doğru ama ona bunu söylemeliydimj
(O. Pamuk) 14. Nadire Hanım: «Evlendirmel'ı bu kızı!» diye düşündü. (O. Pamuk)
15. Bu Hilmi Bey buraya şık sıkgeliyor olmalı. (Miz. Hik., 4) 16. Efendi, gene bir
oyun çıkarıyorsun olmalı. (M. Yesari)

9. Aşağıdaki tümceleri Türkçeye çevirin.

1. Мы обязательно должны посетить этот музей. 2. Мне не следует расска­
зывать ему об этом случае. 3. Вам следовало лучше готовиться к экзаме­
нам. 4. Следовало воспользоваться его предложением и посетить выстав­
ку, где ни один из нас не бывал. 5. «И действительно, мне не следовало
будить больного человека», — думает он. 6. К девяти часам ему следует
быть здесь. 7. Тебе следовало по крайней мере сказать об этом мне. 8. Не
нужно было этого делать. Ведь он и сам все знает. 9. Разве вам не следова­

13
ло навестить больного товарища? 10. Я не понял: куда я должен ехать? 11.
Он, должно быть, ничего н,е понял. Смотрит на нас с большим удивлени­
ем. 12. Надо было верить ему или не верить? 13. Разве не следует написать
ему письмо? 14. Следует ли не писать ему писем?

РЕДУПЛИКАЦИЯ (УДВОЕНИЕ) ИМЕН

( ik ile m e le r )

Различают полную и частичную редупликацию имен.

Полной редупликации могут подвергаться некоторые существитель­
ные^ многие прилагательные.
удвоенные имена существительные обычно образуют сложное сло­
во (словосочетание), часто с наречным значением.
уег уег местами
zaman zaman (vakit vakit) временами, время от времени
Kenti sokak sokak dolaştı. Он обошел весь город улица за улицей.

Adım adım ilerliyorlar. Они шаг за шагом продвигаются вперед.

Удвоение имени прилагательного указывает на повышенную степень
качества.

büyük büyük (evler) большие-преболыние (дома)

san san (çiçekler) желтые-прежелтые (цветы)

Прилагательные может разделять вопросительная частица пи.

Buradaki nehir yer yer derin mi derin!
— Ну и глубока же местами здешняя река!

Многие прилагательные, особенно отглагольные прилагательные,

удваиваясь,приобретает наречное значение.
şaşkın растерявшийся, изумленный
şaşkın şaşkm растерянно, изумленно
Yavaş yavaş kendine geldi. Он постепенно пришел в себя.
В некоторых случаях второе слово может быть отличным от ^ервош,
но сходным с ним по значению или по форме (хотя бы и не имеющим
самостоятельного значения).
В других случаях начальный согласный имен существительных за­
меняется звуком ш.
şen neşeli развеселый (оба слова означают
«веселый»)
eğri büğrü искривленный, весь перекошенный (büğrü
самостоятельно не употребляется)
eski püskil старый, драный (püskü самостоятельно
не употребляется)
tek tük единичные, отдельные; понемногу
kitap mitap книги и прочее; всякие там книги
Частичной редупликации (pekiştirme) подвергаются только имена
прилагательные. В этом случае к началу слова (слева) присоединяется
первый звук (гласный) или же два звука (согласный и гласный) этого же
слова в сочетании с одним из четырех согласных звуков — m, р, г,s. Этим
способом образуются слова:
bambaşka совсем другой
bembeyaz белый-белый
bomboş совершенно пустой
dimdik крутой, отвесный, прямой
dümdüz совершенно ровный
sımsıkı очень тесный; крепко-накрепко
simsiyah черный-черный, чернущий
yemyeşil зеленый-презеленый
apaçık совершенно открытый; без (всякой) утайки, откровенно
арак белый-пребелый
арауп совсем другой
dopdolu переполненный
ipince тоненький
kapkara черный-пречерный
kapkaranlık мрачнейший
kıpkırmızı краснейший, красный, как рак
kupkuru совершенно сухой
sapsağlam очень прочный, абсолютно здоровый (невредимый)
sapsan совсем желтый, резко побледневший
sapsakin абсолютно спокойный
taptaze свеженький, наисвежайший
upuzun длинный-предлинный
yepyeni абсолютно новый
çarçabuk очень быстро, молниеносно
tertemiz чистейший
besbelli совершенно ясный, очевидный
büsbütün целиком и полностью
dosdoğru совершенно прямой; прямехонько; совершенно верно
kaskatı очень твердый, жесткий
masmavi синий-синий
tastamam совершенно готовый; ровнехонько
yusyuvarlak совершенно круглый — и ряд других слов.
Метод частичной редупликации неприменим по отношению ко мно­
гим прилагательным (ciddi, fena, geç, glizel, dik, iyi, kötü, tuhaf и мн. др.),
хотя, вероятно, допустимы (но не фиксируются словарями) i акие слова,
как gemgeniş, dipderin, ирисиги др.

ALIŞTIRM ALAR

10. Aşağıdaki tümceleri (ve parçayı) Rusçayaçeviıiniz.

1.Ev ev gezerek durumu anlatıyorlar. 2. Ben ata mata binmem. 3. Zaman zaman
görüşürüz. 4. Bu odada dolap molap yok. 5. Simsiyah bir masa. 6. Birdenbire
kıpkırmızı oldu (sapsan kesildi). 7. Kapı apaçık duruyor. 8. Uzun uzun
(=upuzun) koridorlardan geçtik. 9. Şen neşeli bir delikanlı. 10. Kahveye tek tük
müşteri gelmeye başladı. 11. Dün mağazaya araba araba mal geldi. 12. Bana
şaşkın şaşkın ne bakıyorsun? 13. Gökmasmavi, güneş kıpkırmızı. 14. Bilmem
nereden eğri büğrü bir masa getirdiler.
15. Adamın biri, yeni bir eve taşınmak için bir arabacı çağırmış, evin
eşyalarım göstererek:
— Bak, bakalım, bıinlan kaldırmak için ne vereceğiz? demiş.
Arabacf:
— Efendi, on liradan aşağı kaldıramam bunu.
— Ama da çok istiyorsun.
"v—Bak bu eşyalara: karyola maryola, dolap molap, iskemle miskemle,
lamba mamba...
—Eh, öyle ise beş lira veririm.
— Neden?
— Karyolayı al, maıyolayı bırak, dolabı al, molabı bırak, iskemleyi al,
miskemleyi bırak, lambayı al, mambayı bırak...

Sözlük

1. iskemle — скамья, скамейка; табу- 5* ziyaret— посещение, визит

ретка •(birinin) -ine gitmek — нанести
2. kırm ak— (с)ломать; разбить; огор- визит (кому-л.)
чить; обидеть ~ etmek — посещать, наносить ви­
3. adım — шаг зит
шаг за шагом 6. yoklamak — осматривать; прове­
~ atmak —делать шаг, шагать рять; навещать
4. ıstırap(bı)— мучение, страдание 7. saklamak— прятать; скрывать; со­
~ çekmek— испытывать мучение, хранять
страдать 8. vali — губернатор

16
9. ek — 1) (ilâve) добавление, при­ -lenmek — развеселиться
ложение; 2) аффикс 25. randevu— свидание, встреча
eklemek (ilâve etmek) — доба­ 26. alıcı (reseptör, almaç, ahize) —
вить; присоединить приемник; телефонная трубка
10. sağlam — прочный; здоровый; на­ 27. kulak — ухо
дежный ~ı ağır — он туг на ухо, глуховат
11. katı — твердый, жесткий ~ asmak — прислушаться
12. sa k in — 1) спокойный, тихий 28. yapıştırmak — приклеить, приле­
2) житель, обитатель пить, влепить
13. dik — отвесный, крутой; перпен­ yapışkan — липкий, навязчивый
дикулярный 29. özür (zrü) —•извинение, оправда­
14. lâf — слово; словеса; болтовня ние
(sizden) - dilerim — прошу (вас)
~ olsun diye для красного словца;
простить меня
для проформы
30. af (ffı) — прощение, извинение
15. dert(di) — горе, беда; боль (ду­
affınızı rica ederim — прошу (вас)
шевная); болезнь
извинить меня
~li — огорченный; страдающий
affetmek — прощать, извинять
16. yuvarlak— 1) круглый; округлый
31. kahraman — герой, храбрец
2) шар 32. dikmek — 1) втыкать, водружать
yer ~ı — земной шар 2) шить
17. tez — быстро, скоро 33. bıyık — усы
- elden — быстренько, на скорую ~ bırakmak — отпустить усы
руку 34. sakal — борода
18. hafif ■— легкий ak— - почтенный старец, аксакал
19. ağır— тяжелый; медленный 35. sarışıh — блондин, светловолосый
—başlı — серьезный, степенный 36. kumral — шатен, светло-коричне­
~lık — тяжесть; вес вый
20. merdiven— лестница 37. esmer — брюнет; (yağız) темный,
-den (veya -i) çıkmak, inmek—под­ смуглый
няться, спуститься по лестнице 38. tüccar — купец, торговец
39. çehre (=yüz) — лицо, облик
* * *
40. kılık— внешность, внешний вид;
21. alışfmak (-e) — привыкать (к че­ одеяние
му, каиу-л.) * * *
~kan — привычный; привыкший
-kanlık (itiyat*(dı)) — привычка 41. şişmek — пухнуть, раздаваться
22. öğüt (nasihat) — совет; наставле­ -kin — опухший, припухлый
ние -m an — полный, толстый (о чело­
23. tavsiye— рекомендация, совет веке)
~de bulunmak — дать совет 42. omuz — плечо
~ etmek — рекомендовать (кого, 43. parm ak — палец
что-л.), советовать - oynatmak — шевельнуть паль­
24. neşe (=sevinç) — радость, весе­ цем
лость 44. dudak — губа
-1İ — веселый, радостный (о чело­ 45. yanak — щека
веке) 46. zayıf — слабый

17
-lam ak — слабеть, худеть 64. kurt (du) — 1) волк;
47. zavallı— несчастный, бедный 2) червь; червь сомнения
48. olasılık (ihtimal) — вероятность 65. yorgan — одеяло
olası (muhtemel, ihtimal) —г ве­ 66. sarmak — обвязывать, перевязы­
роятный, вероятно вать; завертывать; окружать
49. boyun (ynu) — шея sanlmak(-e) — браться (за что-
50. bağ — узел, связка, связь то); бросаться, припадать (к
boyun ~ı (kıra vat) — галстук
51. eğmek — сгибать, наклонять
чему-л.)
baş (boyun)-----склонить голову; 67. korumak — защищать, охранять,
смириться оберегать
52. kaş — бровь 68. top — 1) пушка; 2) мяч;
~la göz arasında — в мгновенье kar topu — снежки
ока 69. nikâh — обручение; бракосочета­
53. nöbet — 1) дежурство; черед ние
2) приступ (болезни) (i) ~ altına almak— взять в жены;
54. muhatap (bı)— собеседник жениться
55. buyurm ak— повелеть 70. ipek — шелк; шелковый
-unuz! — пожалуйте! пожалуйста! 71. adalet— справедливость; юстиция
56. kurtarm ak — спасать; выручать - yerini bulur — справедливость
57. vait, vaat (dı) —1обещание
восторжествует
-te bulunm ak— дать обещание
72. inşallah — если будет угодно Ал­
vadetmek — обещать
лаху; дай-то Бог; надеюсь (на
58. ilâç (cı) — лекарство
59. şü k ü r (teşekkür) — благодар­ это)
ность 73. el — посторонний, чужак
ço k премного благодарен el oğlu — посторонний, незнако­
allah a слава богу мец
hele (еще) спасибо (что...) 74. aziz — а) дорогой, милый
60. ümit (di) (umut) — надежда б)святой
- (-ini) kesmek (-den)— потерять 75. adî— простой, обычный; низкого
надежду качества
~siz— безнадежный; потерявший 76. bizzat — лично
надежду 77. alâka (= ilgi) — 1) (-е) интерес;
61. reçete — рецепт
2) (ile) отношение, связь
* * • 78. müteşekkir— благодарный, при­
знательный
62. nitelik (vasıf (sfı)) — качество, 79. medeni (uygar) — цивилизован­
свойство ный, культурный
63. tavır (vrı)— вид, манера 80. boz — серый, бурый

Türemiş sözcükler
1. kapak— крышка; обложка (книги)
2. boyuna— беспрерывно
3. iler(i)lemck— продвигаться; прогрессировать
4. duygu (his (ssi)) — чувство
18
5. vııryUmak (-p)— влюбиться
6. bakış (nazar*)— взгляд, взор
ilk - t a — с первого взгляда
7. tam dık-г- знакомый
8. oyuncak — игрушка
9. benzetmek (-i, -e) — 1) находить сходство (с чем-л.)
2) принять за... (другого)
3) сломать
10. b akan — министр
baş премьер-министр
11. başlangıç— начало
12. doğrulmak— 1) выпрямиться, подняться
2) направиться (куда-то)

Deyimler
1. ne çare k i...—-увы...
2. görülüyor (ki...) — видно (что...)
3. neredeyse (nerede ise) — того н гляди, вот-вот
4. akl(ın)a gelm ek— прнйти на ум; вспомнить(ся)
5. yan gözle bakm ak — посмотреть искоса
6. ne yapıp yapıp — во что бы то ни стало, приложив все усилия
7. nâsılsa (nasıl ise) —-как-то, каким-то образом

К ом м ентарий
Имена ağır и h a fif — антонимы, и соответствуют русским прилага­
тельным «тяжелый» и «легкий» в их основных значениях: «тяжелый ка­
мень», «тяжелая болезнь», «Тяжелая (=трудная) работа», «тяжелое ^ д о ­
рогое) пальто», «тяжело (медленно) идти» (ağır ağır уйгйтек)и т. п. В зна­
чении «это (сделаггь) легко/трудно» употребляются слова kolay/güç, zor.
Имя ihtimal в значении «вероятно» употребляется только как в в о д ­
н о е с л о в о (İhtimal gelir. «Вероятно, он придет»)иВ настоящее время
заменяется неологизмом olası, который употребляется и как п р и л а ­
г а т е л ь н о е : Buolası (muhtemej*) değil. «Это невероятно».
Глагол buyurmak «повелевать» при вежливо-почтительном обраще­
нии к собеседнику может заменять собою такие глаголы, как girmek, geçmek,
gitmek, almak, söylemek, а также вспомогательный шагал etmek.
ПРИМЕРЫ:
Şu odaya buyurun.
— Пожалуйте (=проходите, войдите) в эту' комнату.
Ne buyurdu?— Что он соизволил сказать?

19
Словообразовательный,аффикс -gan/-kan

Аффикс-gan, -gen/-kan, -ken присоединяется, как правило, к двуслож­

ным глагольным основам н образует от некоторых из них отглагольные
прилагательные обычно со значением постоянно проявляющегося при­
знака: konuşkan «разговорчивый», unutkan «забывчивый», çalışkan «тру­
долюбивый», çekingen «застенчивый», yapışkan «привязчивый, прилип­
чивый», alışkan «привыкший, приученный» и т. п.

Словообразовательный аффикс -gm/-kın

Аффикс-gın, -gin, -gun, -gün/-kın, -kin, -kun, -künприсоединяется в

основном к односложным глагольным основам, образуя прилагатель­
ные обычно со знамением завершенного действия, перешедшего в состо­
яние (чаще с пассивным оттенком): şaşkın «изумленный, изумившийся»,
şişkin «опухший, вздувшийся», seçkin «избранный», düşkün «падший»,
bitkin «слабый» (доел, «кончившийся»), yorgun «уставший, усталый»,
üzgün «огорченный» и др. Иногда образует также имена существитель­
ные: bilgin (âlim) «ученый, специалист», gezgin «путешественник».
Alıştırma 11. Şu tamlama gruplan ile tümceleri Rusçaya çevirin:
1. Çalışkan öğrenci. 2. Ne yapışkan biri! 3. Seçkin eserler. 4. Şaşkın şaşkın ne
bakıyorsun bana! 5. Düşkün kadın. 6. Yorgun görünüyordu, sesi de bitkindi.
7. Şu bilgin (âlim) biraz çekingen ama, hiç te unutkan değil. 8. Hasta olacak.
Bak, bir yanağı şişkin. 9. Alışkan bir tavırla kapının ziline bastı. 10. Üzgün
görünüyor. 11. Daha üç fincan kırgın. 12. Evliya Çelebi adındaki büyük Türk
gezgini 13. Altmış yaşım geçkin bir adam.
Alıştırma 12. Kalın harflarla yazılan sözcük ve deyimleri ezberlemek üzere aşağıdaki
tümceleri çeviriniz:
1. Allah Allah! Çocuk bardağı kırdı. 2. Kırdım mı? Üzülme canım. İsteyerek
yapmadım. 3. Dayısını ziyaret mi etmiş? Atıyor! 4. Galiba bi nsaklanıyorbmbda.
Evin her yanını yoklasınlar. 5. Yarın öğretmen bir yoklama ödevi verecek.
6. Vali kim, ben kim? Ne diye ziyaretine gideyim? 7. Bir iskemle al da otur
yanıma. 8. Yumurta (çatı olmuş. 9. Bu tahta katı, fakatgörülüyor ki pek sağlam
değil. 10. Dik çizgi. 11. Bugün deniz pek sakin. 12. Müşterileri arasında bu
köyünsakinleri de var. 13. Uzun/â/Â hacet (=gerek) yok. 14. Lâ/zamanı bitmiş,
iş zamanı gelmiş. 15. Ek bir zorluk. 16. Sözüne birşey eklemek istiyor.
17. Yuvarlak hesapla bu kentin nüfusu iki yüz bini aşkın. 18. Bu işi tez elden
yaptılar. 19. Durum pek ağır. 20. Hafifbir kahvaltı. 21 .Ağır ağ/r yürüyor (Ağır
adımlar atıyor). 22. Bize dik dik bakıyor. 23. Bütün eşya sağlam geldi.

20
24. — Ah doktor, tuhaf bir derdim var. 25. Dert ağlatır,aşk söyletir, (atalar
sözü). Yani dert. ıstırap verir, aşk sevindirir.
1. Надо навестить больного товарища. 2. Шаг за шагом они приближа­
ются. 3. Я хотел нанести ему визит. Не получилось. 4. Тяжелая болезнь.
5. Дорогое пальто. 6. Он одет очень легко. 7. Каков вес этого камня? 8.
Легкая головная боль. 9. Лавочник огорчен. 10. Это мы делаем не для
проформы. 11. Прочное здание. 12. Твердый согласный. 13. Почему вы
скрываете истину? 14. Сколько миллиардов лкщей проживает на земном
шаре! 15. Собраться за круглым столом. 16. Что у вас за беда? Видно, что
вы страдаете.
1. Bu yeni kurallara alışamıyorum. 2. Evet, bunlara alışkanlık (itiyat) gerek.
3. Şen neşeli bir delikanlı. 4.Merdiveni çıktığında...5. Öğüt terinizi kendinize
saklayın. 6. Reseptörü (alıcıyı, almacı) kulağına yapıştırdı. 7. Sizden özür
dilerim. Affediyor musunuz beni? 8. Biri esmer, biri sarışın, biri de kumral saçlı
üç çocuk...9. Şu tuhaf kılıklı sakallı bıyıklı adam neci? Bîr tüccar mı?
10. Öykünün baş kahramanı kim? 11. Kentin çehresi değişti. 12. Bahçeye
ağaç diktiler. 13. Gözleri yere dikilmişti. 14. Ben o kıza randevu vermedirn.
15. Bu kılıkta sokağa çıkılır mı hiç?
1. Детям шьют одежду. 2. Поставьте («воткните») сюда часового. 3. Ка­
кой геройский поступок! 4. Он вдруг развеселился. 5. Вы не смотрите на
внешний облик этого смуглого человека. Он очень богатый купец. 6. Я
вперил взор в его лицо. 7. Рекомендую вам этого товарища. 8. Я никак не
могу привыкнуть к его наставлениям.
1. Geniş omuzlu gür sesli bir adam. 2. Siz önden buyurun. 3. Buyurunuz
kahvenizi. 4. Hastanın harareti yükseliyor. Sıkı bir ilâç için doktora fcay vurmalı
(müracaat etmeli). 5. Bir zamanlar pek şişmandı. Bak, ne kadar (ne denli)
zayıflamış. Buna olasılık (ihtimal) bile vermiyordum. 6. Muhatabım temiz
kıyafetli, boyun bağlı (kravatlı) efendiden bir adamdı. 1. Hasta ümitsiz gibi
görünüyor, fakat Allaha şükür, doktor hâlâ umutlu. Hattâ bir reçete yazdı.
8. Ne? Nöbet bende mi? Bir yanlışlık olacak. Benparmağımı bile oynatmam.
9. İnsanparmakları şöyle adlanır: baş parmak, ikinci parmak (işaret parmağı),
orta parmak, dördüncü parmak (adsız parmak), küçük parmak. 10. Kız annesinin
boynuna atıldı. 11. Aralarında kardeşlik bağları var. 12 . Zavallı adam derdine
ilâç bulamıyor. 13. İnanmayın. Bunlar boş vaitler. 14. Size hastayı kurtarmayı
vadeden kim? 15. Istırap veren dert (hastalık), ıstırap çeken de zavallı
m uhatabınızın).
1. На лице каждого человека два таза, две брови, два уха, две щеки, и две
губы", верхняя губа и нижняя губа. 2. Премного благодарен, лекарство у
меня есть. 3. Ваши обещания нас не спасут. 4. Вы сегодня заступаете («вхо­
дите», «выходите») на дежурство! 5. Ярецептов не выписываю. Обра­
21
титесь к другому специалисту. 6. Вероятность этого мала . 7. В мгновенье
ока верхняя губа у негораспухла. 8. Надежда умирает последней. 9. Не­
счастная девушка все еще очень слаба. 10. Я вам обещаю это. ^

1. Bu tarım aracının niteliklerini (vasıflarım) saysın. 2. Zavallı üzgün bir tavırla

içeri girdi. Ъ.КиП kurdu yemez (atalar sözü). 4. Yorganına göre ayağım uzat
(a.s.). 5. Adalet bakanlığına kimi getirdiler? 6. İhtimal, beni başka birine
benzetiyorsunuz. 7. Evet, ilk bakışta bir tanıdığıma benzettim sizi. 8. Kitabın
kapağını beğendim, fakat başlangıcı ilginç değil. 9. Ele güne karşı bu kılıkta
çıkıjırmı? lO.İpekcor&p. 11. Yasa (kanun) bizi korur. 12. Şimdi aklıma geldi, o
söylediğiniz adam nikâh dairesinde çalışıyor. 13. Ne yapıp yapıp kar topu
oynamak istiyorlar. Ancak kar yok, boyuna yağmur yağıyor. 14. Yan gözle bize
baktı, fakat bir şey demedi. 15. Bu ülke son yıllarda çok ilerledi: 16. Benim
nazarımda (gözümde) o bir hiçtir. \1. İnşallah, yakında buluşuruz. 18.0 eloğlu
neredeyse gene gelecek. 19. Bu işe alâkanız tabiî. 20. Uygar ülkeler (medenî
memlekefler).
I. Ни начала, ни конца! 2. Бесчувственный человек. 3. Он взял в жены
эту девушку с густыми шелковистыми волосами. 4. Они играют не в
футбол, а в ручной-мяч. 5. Ребенок сломал игрушку. 6. Он подошел ко
мне с обиженным видом. 7. Волков окружили с четырех сторон. 8. На
этом собрании министра юстиции нет. 9. Во что бы то ни стало надо
купить новое одеяло. 10. Они шаг за шагом продвигаются вперед.
II. Несчастный вот-вот заплачет. Впрочем, понять его чувства легко.
12. Мне вспомнился один его знакомый. Он беспрерывно читал какую-
то книгу без обложки. 13. Увы, он сумел отсюда каким-то образом
выйти. 14. Я нахожу в вас сходство с моим другом. 15. Дорогом мой,
почему ты проявляешь интерес к этому зверю? Это же обычный се­
рый волк. 16. Вы лично видели этого незнакомца!. 17. Я порвал связи с
этим человеком. 18. Он признателен вам за оказанную ему помощь.

Alıştırma 13. Kaim harflerle yazılan sözcüklerin yerine eşanlamlılarını kullanın:

1. Ben kravatsız oraya gitmem. 2. Ne hafifiş! 3. Adamı çehresinden tanıdım.
4. Elbette tanırım, eskiftoramdır. 5. Hanemize teşrif buyurunuz. 6. Bu düşünceyi
doğru bulmuyorum. 7. Çokciddi bir adam. 8. Onu sahiden tanımayız.

B ir randevu

Sabahleyin gözümü açtığım zaman saat dokuzu geçiyordu. Demek, ona bir
saatten az bir zaman vardı. Hemen yataktan kalktım. Dünkü telefon konuşması
aklıma gelmişti. O konuşan kimdi acaba? Bu koskocaman kentte ne akrabam

22
vardı, ne de bir tanıdığım. Oysa (halbuki) dün gecenin geç saatinde, buraya
geldiğim gündenberi masamın üstünde gereksiz bir oyuncak gibi duran telefon
birdenbire çalmıştı. «Acaba kim olabilir?» düşüncesiyle telefonu açmıştım (yani
reseptörü kaldırıp kulağıma yapıştırdım). Tanımadığım bir ses:
— Sermet Beyle görüşmek istiyordum ...Dedi. ‘
— Sermet Bey benim.
— Affımzı rica ederim, beyim. Sizi böyle geç saatte rahatsız ediyorum
da...Fakat başka çare yoktu—
— Zaran yok. Kiminle konuşuyorum?
— Siz beni tanımazsınız. Zaten ben de yalnız adınızı biliyorum.
— O halde...
— O halde yarın sizinle görüşmeliyiz, daha doğrusu ben sizi bir iş için
görmek istiyorum (Bir rahatsızlık hissetmiştim. Çünkü böyle tanımadığım
kimserlerle görüşmek alışkalığı yok bende).
— Ne işi?
— Şimdi telefonla söyleyemem. Yarın buluşur, konuşuruz. Saat ondan sonra
boş vaktiniz var mı?
— Öğleye dek var.
— Ne âlâ. Öyleyse nerede buluşuruz?
— Oturduğum «Atlantik Palas» otelinin tâ karşısında bir kahve var. Sabahlan
orası bomboş...
— Tamam efendim. O kahveyi bilirim. Yarın sabah saat onda beni orada
bulursunuz. İçeri girdiğinizde dikkat edin: solumda bir gazete bulunduracağım.
İsmimi de yazınız: Lütfı Bey.
I
***

Taş merdiveni çıkıp kahveye girdiğim zaman saat onu ya geçmiş ya

geçmemişti. Biraz karanlık olan salonda gerçekten de hemen hemen kimse yoktu.
Yalnız biri ortada biri arkada duran iki masada iki adam oturuyordu. Biraz
yavaşlayarak ikisine de şöyle bir baktım.
Arkadaki masada oturan tüccar kılıklı bir adamdı. Şöyle geniş omuzlu,
şişman, iri yarı biriydi. Garsonun getirdiği kahveyi içiyor, derin derin bir
şeyler düşünüyordu. Gözleri uzakça bir yere dikilmişti. Sol elinin parmaklan
ile bir gazete tutuyordu. Henüz ihtiyar tdeğildi, fakat 45 yaşını her halde
geçkindi. Bıyıklı sakallı çehresinde iri burunla kalın dudaklardan başka iki de
şişkin yanak insanın dikkatini çekiyordu. Kumral saçları karışmıştı.
İkinci müşteri sarışın, gözlüklü, boyun bağlı (kıravatlı) bir gençti. Temiz,
fakat basit giyinmişti. Olası (ihtimal), üniversite öğrencilerindendi. Ötekiden
çok daha zayıftı. Eline bir gazete almış, gözden geçiriyordu. En tuhafı şuydu ki
solunda bir başka gazete vardı.

23
Şaşkınlığımdan olduğum yferde durdum ve kendi kendime: «Acaba
hangisi?» dedim. Arkadaki müşteri geldiğim tarafa başını bile çevirmemişti.
Rahat rahat kahvesini içmeye devam ediyordu. Oysa daha yakın olanı
okuduğu gazeteyi biraz indirerek yan gözle bana bakmıştı. Birini bekliyor
gibiydi. Ben de nihayet kararımı verdim, oturduğu masaya doğru gittim.
Kulağına eğilerek: «Lütfi Bey?» dedim. Kaşlan yukarıya kalktı. Gülümseyerek:
«Benzetiyorsunuz, bayım. Dedi. Adım bambaşka». Bu kez şaşmak nöbeti
bana geldi. Demek, beni arayan öteki adamdı. Salonun arka tarafına doğru
yürümeğe yükümlü (mecbur) kaldım.
Evet, tüccar kılıklı adam, Lütfi Beydi. Selâmlaştık. Meğer babamın eski
ahbaplarından biriymiş. İzmir’deki telefon numaramı nasılsa öğrenmiş, babam
için yazdığı mektubu şimdi bana uzatıyordu.
— Son görüştüğümüz zaman babanız esmer, gür saçlı, yuvarlak yüzlü, şen
neşeli bir delikanlıydı. Eh, nerede o günler! Acaba şimdi nasıl görünüyor? Ne
yapıp yapıp görüşmeliyim onunla.
Muhatabım sordu, ben yanıt verdim. Böylece yarım saatten fazla konuştuk.
Öteki müşteri çoktan gitmişti. Nihayet ayağa kalktım: «Bayım, bana müsaade.
Öğleden sonra göreceğim acele bir işim var. Sizinle tanışmaya pek memnun
oldum. Konya’ya gittiğinizde bizlere buyurunuz (hanemize teşrif buyurunuz).»
Dedim. Hararetle el sıkıştık, ayrıldık.

Sağlık (bir konuşma)

Kerim: Hele şükür! Artık ayaktasınız.

Şahap: Özür dilerim! Geceleyin iyi uyuyamadım. Birazkeyfsizim.
Кл Öyle mi? neniz var?
Ş.: Ben de bilmiyorum. Epey zamandan beri boyuna başım ağrıyor, nöbet
geliyor.
K: Demek oluyor ki bir süredenberi ıstırap çekiyorsunuz. Fakat genellikle
Sağlığınız yerindedir, değil mi? İştahınız var mı?
Ş.: Son zaman bir şey yiyemiyorum.
Kj Aman, aç mı duruyorsunuz? Azizim, derhal bir doktora müracaat etmelisiniz
(baş vurmalısınız).
Ş.: Ettim, fakat verdiği ilâçlardan şimdiye dek hiç yarar (fayda) görmedim.
İşte yazdığı reçete de yanımdadır. Oysa beni kurtarmayı vadetmişti.
K: Size hangi doktor bakıyor?
Ş.: Aile doktorumuz. Âli Bey.
K : Anneme de o baktıydı.
Ş.: Bayan anneniz şimdi nasıldır?
K : Artık kalkıp dolaşabiliyor. Hatta biraz bahçede geziniyor.
Ş- Buna pek memnun oldum Şey...Hasta dedim de aklıma geldi. Hakkı Beyden

24
haberiniz var mı? Acaba şimdi nasıl oldu? İyi midir?
İ t: Maalesef, hastalığı epey ağır. Doktoru bile ümidini kesti.
Ş.: Vah zavallı! Hastalığı nasıl başladı?
K : Bay Hakkı’nın, çocukluğundan beri gözleri zayıftı. Bu derde bir çare
bulunamıyor.
Ş.: Ne yapıp yapıp yüksek nitelikli göz hastalıkları uzmanı doktor Orhan Beye
başvurmalı.
K: Ne çare ki Orhan Bey pek pahalı bir doktormuş. Hani, söz var ya: yorganına
göre ayağını uzat. Biliyorsunuz, Hakkı Bey zengin bir adam sayılamaz.
Ş,: Evet, fakat sağlığı korumaktan önemli şey yok, sanırım. Nitekim medeni
insanlarız.
K : Doğrusunuz (hakkınız var). Gördüğüm vakit doktor Orhanı onlara bizzat
tavsiye ederim. Şimdi nasılsınız? Başınızın ağrısı hafifledi mi? Dışarıya
çıkabilir misiniz?
Ş.: Tamamiyle geçti.
К : O halde çıkalım. Şimdi arkadaşımız Nuri Beyin ziyaretine gideceğiz, değil
mi?
Ş.: Hay hay. Biliyorsunuz, bir(kaç) zaman önce Nuri Bey ipek saçlı güzel bir
kızı nikâh altına aldı.
K : Artık adalet yerini bulur. EskidenNuri Bey futbol topuna vurulmuştu.
Bundan böyle işine ve ailesine sarılır.
Ş.: İnşallah!

Alıştırma 14. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya çeviriniz:

1. Gene içime o kurt düşüyor. Zafere nasıl inanmalı? Lâkin (=fakat) işte, asıl bu
gördüğüm şeyler için zafere inanmalıdır. ...Türk köylüsü top arabalarım kendi
yoıganına sarıp taşıyor, işte bunun için inanmalıdır. (Y. Kadri. Yaban) 2. Ne ise,
olan oldu. Şimdi bana bilârdo öğretmeyi teklif etti. (A. Puşkin) 4. Denıek ki
komutanın evinde idim. M.I.-na yanıma gelmişti. Saveliç’e bazı şeyler sormak
istedim, fakat ihtiyar ...kulaklarını tıkadı. (A. Puşkin) 5. Sofada PugaçoFa
rasladım, yol elbisesi giymişti. (P.) 6. Her şeyi gördüydük debunu görmediydik.
(Y.Kemal)7. ...gözlerini gözlerimin içine dikmiş bakıyordu. (S. Kocagöz) 8. «Vah
vah...Keşke bana varmalı idiniz...Artık nikâhınız olduğu gün kendimi
öldürmeli» demiş ve kaçmıştım. (R. Nuri) 9. Birinci soru: «Çocuğu hastalıktan
korumak için ne yapmalıdır?» (A. Nesin) 10. Merhaba, diyorum. Otobüs
bulamadın mı? — Var, diyor. ...Köyüme dönemem ama. İş bulmalıyım
Ankara’d a — Var mı tanıdığın birisi?— Var.— Kim?— Bizim köyden çıkan
ilk hükümet adamı. — Görevi (=vazifesi)? — Adalet Bakanlığında kapıcı.
— İyi. diyorum. Hadi, bir kaç saat uyu. Otobüs neredeyse kalkar. Gitmeliyim
ben. Eyvallah. (B. Yıldız) 11. Tuhaf kılıklı adam kapıdan içeri girdiği zaman
kabinede benden başka kimse yoktu. Baş vurmak istediği kulakçı henüz

25
çıkmıştı. Kumral sakalım karıştırarak düşünceli düşünceli odanın ortasında
durdu. 12. Şişman adam başını çevirdi, parmağıyla boş sandalyeyi göstererek:
«Müsaade eder misiniz?» diye sordu. Öteki müşteri ona şaşkın' şaşkın
baktıktan sonra «Rica ederim. Oturunuz.» dedi ve başını eğerek gazetesini
okumaya devam etti. (O. Kemal) 13. Niyazi hastalanmış, yattyordu. (O. Kemal)
14. Sonra «Şimdi ne yapmalı?» diye kendi kendime sordum. (S. Ali)
15. İçimden: «Mutlaka bütün bunlara alışmalıyım» diyordum. (Y. Kadri)
16. Ayol zavallı Hocanın kimi var ki? Kendi ölmüş, kendi geldi haber verdi!
...Bizim de kimimizvaı? Kendi yazımızı kendimiz yazarız. (B. Felek) 17.Meraktan
yerimde duramıyordum. Kalkacağım sırada o doğruldu, tekrar ...gitti. (S. A.)
18. Sonra, elindeki paralan sayacağı sıra Beytullah’i gördü. (B. Y.)

Alıştırma 15. Aşağıdaki tümceleri Türkçeye çevirin:

1. До сегодняшнего дня я не знал этого. Точнее говоря, и сейчас не знаю.
2. Ну слава богу,приступ прошел. Но все же я очень слаб.— А что гово­
рит ваш !ран?— Ничего...Два месяца тому назад, когда мы виделись впер­
вые, он обещал меня спасти. Но сейчас он, видимо, утратил надежду.
Такое у меня чувство. 3. Нам известны беды многих жителей этого горо­
да. Министерство юстиции должно проверить ситуацию и защитить не­
счастных. 4. Мое внимание привлекли его густые брови и ярко-красные
губы. 5. Мне не хотелось обижать моего собеседника. Но навестить я
хотел не его, а другого своего знакомого. 6. Вы хотите что-то добавить?
— Да, дать совет. Не следует ничего обещать. Особенно для красного
словца. 7. Такие прогулки дадут вам больше пользы, чем любое лекар­
ство. Сегодня вы выглядите не столько степенным, сколько здоровым и
веселым. 8. У этого незнакомца был вид морского волка. Кроме того, он
хорошо играл в ручной мяч. Другие его качества были пока неизвестны.
9. Ему как-то удалось войти в зал, но когда мы пришли, его там уже не
было. 10. Я поднял трубку и стал говорить. Мне пришлось отклонить сви­
дание, которое хотел мне назначить мой знакомый. Ибо мне хотелось встре­
титься с девушкой, в которую я влюбился с первого взгляда и которую
хотел во что бы то ни стало взять в жены.

Alıştırma 16. Aşağıdaki tümceleri Türkçeye çevirin:

Вы, конечно, знаете парк культуры в Измире. Несколько дней назад под
вечер я пошел туда, чтобы (дать голове) немного отдохнуть. Я живу неда­
леко от парка, в гостинице на бульваре Газилер, и время от времени посе­
щаю парк культуры. Когда я вошел (внутрь), часы уже пробили шесть.
Погода была теплой. Дождь, шедший после полудня, час назад прекратил­
ся, облака ушли на северо-запад. Вечерами здесь бывает многолюдно, но
сейчас гулявших по парку было мало. Я прошел мимо зоопарка и сел на

26
одну из скамеек. Поодаль сидел средних лет мужчина. Это был круглоли­
цый человек с каштановыми усами и внешностью чиновника или бизнес­
мена. Он не был толст, однако был крупным мужчиной. Одет он был
просто и легко, в парк пришел без пиджака и без галстука. Когда я сел, он
искоса взглянул на меня. Кого-то он мне напоминал (=я находил сход­
ство...), но кого? Вдруг, поднявшись (со своего места), он подошел ко мне
и сказал:
— Прошу прощения, вы такой-то,
— Да, вы не ошибаетесь, я он (самый),— ответил я, несколько удивив­
шись. — А вы...Не могу узнать.
— Омер. Ваш одноклассник.
— Да, теперь узнал. Но до чего же ты изменился! Ты же был слабень­
ким, болезненным ребенком, а стал широкоплечим, сильным мужчиной.
Ты в Измире живешь?
— Да, работаю в резиденции губернатора. Пойдем,^) дороге погово­
рим.
Мы двинулись в направлении Лозаннских ворог.

Alıştırma 17. Aşağıdaki atasözlerini ezberleyin:

1. Bir insanı tanımak için kendisiyle yol arkadaşlığı etmelidir. 2 Çok çocuk
anayı şaşkın babayı düşkün eder. 3. Dert derdi açar. 4. Dünyada rahat yaşamak
isteyen her şeyi hoş görmelidir. 5. Eğilen baş kesilmez. 6. El beş parmaktır,
hangisi bir boyda. 7. El işler baş buyurur. 8. Eski kurt yolunu şaşmaz. 9. Gezen
kurt aç kalmaz. 10. İki iş bir olmaz, başka başka düşünmeli. 11. Kırk kurda bir
a£lan ne yapsın. 12. Kurdu kurt ile avlamalı. 13. Lâfla iş bitmez. 14. Mart ayı dert
ayı. 15. Na oldum dememeli, ne olacağım demeli. 16. Sakalım yok ki sözüm
dinlensin. 17. Vaktine göre söz söylemeli. 18. Yalan söyleyen unutkan olmamalı.
19. Yerin kulağı var. 20. Yoıgamna göre ayağım uzat.
УРОК 16(2)

ПРИДАТОЧНЫЕДОПОЛНИТЕЛЬНЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ
(tü m le y ic i tü m c e )

В турецком языке придаточные дополнительные предложения, явля­

ющиеся частью сложного (полипредикативного) предложения, в струк­
турном плане напоминают распространенное дополнение простого пред­
ложения.
Ср.: Ben, ablanızın yeni çantasını (çanta-sı-n-ı) gördüm. «Я видел (кого?,
что?) новую сумочку вашей сестры».
Ben, ablanızın evden çıktığını (çık-tık-ı-n-ı) gördüm. «Я видел (что?), что
ваша сестра вышла из дома».
Сложные предложения указанного типа состоят из главного и прида­
точного предложений.
Главное предложение чаще всего разрывается: подлежащее (и отно­
сящиеся к нему слова) ставятся в начале сложного предложения, сказуе­
мое — в конце его: Ben (no/yresKai4ee)...gördüm (сказуемое).
Придаточное предложение обычно помещается внутри главного.
Подлежащее представляет собой имя существительное (или, факульта­
тивно, местоимение) в родительном падеже (ср.: ablamz-ın), сказуемое—
глагол в форме на -dik или -асак с аффиксом принадлежности, обозна­
чающим лицо, совершающее данное действие, и с падежным аффиксом,
которого требует управляющий глагол (ср. : çıktığını: çık-tık-ı-n-ı (gördüm)).
Винительного падежа имен действия на -dik и на -асак требуют такие
глаголы, как açıklamak «разъяснить (что...)», anlamak «понять»,anlatmak
«рассказать», belirtmek «передавать», bildirmek «сообщить», bilmek «знать»,
duymak«ycnbinıaTb, почувствовать», düşünmek «думать», farketmek «за­
метить», görmek «видеть», ispatlamak «доказать», öğrenmek «узнать», sanmak
«полагать», söylemek «сказать» (но не: demek!), yazmak «написать» и ряд
других.Дательным падежом имен действия управляют глаголы bakmak
«смотреть (, как...)», dikkat etmek «обратить внимание», inanmak «верить»,
karar vermek «решить (, что...)», şaşmak «удивляться»,yanmak «сокрушаться
(по поводу того, что...)» и некоторые др. Имя действия получает исход­
ный падеж, если оно предшествует, в частности, глаголу korkmak «бояться
(, что...)».
28
Второстепенные члены придаточного предложения помещаются в
обычном порядкемежду подлежащим и сказуемым (ср.: ablanızınevden
çıktığını...), иногда— перед подлежащим.
Имя действия на -dik указывает на то, что действие совершено в про­
шлом или совершается в настоящее время, например: Arkadaşım, ayın
yirmisinde Izmire’e geldiğini bildirdi. «Мой товарищ сообщил, что двадцато­
го числа прибыл (прибывает) в Измир».
Имя действия на -асак выступает в значении будущего времени на
-асак, настоящего-будущего на -ar/-ır, а также может заключать в себе
значение долженствования, например: Arabacıya iki sokak sonra sola
dönüleceğini söyledi. (O. Pamuk) «Он сказал извозчику (водителю), что
через две улицы нужно повернуть («будет повернуто») налево».
Спряжение имен действия на -dık/-acak с аффиксами принадлежно­
сти (выступающими в значении личных аффиксов) вутвердительной и
отрицательной формах не имеет никаких специфических особеннос­
тей.

Образец спряжения

О, (benim) gel(me)diğimi // gel(mey)eceğimi söyledi.

Он сказал, что я (не) приехал/приезжаю // (не) приеду.
О, (senin) gel(me)diğini // gel(mey)eceğini söyledi.
Он сказал, что ты (не) приехал/приезжаешь // (не) приедешь.
О, (onun) gel(me)diğini // gel(mey)eceğini söyledi.
Он сказал, что он (не) приехал/приезжает // (не) приедет.
О, (bizim) gel(me)diğimizi // gel(mey)eceğimizi söyledi.
Он сказал, что мы (не) приехали/приезжаем // (не) приедем.
О, (sizin) gel(me)diğinizi // gel(mey)eceğinizi söyledi.
Он сказал, что вы (не) приехали/приезжаете // (не) приедете.
О, (onlann) gel(me)diklerini // gel(mey)eceklerini söyledi.
Он сказал, что они (не)приехали/приезжают // (не) приедут.
К формам Ha-dık/-acak может присоединяться и вопросительная ча-
стицапи (mi, mu, mü), например:
О, (benim) gelebileceğimi // gelemeyeceğimi mi söyledi?
Он сказал, что я смогу // не смогу приехать?
Если подлежащее должно быть представлено личным местоимением, то
последнее в большинстве случаев опускается, так как лицо будет обозначено
аффиксом принадлежности (в сказуемом придаточного предложения), на­
пример: İzmir’e geldiğimi bildirdim. «Я сообщил, что прибыл в Измир».
29
Если подлежащее главного предложения является также и подлежа-
щим придаточного, то последнее всегда опускается, например:
Arkadaşım, İzmir’e geldiğini yazıyor. «Мой товарищ пишет, что приехал в
Изм&р».
Если имя действия образовано от непереходного глагола в страда­
тельном залоге, то подлежащее в придаточном предложении отсутству­
ет; а сказуемое (т. е. форма на -dık/-acak) всегда получает аффикс при­
надлежности 3-го лица единственного числа, например: Sonra tiyatroya
gidilecek. «Затем пойдут в театр». —> Sonra tiyatroya gidileceğini
söylüyor. «Он говорит, что потом пойдут в театр».
Подлежащее придаточного предложения иногда ставится в основ­
ном (а не родительном) падеже. Обычнсгэто бывает тогда, когда подле­
жащее непосредственно предшествует сказуемому и обозначает неоду­
шевленный или неопределённый предмет. Например: Gazete, caddenin
her iki yanında birçok yeni binalar kurulacağını yazıyor. «Газета пишет, что
по обеим сторонам проспекта будет построено много новых зданий».
, Чтобы трансформировать в придаточное дополнительное предложе­
ние простое именное предложение (с аффиксами сказуемости или пре­
дикативными именами var и yok), используется глагол olmak «быть»,
«стать», например: (Biz) Öğrenciyiz // öğrenciydik «Мы учащиеся //
были учащимися». —> (Bizim) Öğrenci olduğumuza dikkat çekti. «Он при­
влек внимание к тому, что мы учащиеся // были учащимися». <
(Onun) Oğlu var. «У него есть сын» —>(Onun) Oğlu (без родительного
падежа!) olduğunu söyledi. «Он сказал, что у него есть сын».
Когда логическое ударение падает на подлежащее главного предло­
жения, оно по общему правилу помещается непосредственно перёд
сказуемым, а придаточное дополнительное предложение перед ним, t. е.
в самом начале сЛожнОго предложения, например: Ablanızın evden
çıktığını ben de gördüm. « # тоже видел, что ваша сестра вышла из
дома».
Возможна также и такая инверсия: главное предложение, составляю­
щее рему (наиболее значимую часть) сообщения, помещается перед
придаточным предложением, например:
Benjde gördüm çıktığım. «Я тоже видел, что он вышел (она вышла)».
Формам на -dık/-acak могут предшествовать вопросительные сло-
ea (kim, ne, nerede, ne zaman, nasıl и т. п.). Предложения этого типа соот­
ветствуют аналогичным сложным предложениям русского языка, на­
пример: Arkadaşımın nereye gittiğini biliyorum. «Я знаю, куда уехал мой
товарищ». Ne yapacağımızı bilmiyorum. «Я не знаю, что нам делать
(что мы будем делать)».

30
Alıştırma İ. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya çeviriniz:
1. Sen Yüzbaşım, vapurların geldiğine, geleceğine şaşıyorsun. (S. Kocagöz)
2. Benim vefat ettiğimi (=öldüğümü) gazetelerde okumadınız mı? (A. Nesin)
3. Benim de Camus gibi bir ahmak olduğuma karar verdi. (O. Atay) 4. Hangi
insan kendisinin de hakikaten (^gerçekten) öteki insanlar gibi günün birinde
mutlaka öleceğine inanır. (N. Hikmet) 5. Nigâr nereye gittiğine bakmayınız,
nasıl gittiğine bakınız. (Y. Kadri) 6. Mühendislerin kesinliği olmayan (kesin
olmayan) sorunlarla ilgilenmediğini mi söylemek istiyorsunuz? (O. Pamuk)
7. Kurtulduğuma hâla inanamıyorum. («Milliyet») 8. Yeni öğreniyorum kimlerle
arkadaş olduğunu. Son zamanlarda ne yaptığını da kimse bilmiyor. 9. Şükür,
tek bacağımı kaybettiğime. (B. Yıldız) 10. Alzylabaktıklarmı sandjm. (O. Kemal)
11. Kabahat(!) kimde olduğum biliyor musunuz? Babamda mı, onda mı?
(Y. Kadri) 12. Pek yakında ordularımızla birlik İstanbul’a dönebileceğimizi
sanıyoruz. (S. Kocagöz) 13. Ne zaman geleceklerini demin söylememiş miydim?
(Y. Kadri) 14. Hepsi ne yapacağıma bakıyordu. (Ö. Seyfettin) 15. Benbirşeyler
yapılacağına inanıyorum. (O. Pamuk) 16.0 zaman...gel; beni kitaplarımın temiz
arkadaşlığından ayıracağından korkma. (S. Ali) 17. Zeliha’yı bir sevdiğini
söylüyorsun, bir sevmediğini. (O. Atay) 18. Güzel! Çok güzel! Böyle
yazacağınızı ummuyordum doğrusu. Ustaca yazılmış. (Çehov) 19. Ne
gülüyorsun? dedi. Yoksa benim büyük çar olduğuma inanmıyor musun?
(Puşkin)
Alıştırma 2. Aşağıdaki tümceleri birer -dık’lı/-acak’lı tümce haline getiriniz:

Bir örnek: Dedi ki (kendisi) bu kitabı okumadı -(kendisinin).

Bu kitabı okumadığını söyledi.
1.0 söylüyor ki biz haklı değiliz. 2. Biliyorum ki kızı yoktur. 3. Dün bildirdi ki
gelmeyecekler. 4. Gazeteler yazıyor ki Ankara radyosuna genel müdür
olacaksınız. 5. Gazete bildiriyor ki festival iki ay sonra başlayacak.
Alıştırma 3. Aşağıdaki tümceleri, kaim harflerle yazılan sözcüğün yerine bir sora
sözcüğü kullandıktan sonra, Rusçaya çeviriniz:

Bir örnek: (sizin) İzmir 'den geldiğinizi biliyorum—

(sizin)Nereden geldiğinizi biliyorum.
1. Bu trende bulunduğunuzu bilmiyordum. 2. Bana bir şey söylemek istediğini
anlıyorum. 3. Ziya’mn buralara köylüleri aldatmak için geldiğini şimdi daha
iyi anlıyoruz. 4. Ancak gecenin ikisinde, doktorların saat on birde yatmayı
tavsiye ettiklerini hatırladık. 5. Masamda oturan genç kadın bana soruyor —
Nerelisiniz? Kendisine Türk olduğumu söylüyorum. 6. Bana bak, köpeği
generale götürüp sorarsın. Benim bulup gönderdiğimi de söyle. (Çehov)
7. Ablam mektubunda, bu haberimizden aldığını yazmıyor.

31
Alıştırma 4. Aşağıdaki tümceleri, kalın harflerle yazılan eylemleri yeterlik,
sonra yetersizlik biçimiyle genişlettikten sonra, Rusçaya çevirin:

Bir örnek. Dün buraya geldiğini biliyorum. —

Dün buraya gelebildiğini/gelemediğini biliyorum.
1. Tanıdığım, bunu yapacağını bildirdi. 2. Çocuk, kapıyı kapadığını söyledi,
i . Akrabamın buraların havasına alışacağına ihtimal(olasılık) vermiyorum.
4. Adamın bu sözleri işittiğini (duyduğunu) sanmıyorum (zannetmiyorum).
5. Onunla iyi geçineceğimi ne biliyorsunuz? 6. Uzmanların mühim bir şey
yaptıklarım anlıyorduk.

ПРИДАТОЧНЫЕ ПОДЛЕЖАЩНЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ

(« ö z n e -tü m c e » )

Если придаточное дополнительное предложение является как бы раз­

вернутым дополнением в составе предложения, то придаточное подле-
жащное играет роль развернутого подлежащего, (Ср.: «Сообщается
(кто?, что?) важная новость». «Сообщается (кто?, что?), что собрание
наннется в четыре часа».)
Формы на -dtk/-acak, выступающие в таких случаях в роли сказуе­
мого придаточного предложения и одновременно в роли подлежаще­
го главного предложения, оформляются аффиксами принадлежности
и нулевым падежным аффиксом (основной падеж). Сказуемым глав­
ного предложения обычно является какой-либо переходный глагол в
страдательном залоге или же слова типа belli «ясный; ясно», malûm
«известный; известно», yok «нет, не имеется» и некоторые другие.
ПРИМЕРЫ:
Toplantının saat dörtte başlayacağı bildiriliyor.
— Сообщается, что собрание начнется в четыре часа.
Bana inandığı yok. — Он мне не верит.

ОБЪЕКТНОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПАССИВНЫХ ПРИЧАСТИЙ

НА -DIK/-ACAK

Следует различать: а) имена действия на -dık/-acak, выступающие в

значении непосредственно действия (okuduğum «то, что я читал (чи­
таю)») и б) омонимичные формы в значении объекта или результа­
та действия (okuduğum «то, чтб я читал/читаю»). В последнем случае
форма на -dık/-acak является не именем действия, а субстантивирован­
ным причастием с пассивным значением (okuduk «прочитанное/чита­
32
емое»; okuduk + um «прочитанное/читаемое мной», букв, «мое прочи­
танное/читаемое»)1.
Если глагол, следующий за причастием на -dık/-acak, требует по­
становки последнего в винительном (дательном, исходном) падеже, то
возникают конструкции, которые от придаточных дополнительных пред­
ложений отличают лишь следующие признаки:
1) Объект может быть множественным. Поэтому к пассивному
причастию может присоединяться аффикс -1ar. okuduklarım «все то
(многое), что мною прочитано/читаемо» (имена действия присоединя­
ют аффикс -1аг только в значении личного аффикса (3-е лицо множе­
ственного числа): bir kitap okuduklarını bilyorum «Я знаю, что они чита­
ли/читают какую-то книгу»);
2) Пассивное причастие, будучи объектом действия, не может
управлять прямым дополнением, т. е. именем в винительном падеже2;
3) Пассивному причастию не могут предшествовать вопроситель­
ные слова3.
ПРИМЕРЫ:
(Senin) gördüğünüZ/gördüklerini anlat.
— Расскажи, что//все, что ты видел.
(Benim) söylediğimi anladın mı?
— Ты понял, что я сказал/говорю
(сказанное/говоримое мной)?

Конструкции с пассивными причастиями в основном падеже омо­

нимичны придаточным подпежащным предложениям.
Gördüğüm şu(dur) — Я видел вот что.
(«Виденное мною — следующее».)
Alıştırma S. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya çeviriniz:
1. Kim o gülen?.. — Kimsenin güldüğü yok. (N. Hikmet) 2. Kabahatin bizde
olmadığı hepsmee malûm (O. Kemal) 3. Ne kadar ağır yük taşıdığı belli
işte...(A. Nesin) 4. Fakat bu durum karşısında hâkimin duyduğu haklı öfkenin
gittikçe şiddetlendiği meydandaydı. (T. Gürkay) 5. Kimin ölüp kimin kalacağı

1Если субстантивированное причастие образовано от непереходного глагола,

оно не может считаться пассивным ( b Icz . Alışt. S, № 18).
2За исключением тех случаев, когда оно употреблено в значении не прямого, а
косвенного объекта, например: Özür dilediği kim? «У кого он просит прошения?»
{Тот. у кого он просит прощения, кто?); Çözünü diktiği ne? «Во что он вперил
взор?» (Что есть то, во что он вперил свой взор?).
1В отдаленном прошлом был и четвертый признак: связь объекта действия со
своим обладателем — притяжательная, а подлежащее придаточного предложения
родительного падежа не получало (пою не подпало под воздействие объектной кон­
струкции).

2—2949 33
belli olmaz ki Fettah efendi dedi. (Ş. Sıtkı) 6. ...ve nihayette bütün bildiklerintt
söylemeye mecbur etti. (R. Nuı 7. Üstat, şiirlerimden hangilerini çök
beğendiniz?— Okumadıklarınızı. («Meşh.») 8. Kim geliyor, Haşan?.. — Aha,
onlar...Senin dediklerin. (Y. Kadri) 9. Bu yaptığımızın makul bir hareket
olduğuna emin misin? (Y. Kadri) 10. Ne kadar iyi efendim, hep benim
söyleyeceklerimi, benim düşündüklerimi, hatta benim kendilerine tef’atle (çok
defa) söylediklerimi siz söylüyorsunuz. (Y. Kadri) 11. Bizim de, o eserlerden
öğreneceklerim z elbette ki olacaktır. (E. Çölaşan) 12. Herkese, müessesenin
kurulusunun yirminci yıldönümünün kutlanacağı bildirildi. (A. Nesin) 13.1960
Mayısının 29’una rastlayan Pazar günü akşamı Yeşiköy Havaalanına
Ankara’dan uçaklarla yüzelli tutuklu getirileceği bildirildi. (T. Gürkay) 14. Ama
Kantarcının istediği olmadı. (O. Kemal) 15. Seninle konuşacağım var (B. Nuri)
16. Bir şey olacağı yok (O. Pamuk) 17. Adam sen de... Yemeyeceği şeker
olsun...(0. Ken.al) 18. Bizim çalıştığımız, onun en eski işiydi. (A. Nesin)
19. ...neden sizler serbest dolaşıyor, istediğinizle görüşüyorsunuz? (H. Edip)
20. Kulağına yapıştırdığı ne, bir alıcı mı (bir almaç mı)?

Alıştırma 6. Aşağıdaki tümleyici tümceleri «özne- tümce» haline »okunuz:

Bir örnek. Yönetmenimi.., (sizin) İzmir’e gideceğinizi söylüyor. —

(Sizin) İzmir’e gideceğiniz söyleniyor.
1. Dayısı, o kentin çok büyük ve güzel olduğunu söylüyor. 2. Saat altıda
bana gelerek elbisemizin yarın hazır olacağını bildirdi. 3. Son posta gazetesi,
dün ülkemize kalabalık bir ticaret heyeti geldiğim yazıyor. 4. Kumpanyamı an
tecim kuruluna baş seçildiğini hepimiz biliyoruz. 5. Bana bir şey söylemek
istediğini gözlerinden anlıyorum.
Alıştırma 7. Aşağıdaki «özne-tümce» leri tümleyici tümce haline sokun:

Bir örnek: (sizin) İzmir’e gideceğiniz söyleniyor. —

Arkadaşım (kardeşiniz...) İzmir’e gideceğinizi söyledi.
1. Tjcim heyetinin kentimizde birkaç gün kalacağı bildiriliyor. 2. Yarın da bu
işe başlamayacaktan söyleniyor. 3. Bu güç ödevi yapmanın çok önemli ve
yararlı bir şey olduğu anlatılıyor. 4. Ali Ustanın şu bizim Cemal*' pek sevdiği
belli. 5. Şu adamın kim (kimin nesi) olduğu bilinmiyor mu?

Alıştırma 8. Aşağıdaki tümceleri Türkçeye çeviriniz:

1. Как, вы здеоь? Мы полагали, что вы несколько дней тому назад уехали
в Измир. 2. «Я вижу, что вы в хорошем настроении, — говорит мой
учитель. — Расска овайте, что вы видели на Востоке». 3. Слышали вы, о
чем говорили те двое? 4. Рефик, где ты? Пришли те, кого ты ждал. 5. Он
не знал, с чего ему начать. 6. Я, может быть, не прав. Но я же не знал,
что это будет так. 7. А теперь пусть переведет то, что прочитал. Ь. Изве­

34
стно, что у него нет ни земли, ни быка. Но корова все-таки есть! 9. Сооб­
щи своему брату, что мы завтра не сможем сюда приехать. 10. Вы не
знаете, кого спрашивал приходивший сюда человек? И. Сообщают, что
во время этой поездки губернатор проконтролирует несколько учреж­
дений. 12. Не обижай меня. Покажи то, что ты спрятал. 13. Несчастный
сказал, что в ближайшее время обратится в министерство юстиции. 14.
По его лицу было видно (ясно), что лекарство, которое порекомендовал
врач, пользы не принесло (не дало). 15. У кого ты просишь прощения?

ДЕЕПРИЧАСТИЯ ОБСТОЯТЕЛЬСТВА ВРЕМЕНИ

(z a m a n u la ç la r ı)

Деепричастия этой группы (а равным образом сложные формы дее­

причастного значения) отвечают на вопрос «когда?» (ne zaman?), т. е.
вместе с относящимися к ним словами представляют собою разверну­
тое обстоятельство времени (zaman zarfı)1. В данном уроке вводятся
два деепричастия и одна из нескольких сложных форм деепричастного
значения (ранее уже была введена форма -diktan sonra «после того
как...»).

ДЕЕПРИЧАСТИЕ НА -INCА
Деепричастие на -(y)ınca (восемь фонетических вариантов) обозна­
чает побочное действие, по окончании которого совершается главное
действие. Действие, обозначаемое деепричастием на -(y)ınca, может
быть как однократным, так и многократным. При переводе на русский
язык используются или деепричастия — чаще от глаголов совершен­
ного вида — или, когда деепричастный оборот имеет особое подлежа­
щее, глагольные конструкции (придаточные предложения), вводимые
союзами и союзными словами «когда», «как только», «стоило/стоит...,
как...» и т. п.
ПРИМЕРЫ:
Oğulunu görünce «Yanıma gel!» diye çağırdı (seslendi)
— Увидев сына, он позвал (окликнул): «Иди ко мне!»
General çıkınca subaylar oturdular.
— Когда (или: Как только) генерал вышел,
офицеры сели.
İki kadeh fazla içince akıllan başlarından gidiyor. (Y. Kadri)
— Стоит им выпить лишние две рюмки, и оии
теряют рассудок.
'В отличие от деепричастия образа действия (hal/durum ulacı) на -arak и соеди­
нительного (bağlama ulacı) деепричастия -ip.

2* 35
Значение деепричастия на -ınca, особенно когда речь идет о буду­
щем, может видоизменяться, приобретая смысловые оттенки, передава­
емые по-русски союзами и союзными словами «(до тех пор) пока»,
«если (уж)», «раз», «коль скоро» и т. п.
ПРИМЕРЫ:
Düşünce kim kaldırır? — А если она упадет, кто поднимет?
Deniz kenarında, güzel görüntülü geniş bahçeli, caddeye
yakın bir ev istiyordu. Olunca tam olmalı. (A. Nesin)
— Он хотел красивого вида дом на берегу моря,
с большим садом и вблизи проспекта.
Уж раз будет (дом), то должен быть что надо.

Отрицательная форма деепричастия (-mayınca) обозначает момент

или время, когда «не совершается» или выявляется невозможность со­
вершения побочного действия.. Она нередко передает также указанные
выше смысловые оттенки.
ПРИМЕРЫ:
Ali, aradığını bulamayınca (bul-a-ma-yınca) fena halde öfkelendi.
— Не найдя (не сумев найти) того, что искал, Али
страшно разгневался.
Gece olmayınca yıldız görünmez (atalar sözü).
— Пока не настанет ночь, звезд не видно.

Форма gelince(gel-ince), управляющая дательным падежом имени,

имеет еще особое значение: «что касается...», например: bana gelince
«что касается меня».

СЛОЖНАЯ ФОРМА -IR...-M AZ

Эта сложная форма образуется путем присоединения к основе од­

ного и того же глагола сначала показателя настоящего-будущего време­
ни (-ar/ır), а затем отрицательной основы того же времени (-maz). На­
пример: alır almaz, gider gitmez. Форма -ır...-maz является частичным си­
нонимом деепричастия на -ınca, однако ею специально подчеркивается
быстрота смены действий, что по-русски передается оборотами типа
«как только...», «едва...(как)».
ПРИМЕРЫ:
Para gelir gelmez size yeni bir palto alırız.
— Как только придут деньги, мы купим вам
новое пальто.
Sizi uzaktan görür görmez o kadar sevindim ki...
— Едва завидев вас издали, я так обрадовался.

36
ДЕЕПРИЧАСТИЕ НА İKEN

Деепричастие на iken отличается от других деепричастий способом

своего образования. Оно представляет собою деепричастную — исто­
рически причастную — форму от недостаточного глагола i(m ek)
«быть»: i + -ken = iken «будучи», «когда был». Эта форма, как и все
формы глагола i(mek), присоединяется либо к именам, либо к основам
времен. При этом начальное i обычно отпадает, и форма iken превра­
щается в безударный аффикс -(y)ken, не подчинающийся закону гармо­
нии гласных.
ПРИМЕРЫ:
asker iken//askerken — будучи военным (=когда был военным)
birinci sınıfta iken//sımftayken — будучи на первом курсе
Öğrenciyken Orhan Kemal’in birçok eserlerini okudum.
— Будучи студентом, я прочитал многие
произведения Орхана Кемаля.

ФОРМА -(A)RKEN, -İRKEN

Наиболее часто аффикс -ken присоединяется к основе настояще-
го-будущего времени. Сложная форма (a)rken, -irken, имеющая семь
фонетических вариантов, обозначает побочное действие незавершен­
ного вида (действие в его развитии), которое протекает/протекало (не-
(быпо) завершено), когда совершается/совершилось главное действие.
Форме на -irken в русском языке соответствуют деепричастия от
глаголов несовершенного вида. Если деепричастный оборот имеет
особое подлежащее, то деепричастию на -irken соответствует сказу­
емое придаточного предложения, вводимого союзом «(в то время)
когда», причем опять-таки используются глаголы несовершенного
вида.
ПРИМЕРЫ:
Odaya girerken (gir-er-(i)ken) arkama baktım.
— Входя в комнату, я оглянулся.
Arkadaşım odaya girerken pencerenin önünde duruyordum.
— Когда мой товарищ входил в комнату, я стоял
у окна.
Ben dışarı çıkarken komşum: «Uğurlar olsun» diyor.
— Когда я выхожу из дома, мой сосед говорит:
«Счастливого пути!»

Лицо субъекта побочного действия обозначается местоимением

или определяется по ситуации (по контексту). Если, однако, субъект

37
представлен 3-м лицом множественного числа («они»), то между аф-
te p шцлояцего-будувдего времени и деепричастным аффиксом
pijşjijbraa' помещается показатель множественности -1аг, например:
iorotit konuşurlarken (konuş-ur-Iar-(i)ken) neredeydin? Где ты
Ф к когда они там разговаривали?
, Если за деепричастием на -irken следуют такие глаголы, как görmek
«видеть», bulmak «найти; застать» и т. п., то словосочетания такого типа
часто переводятся оборотами «видеть, как...», «застать за (каким-то де­
лом)», например: Onu içeri girerken gördüm. — Я видел, как он входил
(ср. İçeri girerken onu gördüm. — Входя в помещение, я увидел его).
Деепричастие на -irken нередко выступает в противительно-усту­
пительном («в то время как...» — «между тем как...»), а иногда — в
причинно-следственном («раз уж...») значении. В этих случаях чаще
фиксируется и употребление отрицательной формы настоящего-буду­
щего времени (-mazken).
ПРИМЕРЫ:
Biz burada eğlenirken arkadaşlarımız ders çalışıyorlar.
— Между тем как мы здесь развлекаемся,
наши товарищи готовят уроки.
Onlar bir şey yapmazlarken siz buna hoş bakıyorsunuz.
— Между тем как они ничего не делают,
вы потворствуете этому.
Alı$tırma 9. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya çeviriniz:
I. ...yolda üç beş sözle arkadaşlarına şehre varınca nasıl davranacaklarını
öğretmiş. (S. Ali) 2. Sofadaki muslukta yüzünü gözünü yıkadı. Tekrar odasına
gelip (minder)e oturunca biraz evvel elinden attığı kitabı aldı ve...yannki
dersi gözden geçirdi. (S. Ali) 3. Bu ödevleri öğretmenimiz evine gidince saat
kaçta okumaya başlar? (A. Nesin) 4. Daireye gidince «müdür seni istiyor»
dediler. (A. Nesin) 5. Bir gün hastalanınca, onu hemen hastaneye
göndermek istemiştim. (T. Gürkay) 6. Nigâr Hanım onu görür görmez tamdı.
(Y. Kadri) 7. Ve (ben) işe başlar başlamaz yanıma geleceksin. («T. Dili»)
8. Hele siz, şurada durup gözcü olun. Anastas gelirken bana haber verin.
(O. Cemal) 9. .. .mektepte (=okulda) en çok edebiyata çalışırken riyaziyatten
(=matematikten) birinci çıkıyordum. (Ö. Seyfettin) 10. Sakin bir tatlılıkla
sordu: — Biz bunıda otururken yanımıza kimse geldi mi? (Ö. Seyfettin)
II. Biz burada soğuktan donarken sen kocanın annesinin...evinde, kim bilir
ne kadar rahattasın («Ulus») 12. Evsahibi Hafız’a doğru yürüdü, Fakaf o
fırtınayı hissedince namaza durmuştu. (R. Nuri) 13. Bir köşeyi dönünce
birdenbire o...(0. Kemal) 14. Galiba şu mektup meselesini soracaksınız.
Sabahtanberi gelirsiniz diye bekledim...siz görünmeyince her halde kendisi
de hatâsını (=yanlışını) anlamıştır, dedim. (S. Ali) 15. Kapının önüne çıkarak

38
beklemiş, ancak araba gelmeyince evine girmiş ve o sıralarda vefat
etmişti(=ölmüştü). (M. Birand) 16. Özal orada ev sahibi olarak Devlet
Başkanı’nı gelirken karşılamıştı. Giderken de uğurhiyordtf. (M. Birand)
17. Köprüyü geçerlerken Cevdet Bey saatine baktı. (O. Pamuk) 18. Babamın
ahbaplarından birisi bana bir iş bulacağım vadetmişti ama iki haftadır bir ses
çıkmayınca ben de eskisi gibi balığa gitmeye başladım. (O. Kemal) 19. Arada
dinlenmeyince olmuyor. (O. Atay) 20. Onlar ge/ırge/znez...hep birden ayağa
kalkıldı. (Y. Kadri). 21. Döndüğümde Selim’i Zeliha’nın yanında ...onu
seyrederken buldum. Beni görmedi. (O. Atay) 22. Ve genç adamın, ilk defa
bu cümleleri (=tümceleri) söylerkendir ki sesi titremeye başlamıştı. (Y. Kadri)
23. Gerçekten amca ...o gece eve gelmeyince meraklanmış, sabaha kadar
uyumamış...tı. (K. Nadir) 24. Çıkarken, kendisine iyi geceler diledim.
Teşekkür etti. Çıktım. (T. Gürkay)

Alıştırma 10. Aşağıdaki tümcelerde kalın harflerle yazılan eylemleri çevirirken

-ınca, -irken, ir -maz, -diktan sonra, -ıp, -arak gibi biçimlerden
hangisini seçeceğinizi söyleyin:
1. И Ленский, жмуря левый глаз, стал также целить, (П.) 2. И усевшись
под сосной, кашу есть, ссутулясь. (Тв.) 3. А вы, уходя от его жены,
одели мои сапоги. (Ч.) 4. Чуть утро осветило пушки и леса синие вер­
хушки — французы туг как тут. (Л.) 5. Он метил в умники, (а) попался
в дураки. (Л.) 6. Шоссе Россию здесь и тут, соединив, пересекут. (П.)
7- И, в новый мир вступая, знаю, что люди есть и есть дела. (Бл.) 8. Он
крался над вечным покоем, жестокую месть утоля. (Бел.)

Alıştırma U. Aşağıdaki tümceleri Türkçeye çeviriniz:

1. Закончив это дело, он сел у стола. 2. Заслышав вдалй шаги, она повернула
пшову. 3. По правде говоря, я не знал, как следует вести себя, встречая
главу государства: 4. Не заметив насмешливых взглядов, поэт успокоился.
5. Почувствовав, что его обманули, разгневанный клиент направился к су­
дье. Но Вто время, как он был уверен, что продавец виноват, судья возлагал
вину на нега самого. 6. Как же его фамилия? Коща шел сюда, помнил...
7. То, что, я предлагаю, это надежный и разумный путь. Но если ты проиг­
раешь, ты не должен на меня сердтъся. 8. Сообщая категорически, что он
отправится послезавтра утром самолетом, маэстро не скрывал своей оза­
боченности, волнения и даже страха. 9. «Милости прошу!» — говорил хо­
зяин дома, улыбаясь своим гостям. 10. Как только придут деньги, мы выпу­
стим подготовленный нами поэтический сборник. 11. В то время как его
младший брат был далеко не глупец, его самого невозможно было назвать
разумным человеком. 12. Коща я взял в руки и раскрыл журнал, они с
интересом стали слушать перевод статьи известного литератора.

39
ФОРМОСОЧЕТАНИЕ -МАК AMACIYLA
(-так maksadıyla)
В книжкой речи употребляется ряд формосочетаний, первым со­
ставляющим которых является форма инфинитива, а вторым — слово­
формы типа amariyla, maksadıyla, şartıyla, suretiyle и др. Формосочета-
ние -так amacıyla (или maksadıyla) употребляется для обозначения цели
главного действия: «...с целью...».
ПРИМЕРЫ:
Yeni Demokrasi Partisi’nde aktif politika yapabilmek amacıyla...
— С целью получить возможность вести активную
политическую работу в партии новой демократии...
Türkçeyi öprenmek maksadıyla Türkiye’ye gittiler.
— Они поехали в Турцию с целью изучения
турецкого языка.

Sözlük

1. belirmek — 1) показываться, по­ kaybetmek — 1) (yitirmek) поте­

являться; ■ рять; 2) проиграть (что-л.)
2) выявляться, выясняться 10. suç (kabahat) — вина, проступок
belirtmek — определять; выяв­ ~ işlemek — провиниться, совер­
лять, прояснять шить проступок
2. fark— отличие, различие 11. ummak (-i; -den) — надеяться,
4 ı — отличный, отличающийся рассчитывать (на что-л.), задать
-etm ek — различить, заметить (чего-л. от кого-л.), думать
3. ispat — доказательство, подтвер­ 12. aldatmak— обманывать, вводить
ждение в заблуждение
~ la m a k (~ etmek) — доказывать, aldanmak — обмануться
подтверждать 13. yük — груз, ноша; бремя
4. yanmak — 1) гореть; сгорать; ■Чешек (-İ -е) — нагружать; воз­
«погореть»; 2) (-е) сокру­ лагать (обязанности и пр.)
шаться (о чем-то) 14. yargıç (hâkim) — судья
5. ahmak (kı) — глупец, дурак hfikimiyet // hâkimlik (egemen­
lik) — господство, владыче­
6. kesin (kati) — окончательный, ка­
ство; суверенитет
тегорический
15. öfke (hiddet) — гнев, ярость
~ lik — категоричность, реши­
-lenm ek (h.lenmek) — разгне­
тельность, твердость
ваться
7. alay — 1) насмешка; 2) процессия;
16. şiir — стихотворение, поэзия
толпа, полк; şair (ozan) — поэт
b ir много, куча, толпа 17. makul — разумный; разумно
~ etmek (ile)— смеяться (над кем-л.) 18. emin (-dan ve -e) — уверенный
8. bacak — нога (голень) (в ком, чем-л.); верный, надеж­
~ kadar крошечный, «от горшка ный;
два вершка» 19. uçmak —летать
9. kayıp (ybı) — потеря uçak — самолет

40
20. davranmak — действовать; вести anî— моментальный; внезапный
себя (как-то)', 38. basmak — 1) ступать, наступать;
gitmeye собираться уйти; начинаться; 2) нажимать; 3) на­
silâha ~ — браться за оружие грянуть
21. yazar (edip) — писатель, литера­ baskın — 1)налет, нападение;
тор; автор 2) превосходящий
yazın (edebiyat) — литература 39. bağımsız (müstakil) — независи­
edebiyat yapmak — выражаться мый
высокопарно, мудрствовать bağımlı (tabi) (-e)— зависимый
22. donmak — мерзнуть, замерзать 40. rivayet (söylenti) — предание,
23. namaz — намаз, молитва молва
~ kılmak — совершать намаз - etmek — рассказывать, переда­
~а durmak — становиться на мо­ вать
литву 41. havali — округа, местность, край
24. titremek — дрожать; трястись 42. zaptetmek (ele geçirmek) — за­
25. heyecan — волнение, возбужде­ хватывать, покорять; фиксиро­
ние вать
Чаптак — волноваться 43. damla — капля; капли (мед.)
26. uygulamak (tatbik etmek) — ~ hastalığı — апоплексия
осуществлять, применять, 44. mustarip (-dan) — страдающий
проводить в жизнь; 45. cenaze — покойник, тело
haksız uygulamalar — незакон­ ~ alayı— похоронная процессия
ные действия 46. türbe— усыпальница, гробница
*** , 47. gömmek — зарыть, закопать, хо­
ронить
27. torun — внук
28. gazi — победитель * * *

29. başbuğ — главнокомандующий

48. tez — 1) тезис; 2) диссертация
30. fetih (thi) — завоевание, покоре­
49. denemek — пробовать, испыты­
ние
вать
fethetmek — завоевывать, поко­
deneme (= tecrübe)— испытание,
рять
проба, опыт
fatih — завоеватель, покоритель
31. anahtar — ключ 50. hayran — изумленный, ошелом­
ленный; восхищенный
32. sunmak — вручать; направлять
33. ırıalik(-e) — владеющий, облада­ 4 ık —; изумление, восхищение
ющий 51. kalp (Ы) (yürek) — сердце
~ane (yurtluk) — владение; по­ 52. gizlemek — прятать, маскировать
местье gizli — скрытый, тайный
34. düğün — свадьба 53. çağ— пора, века
~ yapmak — устроить свадьбу orta средние века
35. tuzak — капкан, западня; ловуш­ ~daş — 1) современник;
ка 2) (muasır) современный
~ kurmak — устроить западню 54. lehçe — диалект
36. kale — крепость; ворота (фут­ Türk -leri— тюркские языки (ди­
больные) алекты)
37. ап— мгновение, миг 55. vadi — долина

41
bu ~de — в таком духе; в этой ~ gelmek — победить
области galebe (=yengi) — победа
56. saptamak (tesbit etmek) — уста­ galebe çalmak — победить
новить, определить 67. ortam — обстановка, среда
57. odak — средоточие, фокус 68. dizmek — расставлять, распола­
~lamak — сфокусировать, наце­ гать (рядами); нанизывать
лить dizin— список, опись, индекс
58. üretmek (istihsal etmek) — про­ 69. ifade — 1) выражение; 2) объясне­
изводить, изготовлять ние; показание; 3) значение
üretim (istihsal) — I) производ­ ~ etmek — выражать; объяснять,
ство; 2) продукция излагать; означать
59. detay — деталь 70. tutar (meblağ) — сумма, итог
4 ı — детальный 71. borç (си) — долг; долг, обязанность
60. kavramak — 1) охватывать; 72. pusu — заёада
2) постигать, схватывать р. kurmak (-е) — устроить засаду
61. güven — 1) (itimat /dı/) доверие; 73. damat (dı) — зять
2) уверенность 74. bozmak — 1) портить; нарушать;
- т е к (-е) — доверять(ся), пола­ 2) конфузить; теряться; 3) раз­
гаться менять
62. tanım (tarif) — определение, опи­ bozuk— 1) испорченный; 2) мел­
сание кий (о монете)
-lam ak (tarif etmek) — опреде­ 75. şahıs(hsı) (zat) — особа, лицо
лять, описывать 76. cihaz — прибор, аппарат
63. garip — странный, непонятный; 77. malzeme — материал
чужой 78. gütmek — 1) пасти; 2) вести, про­
64. dönem — период; созыв (парла­ водить, преследовать;
мента) . amaç преследовать цель
65. azim (zmi) — решимость, воля 79. menfaat — интерес, заинтересо­
azmetmek(-e) — намереваться, ванность, выгода
решаться 80. aykırı(-e) — противоречащий,
66. galip— победитель; побеждающий идущий в разрез

Türemiş sözcükler
1. ilgilenmek (ile) — интересоваться
ilgili (ile) — связанный (с кем, чем-л.)
2. kurtulmak — освободиться, спастись, отделаться
3. şiddetlenmek — усилиться
4. üstat (dı) — маэстро, мэтр
5. rahatlamak — успокоиться
6. kuruluş — 1) создание, устройство;
2) учреждение, организация
7. gözcü — 1) наблюдатель; дозорный;
2) окулист
8. hissetmek — чувствовать

42
9. başkan — председатель
devlet ~ı — глава государства, президент
10. karşılamak — встречать
karşılaşmak — встречаться
11. uğurlamak — провожать, желаггь счастливого пути
12. meraklanmak — 1) тревожиться; 2) интересоваться
13. kurucu — основатель, создатель
14. memur etmek (kimi neye) — поручить, уполномочить
15. ölüm — смерть
16. hükümdar — монарх, правитель, властелин
17. bilgisayar — компьютер
18. söz etmek (-den) — говорить (о ком, чем-л.)
19. sınırlı — ограниченный
20. matematiksel — математический
21. işlem — процедура, операция, действие
22. gerekmek— требоваться
23. yetinmek (ile) — ограничиться
24. satış — продажа
25. korku — страх
26. işletim — эксплуатация, использование
27. karıştırmak — путать; перемешать
karışık — запутанный, смешанный, сложный

Deyimler
1. arada (bir) — иногда, время от времени
2. yakınlarım olarak — ориентировочно, приблизительно
3. ortadan kaldırmak — устранять; отменять
4. (bir şeyin) altından kalkmak — преодолеть (что-то),
справиться (с чем-то)
5. kargacık burgacık — кривой, искривленный
6. Osmanlı İmparatorluğu — Османская империя
7. ortaya çıkmak — возникнуть, появиться
8. hoş görmek, bakmak — относиться снисходительно, прощать

Словообразовательный аффикс -İş

Словообразовательный аффикс -(y)ış\ свободно присоединяющий­
ся к любым глагольным основам (кроме производных основ с показате­
лем взаимного залога: -(ı)ş-4, образует глагольные имена, обозначаю­
щие название действия или манеру совершения действия. Превращаясь
в отглагольное имя, получает более конкретные значения существитель­
ного, называющего каюе-то явление или предмет.
43
ПРИМЕРЫ:
atış — бросание; стрельба
yürüyüş — ходьба; марш; походка
yazış — манера писать, почерк
kuruluş — создание, устройство; учреждение, организация

Alıştırma 12. Aşağıdaki sözcüklerin anlamlarını bilmeye (veya hatırlamaya) bakın:

açılış (toplantının açılışı), bakış, görüş (görüşleri belli), görünüş (görünüşüne
göre...), kapanış, biniş, kalış, kalkış (uçağın kalkışı), basış, vuruş, gülüş (pek
tatlı (içli) bir gülüşü var), sarılış, akış (nehrin akışı; akış aşağı; akış yukarı),
duruş (esas duruş), tanış (biliş tanış çok), düşüş, katılış.

Alıştırma 13. Kalın harflerle yazılan sözcükleri ezberlemek üzere aşağıdaki

• tümceleri çeviriniz:
1. Amacımı belirttim. Alayla baktı. 2. Hiç te ahmak değildir ama, herkesten
farklıdır. 3. Bacak kadar bir çocuk bu ağır suçu işler mi? Yargıca (hâkime)
kabahatsiz olduğunu ispatlamaya çalıştım. İnandığı yok. 4. Ozan
öfkeleniyor. Çok emek verdiği şiir kitabı satılmıyor. Fakat şair satıcının
kendisini aldattığına emin. 5. Yazar (edip) fazla sert davrandı. Böyle
davranacağım ummamıştım (ondan). Suçu bize yüklemek istiyor. Seçtiği yol
makul sayılamaz. 6. Yalancının evi yandı, kimse inanmadı. 7. İnsan kuş
değildir. Uçmak için bir uçağa binmelidir. 8. Heyecandan mı titriyor, ne? —
Hayır, burası epey soğuk. Ben de donmaya başladım. 9. Günde kaç kez
namaza durulur? — Kural olarak beş defa. 10. Haksız uygulamalara yer
vermemelidir.
1. Я не понял. Пусть пояснит свою мысль. 2. Это был другой человек,
с короткими ногами и густыми бровями. Решительно не наш поэт. Но
в темноте я не разобрал. Мои глаза меня обманули. 3. Они с гневом
требуют (хотят) полного суверенитета и готовы взяться за оружие. Я
надеюсь, что мы найдем разумный выход. 4. Вы смеетесь надо мной?
Разве я могу нести такой груз? 5. Вот глупец'. В то время как у него
горит дом, он сел писать стихотворение! 6. Летайте (совершайте по­
ездки) самолетами нашей компании (нашего общества). 7. Он, конечно,
не виноват (его вины нет). Но уверен ли ты, что сумеешь доказать это
судье? 8. Вероятно, направляясь (идя) сюда, он потерял эти три стихо­
творения. Большая потеря для нашей литературы! 9. Нет причин вол­
новаться. Правительство вот уже год осуществляет эту политику.
10. Он замерз. На молитву встал, но дрожал от холода и потом долго не
появлялся в зале.
1. Bir erkek torununuzun dünyaya geldiği rivayet ediliyor. 2. Başbuğ olarak
birkaç büyük kent fethetmiştir. Bundan dolayı adına Osman Gazi denir.

44
3. Kalpten tebriklerimi sunanm efendim! 4. Düğünden sonra yurtluğuna
(malikanesine) çekildi. 5. Bu havali güzel bir iklime malik. 6. Tuzak
kapanmıştı. Anî bir baskından sonra kale ele. geçirildi (zaptedildi). 7.
Ayaklarımızın ucuna basarak çıkalım. Zavallı edip ağır hastalıktan mustarip.
Demin damla içmiş, uyuyor. 8. Cenaze alayına katılmak istiyoruz. Ancak
nereye gömüleceğini bilmiyoruz.
1. Вероятно, ключ взяла моя младшая внучка. 2. Он главнокомандую­
щий, но имени покорителя не заслуживает. Из девяти сражений восемь
проиграл. Несколько дней назад мы потеряли еще одну важную кре­
пость. 3. В связи с его свадьбой мы вручили ему ценный подарок.
4. Ключа при мне нет. Нажмите на звонок. 5. Передают, что его усы­
пальница находится в этой округе. 6. К сожалению, я не зафиксировал
его слов. Что за капли он рекомендовал? 7. Да, страна некогда была
захвачена. Но сейчас она независима. 8. Он погряз в долгах. 9. Он стра­
дал от апоплексии. Сейчас его тело в больнице. 10. В одно мгновение
ловушка захлопнулась (закрылась).
1. Tezi hayranlığımı uyandırmadı. 2. Bu değerli mallar üzerine fiyatlar henüz
saptanmadı (tespit edilmedi). 3. Üretimde son dönemde de önemli bir artış
hissediliyor. 4. Ortam elverişli. Makinayı detaylı bir denemeden geçirmeli.
5. Ancak yapılan matematiksel işlemlere karşı tam bir güvenim yok. 6.
Ortaya çıkan zorluklara galip çıktı. 7. Bütün azmine karşın orta çağ lehçeleri
gramerinin altından çıkamadı. 8. Bilgisayardan söz ediyorsunuz. Oysa ben
bu vadide uzman değilim, kavrayamıyorum. Her şeyden önce bilgisayar
nedir, tanımını verir misiniz. 9. Borcumun tutarını görünce bozmadım,
damadıma baş vurdum. 10. Genç devletin kurucusu olan Devlet Başkanı
hava alanında yaşlı hükümdarı uğurladı. 11. Meraklanmayın. Üstadı
karşılamaya başkan sizi değil, beni memur etti. 12. Üstat yakınlama olarak
ne tarihte gelecek? — Garip, dersiniz ama, bu tarih henüz gizli tutuluyor. 13.
Yüzünün ifadesinden alana galebe çalmak {galip gelmek) için çıktığı
anlaşılıyordu. 14. Üstadın korkusundan çok şaşırdım, her şeyi karıştırdım,
gereken matematiksel işlemi yapamadım. 15. Gözcü olun. Yeni model
bilgisayar satışa çıkarıldı, fakat işletimi hususunda pek sınırlı bilgim var.
Bunun için de bir deneme dönemine gereksinim var. Bizimkileri buna
odaklayın. 16. Topladığımız malzemeye göre güttükleri gaye
(amaç)»ıen/aarimize aykırıdır.
1. Современный мир иногда кажется странным. А иногда мы смотрим на
него с восхищением. 2. В Институте стран Азии и Африки изучают мно­
гие современные тюркские языки. 3. В этой долине расположены два
больших города. 4. В то время эти испытания, разумеется, проводились
тайно. 5. Вы победили. Но обстановка не была благоприятна. Я не могу
постичь причины этого успеха. 6. Его показания были путаными, да и

45
сумма, которую он называл, очень отличалась от той, что мы знали.
7. Конечно, наш завод не может производить все требующиеся товары.
8. Они расставит часовых (дежурных), устроили засаду. 9. Период
(срок) эксплуатации этого прибора не очень велик. Не описаны также
многие детали. 10. Он испортил нам дело. Теперь уж мы не можем
ограничиться возвратом нашего долга. 11. Не сбиться бы нам с пути...
Я не очснь-то полагаюсь на этого человека. 12. Правитель поручил вам
встретить и проводить высокого гостя. 13. Избавиться бы нам от
страха. Тогда успехи будут большими. И все это почувствуют. 14. Он
любит говорить о зяте президента. Однако этот вопрос не в фокусе (не в
центре) нашего внимания. 15. Прежде всего установим сумму вашего
долга. 16. Лицу, о котором я сказал, этот прибор не требуется.

Türkiye tarihinden. Osman I

(1258— 1326)
Osmanlı devletinin kurucusudur. Ertuğrul Bey’in oğlu, Süleyman Şah’ın
torunudur. Söğüt’te doğmuştur. Ona Osman Gazi de derler. Anadolu Selçuk
devletinin Bizans hududunda bir uçbeyi' olan babasının ölümü üzerine 1288
de başbuğluğa geçirilmiştir. Osman babasının ölümünden birkaç gün önce
Karacahisar’ı fethetmiş, oğlu Orhan da o yıl içinde doğmuştur. Osman Bey,
Karacahisar’ın anahtarını Selçuk sultanına sunmuş, bunun üzerine Selçuk
hükümdarı Karacahisar’ı ona malikâne (yurtluk) olarak vermiştir. Bu hâdise
(olay) yakmlama olarak 1289 tarihindedir. Rumlar, Osman Beyi ortadan
kaldırmak için, onu Bilecik tekfurunun (= valisinin) düğününe davet
etmişlerdir. Fakat kurulan tuzağı haber alan Osman Bey kırk kişi ile Bilecik
kalesine âni olarak bir baskın yapmış, yolda düğün alayına pusu kurarak
damadı ortadan kaldırmış, ele geçirdiği güzel Nilüfer’i oğlu Orhan’a
peylemiştir (saklamıştır). Selçuk devleti 1299—1300 de batınca Osman Bey
müstakil (bağımsız) kalmıştır. Osman’ın amcası Dündar Bey bu sıralarda
ölmüştür, ki Osman’ın eliyle öldürüldüğü de rivayet edilir (söylenir). Bu
olaylardan sonra Osman, oğlu Orhan’ı İzmit ve havalisini almaya, sonra gene
Orîıan’ı Bursa’yı zapta memur etmiş, kendisi damla hastalığından muztarip
olarak Yenişehir’de otururken Bursa’nm fethini haber aldıktan biraz sonra
68 yaşında ölmüştür. Cenazesi Bursa’ya götürülerek oradaki türbesine
gömülmüştür. Osman'ın başbuğluğu 11, müstakil hükümeti 27 yıl sürmüştür.

B ir tezin hikâyesi
Üniversite yıllarımda Montaigne’ın Denemeler' ini büyük bir hayranlıkla
okumuştum. Denemelerde insan kalbinin derinlikleri gizlidir. İlim adamlarının
1 Sınır boyundaki bir küçük devletin başı.

46
nasıl çalıştıklarım hep merak etmişimdir. Ben de bu vadide yol almak
istiyordum.
O günlerde, değerli bir ilim adamı olan Ahmet Hoca’dan çağdaş Türk
lehçeleriyle ilgili dersler alıyorduk. Türkmence çalışmaya karar verdim.
Türkmenceyle ilgili bir tezin kolayca altından kalkabileceğimi sanıyordum.
Ancak Türkmenlerin yirminci yüzyılda yaşayan en büyük şairinin kim
olduğunu tespit etmek bile benim için büyük sıkıntı oldu. Türkmenistan’dan
sınırlı sayıda insan, Türkiye’ye gelip gidiyordu ve bunlarla
karşılaşamıyordum.
O günlerde kendini bilgisayar dünyasına odaklayan arkadaşım İbrahim,
bana bilgisayarla çalışmanın öneminden söz etti. Ben, o zamana kadar
bilgisayarın yalnız matematiksel işlemler yapmada kullanılan bir âlet
olduğunu zannediyordum.'Daha sonra sosyal bilimlerle ilgilenenlerin yavaş
yavaş bilgisayar kullanmaya başladıklarını gördüm. Kısa sürede çok iş
üretiyorlardı. Dostlarımı sevindirmek amacıyla ben de bilgisayar almaya
karar verdim.
Tanıdığım bir arkadaşımın çalıştığı bilgisayar firmasına gitmekle ne
kadar iyi ettiğimi sonradan anladım. Çünkü detaylı izah etmeye çalışan on
yıllık arkadaşımın bile ne demek istediğini tam olarak kavrayamamıştım.
Hayatımda ilk defa duyduğum kelimelerle konuşuyordu. «Disketle mi
çalışacaksın? Remi ne kadar olsun?..» Ne cevap vereceğimi şaşırmıştım.
Önce kendisine itimat ettiğimi söylemekle yetindim. Bana vermek istediği
bilgisayarı çalıştırdı. Satış yapmanın da heyecanıyla birçok şey anlattı. Çok
önemli olan bilgileri bir kâğıda not etmeye çalıştım. Sevinç ve korkuyla
kanşık bir his kaplamıştı içimi. Bilgisayarımı alıp evin yolunu tuttum. Tarif
ettikleri şekilde masamın üstüne kurdum. Sıra çalıştırmaya gelmişti.
Arkadaşımın yazdırdığı notlan uygulamaya başladım; ekranda garip şeyler
oluyordu. Hemen telefona sarıldım. Sattıkları âletin bozuk olabileceğini
söyledim. Arkadaşım güldü. Telefonla yardımcı olmaya çalıştı. Ama ben
işin böyle yürümeyeceğini anlamıştım. İşletim sistemiyle ilgili kitaplar
aldım. Bu dönem tam iki ay sürdü. Artık bilgisayarımı ne çocuklarım
seviyordu, ne de eşim.
Hocam, ana metinde bütün uzun ünlüleri göstermenin gerektiğini
söylemişti. Metne baktığımda hiç bir uzun ünlünün bulunmadığını fark
ettim. Zaten Kiril harfleri gözlerime kargacık burgacık görünüyordu. Neden
sonra çalışma azmi bütün hislerime galip geldi, bütün metni bilgisayar
ortamına taşımaya karar verdim. Bir yandan bunu yaparken bir yandan da
uzunluklarla ilgili bilgiler ediniyordum. İlk yirmi sayfada öğrendiklerimi
uygulamaya başladım. O kadar çok uzunluk vardı ki birinci sayfada
uyguladığım uzunluğu ikinci sayfada unutuyor ve her şeyi birbirine
karıştırıyordum.
Bir cumartesi günü bilgisayarı aldığım firmaya gittim, bilgisayar
programcısına, dizin programına ihtiyaç duyduğumu belirttim .
47
Yapabileceğini ifade etti. Ancak bilgisayarın yan fiyatına yakın bir meblağ
söyledi. Sonradan programcının mobilya borcunun da o kadar olduğunu
öğrenince şaşırmadım değil...
(Mehmet Kara; kısaltılmıştır).
Çalıştırma 14. Yukarıdaki metinleri anlatmaya hazırlanırken aşağıdaki sorulan
yanıtsız bırakmayın:
1. Ertuğrul Bey’in oğlu Osman kaç yılında ve nerede doğmuştur?
Söylediğiniz yer Anadolu’nun neresindedir? 2. Osman kaç yaşındayken, kaç
yılında ve ne gibi olay üzerine Anadolu Selçuk Devletinin başbuğluğuna
getirilmiştir? 3. Yakmlama olarak bir yıl sonra ne kalesi fethedilmiştir? Bunun
üzerine de neler olmuş? 4. Bilecik tekfuru (valisi) Osman Beyi düğününe
davet ederken ne gibi bir amaç (gaye) güdüyormuş? Bu zat (şahıs)
Osmandan korkuyor muymuş? Bu olaym sonu ne olmuştur? 5. Selçuk
Devleti batınca (kaç yılında?) Osman Beyin durumunda bir şey değişmiş
midir? Osman’ın amcası Dündar Bey’in davranışları bu sıralarda (fikrinizce)
Osmanın menfaatlerine neden aykm olmuş? Sonucunda Dündar Beyin
başına ne gelmiş? 6. Osman nerede, ne zaman ve oğlu Orhan’ın hangi büyük
kenti fethettiğini haber aldıktan sonra gözlerini dünyaya kapamıştır?
Gömüldüğü yer neresi? 7. Mehmet Kara, kimin öğütlerine (tavsiyelerine)
kulak vererek kendine bir bilgisayar almaya karar vermişti? Türkmenceye
dair topladığı malzeme zengin miydi? 8. Cihazı alıp evine götürdükten sonra
ne gibi güçlükler (zorluklar) ortaya çıktı?
Çalıştırma 15. Aşağıdaki parçayı Türkçeye çeviriniz:
Вы знаете, что основателем Османской империи был Осман Первый,
родившийся в середине XIII века. Разумеется, независимое княжество
(beylik), которое он создал в Западной Анатолии в нанале XIV века, пос­
ле того как распалось («утонуло») Сельджукское государство, еще не
было империей. Однако это государство быстро расширялось. В год,
когда родился сын Османа Орхан, т. е. в 1288 году, был завоеван неболь­
шой город Караджахисар, а через 38 лет; т. е. в 1326 году, когда умирал
сам Осман, его сын Орхан завоевал крупный город Бурса. Сюда из Ени-
шехира перенес Орхан столицу своего государства. Вообще говоря, у
Османа было два сына — Орхан и Аляэттин. Точно не известно, кто
(который) из них был старшим братом. Впрочем, властелином стал Ор­
хан, одержавший много побед. Поэтому его, как и его отца, называют
«Победитель».
Когда по приказу Орхана его сын Сулейман-Паша перешел в Румелию,
император Византии (Bizans) Кантаюозен стал думать, как ему действо­
вать в дальнейшем. Когда один за другим падали города, такие, как Гели-
болу, Текирдаг, Ипсала и другие, император с целью установить друже­

48
ственные отношения с Орханом отдал ему свою дочь принцессу Теодо­
ру. Орхан обвенчался с ней, но продолжал захватывать города и посел­
ки, находившиеся вблизи от столицы Византийской империи. Впрочем,
известно, что взял Константинополь лишь седьмой султан Мехмед Вто­
рой Фатих. Это событие произошло почти через сто лет после смерти
Орхана, в 1453 году.

Çalıştırma 16. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya çevirin:

1. Düğün yaparken, nasılsa bir düğün armağanı getirmeyi unutmuştu.
2. Mektubu okuyunca bir ağladı, bir ağladı. 3. Yanlarından geçerken hepsi
birden kalkıp bana selâm verdiler (Y. Kadri). 4.Hazreti Muhammet gibi, dağ
ayağına gelmeyince, o dağın ayağma gitti (Ş. Sıtkı). 5. İsmaile yolun üstünde
raslıyorum. Ya ben giderken o dönüyor, yahut ben dönerken o gidiyor
(Y. Kadri). 6. Bak, bu kadar yıldır bir evde otururuz, karşı karşıya geçip iki lâf
etmemişizdir. Şimdi icap etti (= gerekti). Ortada neler olup döndüğünü
bilmiyorum (S. Ali). 7- Çocuk hasta mı ki? Günler var, bahçede göründüğü
yok (M. Yesari). 8. Merhum Hamdi Beyin hiç bir defa kendisine ait bir iş için
üzüldüğü, kızdığı, meraklandığı olmamıştır (Y. Kadri). 9. Otele döndüm. Bir
çay söyledim oturur oturmaz (B. Yıldız). 10. Nasıl hiç haber aldığın var mı?
(Y. Kadri.) 11. Korktuğum da başıma geldi (S. Kocagöz). 12. ...Ahmet Vefık
Paşa, Bursa’ya vali olur olmaz, bir tiyatro kurmayı düşünmüş...tür (gaz).
13. Yaşadıklarımız bizi şaşırtmıyor, üzüyor («Zaman»). 14. Özal, bazı
konularda (= sorunlarda) nasıl davranacağını kestıremiyordu (M. Birand).
15. Hepsi ne yapacağıma bakıyordu (ö. Seyfettin). 16. O akşam üstü,
yabancı kadından, öğreneceklerimi öğrendikten sonra odama gidiyordum
(R. Nuri). 17. Tam Menderes çıkarken, Ada Kumandanının gür sesi duyuldu
(T. Gürkay). 18. Sizi uzaktan görür görmez, ne sevinmiştim bilseniz! (M. S.)
19. Konuk umduğunu değil, bulduğunu yen 20. Kol kesilirken parmak acımaz.
t
Çalıştırma 17. Aşağıdaki tümceleri Tüıkçeye çevirin:
1. В то время как мы сокрушались о том, что его обманули и он потерял
столько денег, он в душе посмеивался над нами. Потому что знал, что
деньги ему вручат в другом месте. 2. Вот поэтому, переходя улицу, сле­
дует посмотреть сначала налево, а потом направо. 3. Всем известно, что
Турция — страна гористая. 4. Сын Орхана Сулейман-паша погиб. Но в
этом не было чьей-либо вины. Впрочем, мы не знаем, кто это доказал.
5. Борьба за национальный суверенитет, которую турки вели после Пер­
вой мировой войны, была необходимой и разумной. 6. Когда я был сту­
дентом, у меня было множество разных намерений. 7. Он не пояснил,
как будет действовать, если не докажет своей невиновности. Ведь судья
может принять неприятное для него окончательное решение. 8. Моло­
дая особа рассказывала: — Господи, недавно в трамвае был случай.

49
Когда кондуктор сзади сказал: «Османбей» (это название района в Стам­
буле), спереди толстый человек произнес: «Да. Я здесь». Мы умерли от
смеха. 9. Этот край обладает приятным климатом. Даже зимой мы не
мерзнем, не дрожим от холода. 10. Ясно, что они что-то от нас скрыва­
ют. Надо установить, что они производят. Если не объяснят, мы не мо­
жем им доверять. Обстановка сложная.
Çalıştırma 18. Aşağıdaki tümceleri ağızdan Türkçeye çevirin:
1. Кто победитель? 2. Странное определение! 3. Это не требуется. 4. Они
говорят о математических действиях. 5. На этой дороге они устроили
засаду. 6. Его зять очень сконфузился. 7. Мы, кажется, потеряли дорогу.
8. Их успехи были очень ограниченными. 9. Кого он уполномочил сде­
лать это (кому поручил...)? 10. Он не справится с этим делом. 11. При
виде похоронной процессии ребенка охватил страх. 12. Он глава госу­
дарства, но не его основатель. 13. Этот закон давно отменен. 14. Экс­
плуатация компьютера (эксплуатировать, (заставить) работать...)— дело
не простое, особенно для нашего мэтра. 15. От волнения он все перепу­
тал. 16. Этот молодой человек — внук главнокомандующего. Завтра у
него свадьба. 17. Я не схватываю его слов (сказанного им). Постарай­
тесь зафиксировать. 18. В это мгновение начался воздушный налет.
19. Они устроили западню. 20. В этой долине находится старинная кре­
пость. 21. — Как его сердце? — Он страдает от апоплексии. 22. Услышав
названную сумму, он встревожился. 23. Его лицо выражало решимость
(решимость действовать). 24. Он председатель этой организации. 25. Пи­
сатель собирается уходить. Проводим его.

Çalıştırma 19. Aşağıdaki atasözlerini ezberlemeye bakınız:

1. Akıl olmayınca ne yapsın sakal. 2. Alışın oğlu veriş. 3. Araba kırılınca yol
gösteren çok olur. 4. Ay doğuşundan insan yürüyüşünden bellidir. 5. Bir
kere aldanışta kabahat aldatanın, iki kere aldanışta kabahat aldananın.
6. Bilerek yapan aldanmaz. 7. Çok yeyen ahmak olur. 8. Fena haber tez
duyulur. 9. Gireceğini düşünme çıkacağını düşün. 10. Gökte ararken yerde
buldum. 11. Gönül çocuğa benzer gördüğünü durmayıp ister.
12. Güvendiğimiz dağlara karlar yağdı. 13. İnsanı görürsün yüreğindekini ne
bilirsin. 14. İstediğini söyleyen istemediğini işitir. 15. Kale içinden alınır.
16. Kaş yaparken göz çıkarır. 17. Köpek suya düşmeyince yüzmeyi
öğrenmez. 18. Misafir umduğunu yemez bulduğunu yer. 19. Ne kumaş
olduğunu biliriz. 20. Perşembenin gelişi çarşambadan bellidir.
Урок 17(3)

ПРОШЕДШЕЕ НЕОПРЕДЕЛЕННОЕ ВРЕМЯ (-ARDI / -IRDI)

(geniş zamanın hikayesi)

Основа прошедшего неопределенного времени (или: неопределен­

ного имперфекта) слагается из ударного аффикса настоящего-будущего
времени -(a)r/-ır и безударного показателя прошедшего времени (i)di.
Таким образом, эта сложная форма имеет восемь фонетических вари­
антов: -rdı/rdi, -ardı/-erdi,-ırdı/irdi/-urdu/-ürdü. Например: uğrâ-rdı, уё-
rdi, sor-ârdı, ed-erdi, san-ırdı bil-ırdi, ol-ürdu, öl-ürdü. Спряжение осуще­
ствляется посредством личных аффиксов второй группы, например: ben
uğrâ-rdım (uğra-r i-di-m), sen uğrardın (uğra-r i-di-n) и т. д.
Прошедшее неопределенное время во многом сходно с настоящим-
будущим временем (см. урок 10), содержание которого перенесено в
прошлое. Оно имеет два основных значения.
Значение первое: форма на -ardı/-ırdı обозначает «абстрактное»
прошедшее действие, т. е. действие, не связанное с каким-либо конкрет­
ным моментом или отрезком времени. Такое действие может быть:
а) естественным по своей природе («Аму-Дарья некогда впадала в Кас­
пийское море»); б) совершавшимся в силу установленного порядка,
укоренившейся привычки и т. п. («Он ложился спать не позже 12 часов
ночи»).
Прошедшее неопределенное время в первом его значении всегда пе­
редается по-русски прошедшим временем несовершенного вида -
«брал», «приходил» и т. п.1
ПРИМЕРЫ:
Amu-Derya (Ceyhan) ıfehri eskiden Hazar denizine dökülürdü.
— Аму-Дарья некогда впадала в Каспийское море.
Her sabah uyanıp yataktan kalkınca jimnastik yapardı.
— Каждое утро, проснувшись и встав с постели,
он делал зарядку.
1 Однако форма прошедшего времени несовершенного вида в зависимости от
содержания высказываемой мысли может соответствовать различным турецким фор­
мам: 1) -yordu, 2) -irdi, 3) -dı, 4) -mış(tır), 5) -mıştı.

51
Значение второе. Утрачивая значение прошедшего времени,
форма на -irdi передает содержание своего рода сослагательного накло­
нения, т. е. обозначает: а) действие, совершению которого что-то пре­
пятствует («Я пошел бы сейчас в театр, но у меня нет билета»); б) дей­
ствие, которое при определенных условиях могло бы совершиться в
любой временной плоскости («Я дал бы такой совет»), включая и плос­
кость прошедшего времени («Разве я не мог (бы) (тогда) туда пойти?»)1.
ПРИМЕРЫ:
Şimdi tiyatroya giderdim ama biletim yok.
— Я сейчас пошел бы в театр, но у меня нет билета.
Bir dakika susamaz mıydınız?
— Разве вы не могли (бы) минуту помолчать?

Образцы спряжения глаголов

в прошедшем неопределенном времени
1. Утвердительная форма:
ben alırdım «я брал (вообще)», «я взял бы, брал бы», sen alirdın, о
alırdı, biz alırdık, siz alırdınız, onlar alırlardı (alırdılar).
2. Отрицательная форма:
ben gelmezdim «я не приходил (вообще)», «я не пришел бы», sen
gelmezdin, о gelmezdi, biz gelmezdik, siz gelmezdiniz, onlar gelmezlerdi
(gelmezdiler).
3. Вопросительная форма:
ben bilir miydim? «(разве) я знал (вообще)?», «знал ли бы я?», sen
bilir miydin?, о bilir miydi?, biz bilir miydik?, siz bilir miydiniz?, onlar bilirler
miydi? (bilir miydiler?)
4. Отрицательно-вопросительная форма:
ben sormaz mıydım? «(разве) я не спрашивал (вообще)?», «(разве) я
не спрашивал бы?», sen sormaz miydin?, о sormaz mıydı?, biz sormaz
mıydık?, siz sormaz mıydınız?, onlar sormazlar mıydı (sormaz mıydılar)?

Alıştırma 1. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya çeviriniz

1. Amcam, akşamlan, çok defa, odasında pencerenin önünde iskemleye
oturur, ... Marmara’ya, uzaklardaki dağlara bakar, şarkı söylerdi.
(S. Üstüngel) 2. Macide etrafmdakilerde hoşuna gitmeyen herhangi bir şey

1 Отличие формы на - irdi от русского сослагательного наклонения в том, что

она не передает оттенков совета, рекомендации ( «Пошел бы ты прогуляться» - см.
урок 11).

52
gördüğü zaman aklına ilk olarak: «Acaba ben de aynı şeyi yapmıyor
muyum?» düşüncesi gelirdi. (S. Ali) 3. Kâğıtta ince, düzgün bir el yazısı ile
iki satır: «Selim'in bir arkadaşıyım. Sizinle görüşmek isterdim.» Ne imza, ne
adres. (O. Atay) 4. Size Almanca, Fransızca öğretirim... — Teşekkür ederiz
ama ... — Goethe' den şiirler ... okurum ... — çok iyi olurdu ama ...
Hapisane doktoru ... (O. Kemal) 5. Bizim lokantanın* bitişiğindeki
apartmanda, eski paşalardan birinin kızı olduğunu söyleyen bir kadın
oturuyordu: Naciye,... gayet güzel türkçe konuşurdu. Hemen ahbap olduk,
bize hayatını anlattı. (O. Kemal) 6. Araba hareket etti, önlerinde durdu. Bu
yirmi sekiz yaşmda, ama bembeyaz saçli adamı şehrin bütün arabacıları
sayarlardı. Üstelik o şehrin yerlisiydi. (Ş. Sıtkı) 7. ...sordum: «Kendisini
tebrik etmek istemez miydiniz?» (T. Gürkay) 8. «Bir çay içmez miydiniz'?»
dedi (T. G.) 9. Biz şimdi böyle düşünüyoruz, o zamansa büsbütün başka
türlü düşünüyorduk. Şimdi ona bin ruble bile verirdim, halbuki o zaman on
rubleyi de ... vermedim. (Çehov) 10. Gruşnitski yanıma yaklaşıp kolumu
tutarak: - Bunu senden beklemezdim, dedi. (Lermontof) 11. Amcam, iyi
yürekliydi. Halk adamlarını severdi. (S. Üstüngel).

Alıştırma 2. Aşağıdaki tümceleri Türkçeye çeviriniz.

1. Мы знали: президента всегда встречал и провожал премьер-министр.
2. Он просыпался довольно рано и немного погодя совершал свой пер­
вый намаз. 3. Они, конечно, устроили бы засаду в этой долине или со­
вершили внезапный налет на крепость. Однако противник может дей­
ствовать разумно, и тогда их план обнаружится и не даст результата, на
который они рассчитывают. 4. До часа работали, потом обещали. После
обеда работа продолжалась еще несколько часов. 5. Я бы с удовольстви­
ем прочитал новое произведение нашего уважаемого метра. Но нигде
не вижу его книги. Взять на неделю у Вас? 6. Летом мы не\ знали, как
спастись (как спасемся...) от жары, зимой дрожали и замерзали от холо­
да. 7. Он насмехался и над ним самим, и над стихами, которые слышал.
Тот, естественно, втайне сердился (гневался) и ждал своего часа. 8. По­
чему ты не послушал меня (моего слова)? Мы бы вернулись в гостини­
цу, поужинали, выспались, а завтра утром продолжали бы свой путь.
I
#
УСЛОВНЫЕ ФОРМЫ И КОНСТРУКЦИИ
(koşul kipi//şart sıygası)
Условные формы турецкого глашла сводятся к двум основным типам.
Формы первого типа называются формами условного накло­
нения. Условное наклонение совпадает с желательным (дезидератив-
ным) и в турецкой грамматике носит название условно-желательного
(dilek şart kipi).
53
Основная форма (иначе -настоящее время) этого наклонения обра­
зуется путем присоединения ударного аффикса -sa, -se к основе глаго­
ла: alsa (al-sa), gel-s£ (gel-se) (см. урок 11).
Форма прошедшего времени условно-желательного наклонения об­
разуется путем присоединения к ударному аффиксу -sa, -se показателя
прошедшего времени (i)di: -sâydı, -şeydi (-sa idi, -se idi), например:
alsaydı, gelseydi. Спряжение всех условных форм осуществляется по­
средством личных аффиксов второй группы (-m, -n, -k, -nız).
В значении желательного наклонения форма -saydı, как форма
главного сказуемого, обозначает неисполнимое желание, например:
(Keşke) gelseydi! «(Ах,) пришел бы он!» (но он не пришел (или: не при­
дет)).
Форма прошедшего времени условного наклонения является фор­
мой придаточного условного предложения. Эта форма (-saydı) всегда,
а основная форма (-sa) в большинстве случаев соответствует русскому
сочетанию «если бы» + глагол в форме прошедшего времени: gelseydi
если бы он пришел (чаще о прошлом); gelsd «если бы он пришел»,
«приди он», «если он придет».

Образец спряжения в форме прошедшего времени

условного наклонения
1.Утвердительная форма:
ben alsaydım «если бы я взял (брал)», sen alsâydın, о alsaydı, biz
alsâydık, siz alsâydınız, onlar alsâydılar (alsalardı).
2. Отрицательная форма:
ben âlmasaydım «если бы я не брал (не взял)», sen âlmasaydın, о âl*
masaydı, biz âlmasaydık, siz âlmasaydımz, onlar âlmasaydılar (âlmasalardı).
Формой прошедшего времени условного наклонения всегда переда­
ется нереальный тип условно-следственной связи; формой настоящего
времени — нереальный, а также предположительный тип (о котором
см. в последующих уроках).
Нереальный тип условно-следственной связи имеет место тоща, ког­
да выставленное условие оказывается в действительности неосуществ­
ленным или неосуществимым, что по-русски передается путем исполь­
зования союза (союз + частица) «если бы». Например: Если бы вчера
он пришел, то увидел бы нас (но в действительности он не пришел).
По-турецки в придаточном предложении используется любая форма
условного наклонения (несколько чаще - форма прошедшего времени), в
главном предложении —прошедшее неопределенное время. Формула
нереального случая (типа) условно-следственной связи такова: -saydı (или
-sa) irdi (в отдельных случаях также: -s a ır (или -асак)).

54
Примечания: 1. Порядок слов в придаточном условном предложении в
принципе аналогичен порядку слов в любом простом распространенном пред­
ложении. 2. Придаточное предложение может вводиться персидским по проис­
хождению союзом eğer «если» (изредка — şayet «ежели»), но постановка его
отнюдь не обязательна. Постановка каких-либо союзов или частиц между при­
даточным и главным предложениями недопустима.
ПРИМЕРЫ:
(О) gelseydi (gelse) bizi bulurdu (görürdü).
— Если бы он пришел, то нашел бы (увидел бы) нас.
(Eğer) Vaktiyle onunla konuşsâydık (konuşsak) bunu yapmazdı.
— Если бы мы в свое время поговорили с ним, он бы
этого не сделал.
Условные формы второго типа представляют собой форму -se
от недостаточного глагола i(mek) быть : i + -se = ise, причем возникает
безударный четырехвариантный аффикс -(y)sa, -(y)se, присоединяющий­
ся к именам, а также к основам времен: öğrenciyse (öğrenci ise), alırsa (alır
ise), geldiyse (geldi ise) v.s. Такие формы, называемые формами услов­
ной модальности, выражают реальный тип условно-следственной свя­
зи, передаваемый по-русски посредством союза «если», например:
«Ест он придет, то найдет», «Если он не ушел, то позови его сюда»
ит. п
Вводимая в данном уроке форма условной модальности от настоя­
щего-будущего времени (-ırsa; türkçesi: geniş zamanın şartı), как прави­
ло, соответствует по-русски сочетанию союза «если» с одной из форм
будущего времени, изредка настоящего; в главном предложении исполь­
зуется необходимая по смыслу форма изъявительного или повелитель­
ного наклонения.

Образец спряжения глагола

в утвердительной форме условной модальности
от настоящего-будущего времени

Ben alırsam («если я возьму, буду брать»), sen alırsan, о alırsa, biz
alirsak, siz alırsanız, onlar alırlarsa.
Отрицательная форма:
ben almâzsam («если я не возьму, не буду брать»), sen
almazsan, о almazsa и т. д.
ПРИМЕРЫ:
(Eğer) Yarın öğleden sonra bana uğrarsanız birlikte Kültürparka gideriz.
— Если завтра после полудня вы зайдете ко мне,
мы вместе пойдем в Культур-парк.

55
(Eğer) Selim* i bulamazsan bana haber ver.
— Если не сумеешь разыскать Селима, сообщи мне.
Форма ise, -(y)sa? (в «чистом» виде, без предварительного форманта
изъявительного наклонения) составляет формальную часть именного
сказуемого придаточного условного предложения. Поскольку глагол
i(mek) не имеет будущего времени и формы прошедшего времени ус­
ловного наклонения (форма *iseydi вышла из употребления), он в этих
случаях заменяется (как и предикативные слова var и yok) соответству­
ющими формами глагола olmak. Например: (о) öğrenci olursa... «если
он будет, станет учащимся ...», (о) öğrenci olsaydı... » если бы он был
студентом...», kızı olursa «если у него будет дочь...».
ПРИМЕРЫ:
(Eğer) Fakültemizin öğrencilerinden ise (öğrencılerinddnse) onu
da topla ıtıya çağırsınlar.
— Если он студент нашего факультета, пусть и его
позовут на собрание.
Yarın hava güzel olursa parka gideceğiz.
— Если погода завтра будет хорошая, мы пойдем
в парк.
Husuri otomobili olsaydı bu yaz ailece Sofya’ya giderdi.
— Если бы у него был свой автомобиль, он этим летом
(со своей) семьей поехал бы в Софию.
В главном предложении вместо формы olurdu обычно употребляют
именную форму idi, например: Yardımına koşsaydmız hali daha iyiydi —
Если бы вы поспешили ему на помощь, его состояние было бы лучше.

Alıştırma 3. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya çeviriniz:

1. .. .Hele Yusuf... kızı Şakir’e verseydi tabiî vaziyetleri ( =durumlan) başka
türlü olurdu. (S. Ali) 2. Manastırın kapısını kapadım, dünyaya döndüm.
Annem tabiî bir kadın olsaydı, ben de normal bir hayata dönerdim.
...Olamadı. Beni affetmedi. (H. Edip) 3. — Aman Paşa, sen de herkesi
evlendirmek istiyorsun, Rabia kocaya varırsa beni akşamları kim
eğlendirecek! (H. E.) 4. Tevfik evlenirse, sen görürsünl — İşte o olmaz.
(H. E.) 5. Paşadan yazılı kâğıt getirmezsen ... yanına koymazlar. — Paşa
efendi buradaysa bana izin verir. (H. E.) 6. Eğer oğlumuz olursa ben bu
mektebe (=okula) veririm. (H. E.) 7. Efendimizin düşüncesini bilmem ama,
bizim hanım çok başka bir kadındır. Bir daha gelirse size tanıttıracağım, çok
seversiniz. (H. E.) 8 .0 cesur, o akıllı, o sevimli Rabia! Eğer kalbinde Buâl’e
zerre kadar (=azıcık olsun) alâka varsa mutlak paşa onları birbirine verecek.
(H. E.) 9. «Yerimizden aynlmasak başımıza bu işler gelmezdi. (S. Ali)
10. Ömer, Bakır Efe’nin yanında değil mi? — Emine’ye sorarsan, konakta

56
diyor. Ben, hiç ummuyorum... Bakır Efenin niyetini bilseydim, Ömerin nerede
olduğunu söylerdim. (MYesari) 11. «...içinde onlara karşı en küçük bir
düşmanlık sakladığınıfarkederlerse seni ezerler» (S. Ali) 12. Karısını merak
etmeye başladı. Yakın komşularda olsalar muhakkak Yusufun geldiğini
mahalle çocuklarından duyup gelirlerdi. (S. A.) 13. Bağda köpek filân
olsaydı halim haraptı. (R. Nuri) 14. Zannederim ki, başka bir mektepte
(=okulda) bunu yapsam ya hapsedilir, yahut da bir başka ceza görürdüm.
(R. N.) 15. Cemal isterse misafirler geldiği zaman ben üe bulunurum. (H. E.)
16. Memlekette, ...bir avukat, bir gazetecinin oğlu olmaktan bıkmıştım.
.. .Öyle ki kaç sefer (= kerre, defa), ah, keşke bir eskicinin çocuğu olsaydım,
diye düşünmüştüm. (O. Kemal)

Alıştırma 4. Parantez içindeki eylemi gerekli biçime (biçimlere) sokarak ikişer

«şart-sonuç» tümcesi kurunuz (şu örneklere dayanarak:
Arkadaşım (gelmek), ben oı unla (konuşmak)
1. Arkadaşım gelseydi, (ben) onunla konuşurdum.
2. Arkadaşım gelirse onunla konuşurum)
1. Sen bize (gelmemek), biz sensiz (gitmek). 2. Okuduğunuz kitabı kitaplığa
(vermek), onu ben (almak). 3. Otomobilim (olmak), sizi her gün (gezdirmek).
4. Üstat (buradadır), mutlaka bizim odaya (uğramak). 5. Sevdiğin kız (hasta
düşmek), tiyatroya yalnız mı (gitmek). 6. Yazdığı şiirle (siz alay etmek), şair
öfkesini (tutamamak). 7. Yaptıkları denemeleri (devam ettirmek), belki bir gün
çalıştığımız kuruluş adına (namına) onları (kutlamak). 8. Gördüğü şeylere
hayranlığım (belirtmemek), duygusuz bir adam olduğuna (hüküm verilmek).

Alıştırma 5. Aşağıdaki tümcecikleri Türkçeye naklediniz:

I. Если бы он пришел... 2. Если бы он мог прийти... 3. Если бы он не
мог прийти.. .4. Если бы он купил... 5. Если бы он был куплен... 6. Если
бы он мог быть куплен... 7. Если бы он не мог быть куплен... 8. Если он
обманет... 9. Если он сможет обмануть... 10. Если он будет обманут...
II. Если у него есть сын... 12. Если у него будет сын... 13. Если бы у нею
был сын... 14. Если бы у вас не было сына... 15. Я рассказал бы... 16. Я
мог бы рассказать... 17. Я (обычно) рассказывал... 18. Я не мог бы рас­
сказать. .. 19. (Разве) вы не могли (бы) рассказать... 20. Если мы привык­
нем... 21. Если бы мы привыкли... 22. Если бы мы могли привыкнуть...
23. Если вы нас приучите... 24. Если бы вы нас не смогли приучить...
25. Если я смогу испытать... 26. Если ты сможешь применить... 27. Если
мы не сможем установить... 28. Если вы не сможете произвести...
29. Если они не смогут постичь... 30. Если бы они не выбирали...
31. Если бы мы не выражали (не излагали)... 32. Если бы они не намере­
вались уйти... 33. Если вы вознамеритесь зафиксировать... 34. Если вы
вручите.. .35. Если он будет завоеван... 36. Если он не разгневается...
57
Alıştırma 6. Aşağıdaki tümceleri Türkçeye geçiriniz:
1.Если бы он позавчера зашел к нам после полудня, то застал вы всех
нас дома. 2. Если он сейчас в библиотеке, то мы, конечно, его \зйдим.
3. Если ты не придешь к 6 часам вечера, то мы поедем в театр &з тебя.
4. Если бы у меня было столько денег, я бы давно купил себе автомо­
биль новой модели. 5. Он поступил разумно; он был бы глупцси, если
бы действовал иначе. 6. Он надежный товарищ. Впрочем, если бы
деньги потерялись (подумайте об этой сумме!), вина была бы его. 7. Я
бы с удовольствием прочитал ваши новые стихотворения, ноу меня
нет последнего номера журнала. 8. Я надеюсь, что он не виноват. Если
бы у судьи (у суда) были верные (окончательные) доказательств, па­
рень был бы давно арестован. 10. Если бы мы проиграли этот дач, то
первенство не могло бы быть завоевано. Теперь же у нас все еде есть
надежда. 11. Если бы я знал, что он не сумеет выполнить тако'о про­
стого задания, я поручил бы вам проводить нашего литератора.
12. Если свадьба будет проведена в поместье, то, возможно, наИпред­
стоит встретиться в тех краях. 13. Бедняга! Уж лучше бы он умер!
14. Очень странное определение! Разве вы не могли изложить это как-
то иначе. 15. Если бы мы прислушались (послушали) к их советам, то
еще в тот период и в той обстановке избавились бы от (любой) зависи­
мости. 16. Если у них нет каких-либо тайных целей, если на нгаможно
положиться, давайте установим с ними нормальные отношена.

ФОРМЫ -DIĞI//-ACAĞI İÇİN, -DIĞINDAN//-AСAĞINDAÜ

Присоединением послелога için к имени действия на -dik (или и -асак)
в личной форме образуется сказуемое придаточного предложенширычи-
ны (sebeptik tümce). Придаточное причины всеща предшествует ггвному
предложению (или помещается внутри его). Подлежащее приданного
причины ставится в основном (именительном) падеже. Все членыприда-
точного причинного предложения располагаются в обычном поря^е (см.
порядок слов в простом распространенном предложении).
Формосочетание-dığı/-acağı фппередается по-русски посредством
подчинительных союзов и союзных слов «поскольку», «так как»,«ввиду
того, что», «из-за того, что» и т. п. Например: (ben) aldığım için,.— по­
скольку (так как) я беру / взял, брал...(onlar) alamayacakları için../—так
как они не смогут взять (брать)...
ПРИМЕРЫ:
Dün arkadaşımı görmediğim için bunu haber veremedim.
— Поскольку я вчера не видел своего тоьрища,
я не мог сообщить ему of этом.

58
Salih Bey konsere gidemeyeceği için biletini size verebilirim.
— Так как Салих-бей не сможет пойти на концерт,
я могу отдать вам его билет.
Форме -dığı/-acağı için синонимична форма -dığından /-acağından,
представляющая собой имя действия на -dik или -асак в личной форме с
аффиксом исходного падежа: (ben) aldığımdan...— поскольку я беру
(взял, брал...).
ПРИМЕР:
Çantamı bulamadığımdan (=bulamadığım için) çantasız
gitmeye mecbur oldum.
— Так как я не нашел (не смог найти) своего портфеля,
я был вынужден идти без него.
К форме -dığından/-acağından могут присоединяться послелоги ötürü
или dolayı, а к форме dığı/-acağı изредка также служебное имя hasebiyle
«вследствие», которые не вносят в содержание формы существенных
оттенков: (о) hasta olduğundan ötürü..., hasta olduğu hasebiyle... —
вследствие того, что он (был) болен...
Примечания. 1. Постановка подлежащего в родительном падеже (анало­
гично подлежащему дополнительного предложения) является ошибкой - за
исключением тех, очень редких, случаев, когда форма -dığı/-acağı, сопровожда­
емая послелогом için («ради»), получает объектное значение (см. урок 16),
например: (onun) gördüğü için...— ради того, что он видел / видит («ради види­
мого им»)...
2. Следует учитывать, что сказуемое придаточного дополнительного
предложения также может иметь форму -dığından/-acağından (см. урок 16).

Alıştırma 7. Aşağıdaki tümceleri Türkçeden Rusçaya çevirin:

1. Köylüler... pek bir şey anlamadıkları için tercüman açıklamak zorunda
kaldı. (A. Nesin) 2. Size bir yardımda bulunamayacağım için çok üzgünüm.
(F. Baysal) 3. Necla, ...kendisi telefon ederken annesi girdiği için belki bu
adı işitebileceğini düşünmüştü. (K. Bekir) 4. Bana beş, on milyon dolar
kazandırdığınızdan dolayı size teşekkür ederim. (A. N.) 5. Daha önceden
tanışık olduklarından büyük bir içtenlikle el sıkştılar. (A. N.) 6. Havalar hayli
(=pek) serinlediği, ...üşündüğü için, deniz kıyısına inmiyor... lardı.
(O. Kemal) 7. ...sözünden dönmek mecburiyetinde kalacağı için üzülüyor
mu? (S. Ali) 8. Metin, yatak odasına gittiği için, sözlerinin sonu içerden
geliyordu. (A. N.) 9. Umduğundan önce eve döndüğünü anlayarak
sevindi.(0. Pamuk) 10. Anadili sayesinde kültürlü, aydın, başarılı insanlar
yetiştireceğimiz hasebiyle bu ders için genel lise, meslek lisesi gibi bir ayırım
son derece yanlıştır. («T. Dili»)

59
Alıştırma 8. Aşağıdaki tümceleri Rusçadan Türkçeye çevirin:
1. Поскольку ученик не понял, что спросил учитель, вопрос остал­
ся без ответа. 2. Поскольку с той поры (aradan) прошло восемь лет и к
тому же человек отпустил усы, я, конечно, не узнал его. 3. Поскольку
завтра вы, будучи в отпуске, собираетесь ехать за город, нам следует
поговорить сегодня. 4. Чтобы иметь возможность принять участие в
этом празднике, я полетел самолетом. 5. Так как автобус двигался
очень медленно, то когда мы подъехали к театру, опера уже началась.
6. В связи с тем, что мы выиграли два крупных сражения, противник,
можно сказать, подавлен. 7. Поскольку принять такое решение не в его
власти, дело мое гиблое. 8. Поскольку эти люди косо на меня смотре­
ли, у меня отнялся язык, я не смог говорить. 9. В связи с тем, что сути
дела я не знал, это заседание быстро мне надоело. 10. Поскольку пред­
ложенный вами метод не нов, давайте не поднимать (не открывать)
вопроса о первенстве.

Sözlük

1 .şarkı — песня 8. düşman — враг; противник

- söylemek — петь песни -—lık — вражда
2. düzmek— 1) упорядочивать, уст­ 9. ezmek — раздавить, истолочь;
раивать; 2) выдумывать, со­ подавить, изнурять
чинять 10. harap — разрушенный, запущен­
düzgün (muntazam) — упорядо­ ный; жалкий, гиблый
ченный, устроенный, пра­ - etmek — разрушать; терзать
вильный И. hapis (psi) — заключение в тюрь­
düzen — 1) (intizam) порядок; му
строй, система; 2) интриги, hapsetmek — арестовать, запе­
козни реть; заключить (кого-л. ку-
3. masal — сказка да-л.)
- düzmek — сочинять сказки ~(h)ane — тюрьма
4. satır — строка -e girmek — попасть в тюрьму
~ başı — красная строка, абзац -te yatmak — сидеть в тюрьме
5. imza —: подпись 12. cesur -— храбрый, смелый
~ atmak (-а) — поставить под­ cesaret — смелость, отвага
пись cesaret etmek (-e) — осмелиться,
-lamak (-İ) — подписать отважиться (сделать что-л.)
6. boylamak (-i) — 1) пройти, отма­ 13. mahalle — квартал (города)
хать ( какое-л. расстояние)-, 14. ceza —- наказание
2) шутл. попасть, «загре­ - görmek — понести наказание
меть» (куда-л.) - hapis —sı— тюремное заключение
7. paşa — генерал para -sı kesmek — оштрафовать
-m! -— почтенный!, любезный! ~4andırmak — наказать

60
15. sokmak— всовывать, втискивать; тельный (о мужчине); подо­
впускать; жалить бающий, уместный
16. yılan — змея 30. fırsat — подходящий случай
17. nakil (kli) — 1) перевозка, пере­ ~ düştü — представился удобный
броска; 2) перевод, пересказ случай
-etm ek — перебрасывать, от­ ~ kaçırmak — упустить случай
правлять; переводить; пере­ - bu ~! — вот он, случай!
сказывать 31. ansiklopedi — энциклопедия
nalkiye (ta şıt) — транспорт; 32. usul (lü) — метод, способ
транспортировка (metot(du))
taşıt (nakliye) araçları — транс­ 33. kurnaz — хитрый, хитрец
портные средства ~lık yapmak — схитрить
18. belediye — муниципалитет 34. ansızın — внезапно, вдруг
~ taşıtları — городской транс­ 35. atlamak — прыгать, впрыгнуть,
порт спрыгнуть, перепрыгнуть; пе­
19. mahkeme — суд рескочить, пропустить
~уе düşmek — попасть под суд 36. kafa — голова
mahkûm (-е) — осужденный, об- ~lı — с головой, головастый
реченый (на что-л.) 37. dam — крыша
mahkûm etmek — осудить, при­ -dan düşer gibi — ни с того ни с
говорить (кого-п. к чему-л.) сего
20. kazanmak — зарабатывать, приоб­ 38. saniye — секунда
ретать; выигрывать, завоевать
39. mahıv(hvı) — уничтожение, ис­
sınavı выдержать экзамен
требление
* * * -etmek— уничтожать, разрушать
-olmak — быть уничтоженным,
21. ense — затылок
погибать
22. sinek — муха; комар
40. rezil — опозоренный
- avlamak — бездельничать
rezalet — позор, срам
23. sivri — заостренный, острый
-sinek — комар * * *

24. mizah — юмор 41. felâket — несчастье, бедствие

25. telâş — тревога, беспокойство 42. sıtma — лихорадка; малярия
~ etmek (~а düşmek, -lanm ak)
-ya tutulmak (yakalanmak) —
— тревожиться, волноваться,
заболеть малярией
суетиться
~Ь — больной малярией, малярик
26. dehşet — ужас
43. mücadele (=savaş) — борьба
~е düşmek — ужаснуться
savaşmak (~ etmek) — бороться,
-И — ужасный; ужасно, страшно
сражаться (с кем-то)
27. din — религия, вера
28. çirkin — безобразный, некраси­
44. mikrop — микроб, бактёрия; зло­
вый вредный тип, зараза
29. yakışık — 1) пригожесть; 2) при­ 45. yaka — 1) воротник; 2) берег
личие, уместность (реки); сторона
- alm ak — приличествовать, -lamak — поймать, схватить
быть уместным 46. ters — 1) оборотная сторона, из­
-Ь — симпатичный, привлека­ нанка; наизнанку;

61
işi ~ gidiyor— у него дело не кле­ 58. bıkmak (-dan) — надоедать, пре­
ится сыщаться
2) нелюбезный; bundan bıktım — мне это надоело
~ adam— строптивый человек 59. karakol — караул, патруль;
- bakmak— косо смотреть участок
-ine — наоборот polis -и — полицейский участок
-temek — осадить, поставить на 60. iddia — 1) утверждение; 2) притя­
место (кого-л.) зание, претензия; обвинение
47. kanat(dı) — крыло; фланг - etmek — 1) утверждать; 2) (-а
48. sallamak — махать, размахивать; hak) претендовать (на что-л.)
кивать; 61. ayna — зеркало
başını salladı — он кивнул голо­ • • •
вой 62. bağırmak — кричать
elini salladı — он махнул рукой bağrışmak — кричать (о многих)
49. tokat — оплеуха, пощечина 63. kavga— ссора, скандал; драка
~ yemek — получить пощечину ~ etmek— ссориться, скандалить
~ yapıştırmak (atmak) — вле­ 64. hız — скорость, быстрота
пить оплеуху 4 ı — скорый, быстрый; быстро;
50. düdük — дудка; свисток, гулок громко
- çalmak — свистеть, гудеть 65. silmek(-i) — стирать, вытирать;
51. şaka — шутка вычеркнуть
- etmek — шутить, подшучивать silinmek — стереться; исчезнуть
- (olsun) diye — в шутку 66. kanape — диван
~cı — шутник 67. esna — промежуток времени; мо­
52. tesadüf — совпадение; случайная мент
встреча 68. alelâde — обыкновенный, обыч­
bir - (eseri) — случайное совпа­ ный
дение, по случайному совпа­ 69. aşırı — 1) чрезмерный, крайний;
дению 2) по ту сторону; через
- etmek (-е) — повстречаться; gün через день
приходиться (на какое-л. чис­ 70. azar — нагоняй, нарекание
ло) - lamak (-İ)—давать нагоняй, по­
53. herif — субъект; тип; малый прекать, отругать
54. inat — упрямство, упорство 71. aptal—глупый; глупец
- (olsun diye) (-а) — назло кому-л.;
- yerim koymak (-i) — принять
из упрямства
за дурака
72. cins — 1) род, вид, сорт; 2) поро­
~«ı — упрямый, упрямец
да; 3) пол; род
55. defi — сумасшедший, помешан­
- köpek — породистая собака
ный
73. beriki — находящийся по эту сто­
- olmak, -ye dönmek — обезу­ рону, тот, что ближе, этот
меть (прям, и перен.) 74. beyan— изложение; разъяснение
56. gayet — очень, весьма - etmek (-İ) — излагать, разъяс­
57. yenmek — побеждать, обыграть нять; заявлять
(кого-л.) ~at — заявление;
yenilmek (-е) — быть побежден­ -atta bulunmak — сделать заяв­
ным (кем-л.) ление
Türemiş sözcükler
L üstelik — к тому же, вдобаво , впридачу
2. sayın — уважаемый
3. sevimli — милый, симпатичный
4. birincilik — первенство
- i kazanmak — завоевать первенство
5. kaçırmak — дать убежать; упустить
tre n i опоздать на поезд
6. yollamak — посылать, направлять
yollanmak — быть посланным; направляться (куда-л.)
7. düşürmek — повергнуть (в какое-л. состояние)
(bu) beni meraka düşürdü — (это) возбудило во мне любопытство
8. gözlemek (-i) — 1) наблюдать (за кем-л., чем-л.); 2) ожидать (кого-
л., чего-л.)
9. konmak — быть поставленным; останавливаться (на ночлег,
и т. п.)
10. soğukluk— 1) прохлада; холодные отношения, холодок; 2) прохла­
дительный напиток
11. açmak — открыть (тайну), поведать (о чем-л.)
12i üzgün — расстроенный, огорченный; измученный
13. içten — сердечный, искренний
-lik — сердечность, искренность
14. ayrım — различие; различение, разветвление, подразделение; дис­
криминация
15. köpoğlu — сукин сын
16. kızgın — раскаленный, жгучий, распаленный; злой
17. belirli (muayyen) — определенный
18. serinle(ş)mek — стцровиться прохладнее, посвежеть
19. sözde — на словах; так сказать

Deyimler
1. günün birinde (=günlerden bir gün) — в один прецгасный день
2. yan bakmak — косо смотреть (на кого-то)
3. iş güç sahibi — занятой человек
4. neyse (ne ise) — ну (да) ладно; еще ладно
'5. ha bre (ha bire) — безостановочно, все время
6. (deli olmak) işten değil — тут недолго // ничего не стоит (сойти с ума)
7. (işin) iç yüzü — подоплека, суть (дела)
8. sessiz sedasız — беззвучно, молча
9. ne diye? — чего ради?, для чего?, зачем?
10. dilim tutuldu — у меня отнялся язык, я онемел
11. aklım başıma geldiği zaman — когда я опомнился, пришел в себя
12. bir aralık — в один из моментов, в какой-то момент у л у ч и в момент

63
13. aradan çok vakit geçti — с тех пор (с того момента) прошло
уже много времени
14. (bu) elimde değildir — (это) не в моей власти, не от меня зависит
elimde olmayarak — будучи не в состоянии противиться себе
15. (hasta) olmasın ■— уж не (болен) ли он?, как бы он не был (болен)
16. göz göre (göz göre göre) — прямо на глазах
17. aman yarabbi — о боже!, боже мой!
18. arkasına düştüm — я пошел следом за ним
19. önüne düştüm — я пошел впереди него
20. var kuvvetimle, olanca kuvvetimle — изо всех (моих) сил
21. ortalık karıştı — все перемешалось; началась сумятица
22. düşündüm taşındım — я поразмыслил, пораскинул умом
23. altı ayı giydi — он получил шесть месяцев (полгода)

Аффикс -gı/-kı
Отглагольный аффикс -gı/-kı4 образует

а) имена с конкретным значением:

çal-gı — музыкальный инструмент
iç-kı — напиток (чаще спиртной)
sar-gı — повязка; бинт
sil-gi — тряпка; резинка (для стирания)

б) имена с абстрактным значением:

bas-kı — печатание; давление, гнет; нападение, налет; издание;
тираж
bil-gi — знание
duy-gu — чувство
say-gı (hürmet) — уважение, почет
sev-gi — любовь
ver-gi — налог
vur-gu — ударение

К именам с показанием -gı/-kı могут присоединяться другие слово­

образовательные аффиксы (-Ü, -sız и др.):

bilgili(bii-gi-Ii)— знающий, сведущий

bilgisizlik (bil-gi-siz-lik)— незнание, невежество
saygılı (say-gı-h)— почтительный, учтивый, вежливый
saygısızlık (say-gı-sız-lık)— непочтительность
sevgili (sev-gi-li)— любимый
vuıgulu (vur-gu-lu) — ударный (слог и т. п.)
64
А ф ф икс -m
Относительно малопродуктивный отглагольный аффикс -ш4 образу­
ет несюэлько имен существительных (ak-ın «наплыв; налет, атака», bas­
ın «печать, пресса», ek-in «посев, всход(ы)», gel-in «невестка» (т. е. при­
ходящая в дом мужа), yay-ın «публикация, издание; передача») и прила­
гательное say-ın «уважаемый».

Alışırma 9. Aşağıdaki birkaç cümleciği Rusçaya geçiriniz:

İçkili lokanta, sevgili çocuğum, duygulu çocuk, sargılı kol, vurgulu hece,
bilgili adam, kitabın üçüncü baskısı; içkici midir?, bu içkiyle aranız nasıl?,
eğri çizgi, düz çizgi, herkesin sevgisini kazanmak, çok saygılı bir genç,
saygısız biri, saygısızlığı herkesi şaşırtıyor; Basın ve yayın bakanı, ekinlere
bakmak, hava akınlan, sayın (hürmetli) profesör.

Alışırma 10. Altı çizilen sözcükleri ezberlemek üzere aşağıdaki tümceleri çeviriniz:
I. Şu satırların altma imza(nızı) atar mısınız? 2. Konuştuğumuz ülkenin
politika düzeni ne imiş biliyor musun? 3. «O gün eve biraz geç dönmüştüm.
Niyazı hastalanmış, yatıyordu. Babam başucunda... Beni görünce: “Bu
çocuk niye hasta ulan?” diye sordu. “Bilmem...” dedim. “Bilmezsin ha? Ben
sana sorarım bilmemi... Kim bilir nasıl sokmuşsundur oğlanı yılan gibi...”»
(O. Kemal. Baba evi.) 4. Kentin bu mahallesinde harap binalar da yok
değildir. Belediye nereye bakar? 5. Nakil işini de düzene sokmalı. Belediye
taşıtları gereği gibi işlemiyor. 6. Efendiden sayın bir adam... Üstü başı
düzgün... Fakat odasındaki intizamsızlık adeta şaşırtıcı.. . — İş güç sahibi bir
adam. Ha bre şiir, şarkı, masal düzüyor. Etrafındaki şeylere dikkat ettiği yok.
7. Bunu yapmağa nasıl cesaret etti? Yaptığı, bir suç sayılırsa ceza görüp
hapse girebilir. 9. O, böyle şeyleri her zaman dinlemeye mahkûmdur.
Nitekim, çalışan kazanır. 10. önce mahkemeyi boyladı, sonra hapisaneyi.
II . Düşmanı adeta ezdiler. 12. Adam mahkemelik oldu. Kendisini harap eden
de budur. 13. Zaten Bulgaristanda her tarafta geniş ve muntazam yollar
yapılmış. Ülkenin her tarafını otomobille dolaşabilirsiniz. (Z. Sertel.) 14. İçeri
soksun diye biletçinin yanma sokuldu. 15. Paşam buraya gelsene. Her çeşit
mallarımız vair. 16. Üç yıl hapse mahkûm edildi.
1. В нашем квартале суда нет. 2. Этого сюда не пускай. Песен петь он
не может, а чтобы сочинять и рассказывать сказки, пусть поищет дру­
гое место. 3. Подпись не моя. Я это могу доказать. 4. Я не отважусь
подписать эту бумагу. 5. Он приговорен к пяти годам тюремного за­
ключения. 6. Сидел в тюрьме четыре года. 7. Не женщина, а змея1. И
всегда остается безнаказанной. 8. Его смелость подорвана (разбита). Он

Э—2949 65
прямо-таки раздавлен. 9. Мой личный автомобиль сломан. Такси не
найдешь. Воспользуемся городским транспортом. 10. Бедняга попал
под суд. Однако выиграл. 11. К сожалению, этот матч наша команда
выиграть не сумела. Мы его проиграли. А они вдобавок и первенство
выиграли. 12. Любезнейший). Не забудьте зайти к нам. Самый лучший
товар — у нас. 13. Он отмахал длинный путь.

1. Duvardan atladı. 2. Din sözcüğünü atladınız. 3. Oğlu hapse girince kadm

telâşa düştü. 4. Bu ne rezaleti 5. Aferin! Hem yakışıklı, hem çesur. Korku
nedir, bilmiyor. 6. Baksana onlara, sinek avlıyorlar. 7. Böyle davıamş yakışık
û/maz. 8. Bir saniye bekleyin, mizah dergisini yanıma alayım. 9. Böyle çirkin
hareket ondan beklenemezdi. 10. Bu bıçak sipsivri. 11. Tavsiye ettiğim usule
baş vursunlar. 12. Dehşetli kurnaz biri. 13. Harap olmak, ezilmek,mahvolmak
— bu üç eylem hemen hemen aynı anlama gelir. 14. Damdan düşer gibi: «Bu
fırsatı kaçırmayayım!» dedi. 15. Ansızın top kaleye sokuldu (girdi).
1. Дом с зеленой крышей? Знаю. 2. Увидев это, я ощутил ужас. 3. Я
погиб. 4. Видали способ? Ну н хитрый же он человек! 5. Разве он все
еще не уехал? — Нет, он опоздал на поезд. 6. Сути дела никто не знает.
7. «Вот он, подходящий случай!» — думал я. Но когда я сел сней рядом,
у меня отнялся язык. 8. Куда это он направился? 9. Когда я опомнился,
вокруг никого не было. 10. Уместно ли задавать такого рода вопросы?

1. Nefelâket] Evi yanmış. 2. Sol kanadımızın önünde düşman yoktur. 3. Şu

kaim enseli harife bak. Mikrobun biri. 4. Ciddi bir adamdır, fakat inatçının
biri. 5. Bak, bize elini sallıyor, galiba bizim kitaplar uçmuş, 6. Herif ceza
görmedi. Neyse, öyle olsun. 7. Şaka olsun diye bir toka atılır mı?
8. Paltosunun yakasını kaldırmış, hızlı hızlı yürüyordu. 9. İş bununla kalsaydı
neyse. 10. Bu herif her zaman bizi gözlüyor. 11. Bizi o kadar sıktılar ki bir
aralık: «Elimde olsaydı buradan hemen giderdim» diye düşündüm.
12. Herkes Mersine, o tersine. 13. Kitabı ters tutuyorsun. 14. Bize ters
bakıyorlar. 15. Gayet kuvvetli, fakat ben ona yenilmem. 16. Takımımız dijn
«Ankar9gücü»'nü yendi. 17. Bu nevi yemeklerden bıkılır иг? 18. Pek
üzgündü, içtenlikle söylediğime inanmıyordu. 19. Bizde gençler de var,
yaşlılar da var. Yaş ayırımı yapmıyoruz. 20. Aramızda çoktanberi soğukluk
var. Şimdi de bana inat (olsun diye) dediğimi yapmayacak. Bir terslemeli
herifi. 21. Bu toprağa hak iddiasına ne dersiniz?
1. Это же несчастье! А вы шутите. 2. «Эго он получил оплеуху?» Я
кивнул головой. 3. Парня быстро поймали. Теперь он понесет наказание.
4. У них натянутые отношения. 5. Женщины закричали, началась сумяти­
ца. 6. Хотел бы вам помочь, но это не в моей власти. 7*Прямо на глазах
у человека украли чемодан. 8. Я хотел поведать ему обо всем, но с тех
пор прошло уже много времени. 9. Он пошел следом за мной, но я сразу

66
же сел в «долмуш» и уехал. 10. Это, конечно, не что иное, как случайное
совпадение. 11. Мне надоело каждый раз его обыгрывать. К тому же
после каждой партии он сходил с ума. Но из упрямства снова садился
шрать. 12. Его вина была налицо. Боже! Как бы он не попал под суд и не
получил тюремного заключения (... и не получил подгода). — Даст Бог,
ограничатся штрафом (назначением штрафа). Надо зайти в полицейский
участок. 13. Я не утверждаю, что он сошел с ума. Но в таком случае его
надо поставить на свое место.

1. Bizimle kavga mı çıkaracak? Hep bağırıp dunıyor. 2. Alelâde bir adam

dersiniz, fakat aşırı solcu diye tanınıyor. 3. Deniz aşırı ülkelerde
bulunmadım. 4. Ortadan silindi, bu esnada hızlı hızlı yürüyor. 5. Sizinki cins
köpek mi? — Nerede! Ama erkek cinsi. 6. Beni azarlarken aptal aptal
yüzüne baktım. 7. Buraya muayyen (belirli) günlerde gelir. 8. Savaş esnasında
bu kent yeryüzünden (haritadan) silinmişti. 9. O kalemi istemedim, berikini
ver. 10. Yanlış var. Bunu beyan eden ben değilim, ben hiç bir beyanatta
bulunmadım.
1. Как громко говорит этот человек!. 2. Смотри не в зеркало, а в окно:
как быстро он бежит. 3. Мы видимся с ним чер'ёз Дёйь. 4. Они живут
через два дома от нас. 5. Его можно принять за дурака, но не обманы­
вайся, такого рода люди могут быть очень хитрыми. 6. Обыкновенный
диван. А тебе какой нужен? 7. Что ты кричишь? Кто дал тебе право
ругать меня? 8. Вычеркни его фамилию из списка. 9. Этот что спро­
сил, и тот что сказал? 10. На этом берегу (на этой стороне) я его не
видел. 11. Он так изложил свою мысль. 12. По этому поводу надо сде­
лать заявление.

Ensesinde bir sinek

(Hikâye. Kısaltılarak ve biraz değiştirilerek bir mizah

dergisinden alınmıştır)
Allah korusun, günün birinde mahkemeye düşersem halim dumandır.
Çünkü sabıkalıyım1. Dört sene önce bir sivrisinek öldürdüğüm için altı ay
hapse mahkûm olmuştum.
Bir sivrisinek yüzünden insan hapse girer mi? Girdim işte!.. Hem de altı
ay yattım.
O yaz Çegelköyüne gitmiştik. Sözde dinlenme için! Benim gibi iş güç
sahibine dinlenme olur mu? Sabahleyin erkenden İstanbula in; akşam üstü
geç vakit dön! \&puru kaçırdım kaçracağım telâşı da var üstelik.

1 Sabıka = geçmişte işlenmiş suç.

3*
67
Neyse orası lâzım değil; her sabah aynı vapurla indiğim için her gün
hemen hemen aynı yüzlerle karşılaşıyordum. Bunların arasında bir yolcu
vardı ki beni dehşetli meraka düşürmüştü.
Kim olduğunu ne iş yaptığını, hatta ne dinden ne milliyetten olduğunu
bilmiyordum. Gençten bir adamdı. Güzel, çirkin, yakışıklı, yakışıksız, nasıl
olduğunun farkında bile değildim. Yalnız gözlüklü olduğunu biliyorum.
Bu adam her gün vapurda birkaç gazete alır, cebinden kalemini çıkanr;
okur, okur ve habre birçok kelimelerin altını çizerdi. Bir gün, beş gün, on
gün... Hep böyle!.. Bu adamm ne yaptığını sözcüklerin altım niçin çizdiğini
çok merak ediyordum.
Hepimizin böyle merak ettiğimiz şeyler, vardır. Fakat çok defa sorup
öğrenmek cesaretini yahut fırsatını bulamayız. Ben de ne cesaret, ne de fırsat
bulabiliyordum. Adamın gazeteden baş kaldırdığı, bir an için olsun
etrafındakilerin yüzüne baktığı yoktu ki.
Bir gün yanındaki yere oturdum ve hangi sözcüklerin altım çizdiğine
baktım. Çok dikkat ettim; çok düşündüm ama sözcüklerin altını ne maksatla
çizdiğini bir türlü anlayamadım.
Deli olmak işten değildi. Hiç kimse ile konuşmuyordu ki onunla ahbap
olup sorayım. Ykpur köprüye gelinçe yerinden kalkar dosdoğru kapıya
yollanırdı.
Düşünüyordum: Bu kelimeleri niçin çizebilir? Belki bir ansiklopediye
hazırlık yapıyordur! Eğer öyle ise, pek garip bir usul.
Ancak işin iç yüzünü öğrenmek kolay değil. Siz benim yerimde
olsaydınız ne yapardım€1 Ben kurnazlığa baş vurmaya karar verdim, şöyle
bir çare buldum.
Bir gün tekrar adamın yanıbaşına oturdum. O yine elinde kalemi, hem
okuyor, hem çiziyordu. Bir zaman onu sessiz, sadasız seyrettikten sonra bir
aralık ansızın parmağımı uzatıp çizmediği bir kelimeyi göstererek: .....
— Atladınız! dedim.
— Hiç cevap vermedi, dönüp yüzüme bile bakmadı, gösterdiğim
kelimenin altını çizip işine devam etti. Fırsat bu fırsat. «Canım bu sözcüklerin
altını niçin çiziyorsunuz»? diye sorsaydım ya! Dilim tutuldu, soramadjm.
Aklım başıma geldiği zaman da aradan çok vakit geçmişti.
Bu işi ertesi güne sakladım. Ertesi gün yiiıe yanındaki yere oturdum.
Kafamı yaklaştırarak bir zaman yaptığı işi seyrettikten sonra damdan düşer
gibi:
— Bu çizdiğiniz sözcükleri ne yapıyorsunuz?
Diye sordum.
Başını bir saniye bana çevirdi. Günlerce uğraşarak topladığım cesareti bir
anda yok eden bir sertlikle:
— Lâzım mı?
Diye cevap verdi.
68
Aynaya bakmadım ama her halde kıpkırmızı kesilmiştim. Mahvoldum, rezil
oldum. Ne cevap verebildim, ne de bir şey yapabildim. Bir daha adamın
yanına da oturmadım.

***

Bir sabah (oturacak) yer bulamamış, ayakta kalmıştım. O-oturuyordu.

Gittim oturduğu kanapenin arka tarafında, ayakta durdum. Elimde olmayarak
onun durmadan kelimelerin altım çizen kalemini gözlüyordum.
Bu sırada kulağımın dibinde hafif bir ses iştildi: bir sivrisinek. Sol
kulağımdan burnuma doğru inerek tatlı bir uçuş yaptıktan sonra,dosdoğru
gitti, bizimkinin ensesine kondu.
Birden aklıma sıtma mücadelesi geldi. Mikroplu sivrisineklerden biri
olmasın bu! Hayvana dikkatle baktım, ta kendisi! Sıtma taşıyan
sivrisineklerden biri. Şimdi ne yapmalı? Mesele gayet ciddi idi. Göz göre
göre bir adam, hem de gayet çalışkan, ciddi bilgili bir adam sıtmaya
yakalanıyordu.
— Bayım, ensenize bir şey kondu. Bir sivrisinek!
Diyeceğim ama bir ters cevap verirse? Zaten aramızda bir soğukluk var.
— Sana ne?
Derse ne cevap veririm?
Köpoğlu sinek bir türlü uçup gitmez! Evet, ne kalkacağı var, ne de
gideceği..;. Eğer mikroplu ise herif yandı. Değilse iki ihtimal (olasılık) var.
Bu adam ya sıtmalıdır, yahut değildir. Sıtmalı değilse mesele yok. Fakat ya
sıtmalı ise hastalığı hayvan vasıtasıyla başka bir vatandaşa geçebilir. Aman
yarabbi! Burada büyük bir sıtma felâketi hazırlanıyor.
Ben böyle düşünürken sinek keyifli keyifli kanatlarını sallıyordu. O sırada
Köprüye gelmişiz. Vapurdan inmek için adam ayağa kalkınca hemen arkasına
düştüm. O gider, ben giderim. Sinek keyfinde... Deli olmak işten değil...
Birden ne oldu, nasıl oldu, nasıl yaptım, bilmiyorum, bilemiyorum. Olanca
kuvvetimle herifin ensesine bir tokat aşketmişim (=atmışım, yapıştırmışım).
Adam tokatı yer yemez düştü. Hem nereye? Denize!
Bitabiî ortalık karıştı. İnsanlar bağrıştı, düdükler çaldı, polis yetişti.
Kollarımdan yakalanınca aklım başıma geldi. Adamı çabucak kurtardılar. Tabiî
ben de karakolu, oradan da mahkemeyi boyladım.
Yolda düşündüm taşındım. Bu işi bir sivrisinek yüzünden yaptım dersem
gülecekler; kimse inanmayacak. Akıl muayenesi yaptıracaklar. Akıllı
olduğunu kim ispat edebilmiş ki ben edeyim?
Baktım ki o ceza daha ağır; sivrisinek sorununu hiç açmadım. Arkadan,
kendisini bir arkadaşa benzettiğimi, şaka diye ensesine bir tokat attığımı,
fena bir tesadüf eseri denize düştüğünü, kendisine karşı hiç bir düşmanlığım
olmadığını söyledim.

69
Fakat herif inatçı çıktı. Çoktandır kendisini takip ettiğimi, hattâ geçenlendç
işine karıştığım için beni terslemek zorunda kaldığını, bu yüzden kavga
çıkarmak ıtediğimi ve sonunda kendisini denize attığımı iddia etti. Kısası altı
ayı giydik!
Hiç bir şeye yanmıyorum. O adam gazetedeki sözcüklerin altım ne diye
çiziyor, onu bir türlü öğrenemedim, deli olacağım!
(Rakım Çalapala)
Alışırma 11. Aşağıdaki somlan yanıtlayın:
1. Okuduğunuz mizah öyküsünde başlıca kaç kahraman var? 2. Öyküyü
anlatan, birkaç yıl önce ne yüzden hapse girmişti? 3. İiban bir sivrisinek
öldürdüğü için hapis cezası (veya hatta para cezası) görür mü? 4, O yaz
nereye, ne için gitmişlerdi? 5. Hikâyeci istirahattan söz edeıken neden «sözde»
sözcüğünü kullanır? 6. Her sabah tstanbula indiği vapurda öykücünün
dikkatini çeken, merakım uyandıran adamı tarif eder misiniz*? Aledâdebir i ısan
mıydı? 7 .0 adam vapurda her gün ne yapardı? 8. Sözcüklerin altım çizmekte
amacı ne olabilirdi? 9. Beriki işin içyüzünü neden cğrenem:yordu? 10. Nihayet
ne yaptı? 11. Hazırladığı soruyu neden sormadı? 12. Ertesi sabah sorunca ne
oldu? Öteki bizimkini azarladı mı? Kavga mı çıkardı? bağırıp çağırdı mı? Nasıl
oldu da berikini aptal yerine koyda? 13. Bir sabah gencin ensesine konan
sivrisinek nasıl bir sinekti? 14. Bununla ilgili olarak beriki, akl ndan ne gibi
ihtimalleri geçirdi? 15. Sineğin konduğunu söylemeye neden cesaret
edemiyordu? Söyleseydi ne olabilirdi? 16. Bizimki, sineği öldürmek için nihayet
fırsat bununca ne oldu? 17.MaLkemede ne söyledi? Sivrisinek meselesini
niçin açmadı? 19. Genç adamın söyledikleri neydi? 19. Sonunda beriki
duyduğu hissi beyan edencen ne diyor? Yandığı şey neymiş?

Abşırma 12. Üç nokta yerine gerekli ekleri koyunuz:

1. Eğer (sent ileride bir daha kurnazlığa baş vur.,, (ben) seninle arkadaşlı*
etm e.... 2. Dün (ben) arkasına düş... nerede oturduğunu b il.... 3. Size yan
baktıklarına şaşmıyorum. Az çok cesur ol ...telâşa düşmeyip onlara yardım
göster.... 4. İşiniz duman. Eğer anlattıklarınızı ispat etme..., ceza gör.. „ hapse
gir... . 5. Keşke biz meraka düşme... de yolumuza devam et... . 6. (Siz)
zamanında her şeyi bana aç... şimdi her şey yerinde... . 7. Şaka etmeyin.
İleride başımıza bir felâket gel..., bunun cezasını siz g ö r.... 8. Uzaktan bir
polis filân görün..., bana haber ver. 9. Otoyu o kadar hızlı sürme. Polis dikkat
et...para cezası kesebilir. 10.0 gün kavgaya girişme..., şimdi hapiste yatma...,
annesi de üzülme.... 11. Alelade bir olay. O esnada aşırı heyecanlanıp kavga
çıkarma...adamla pekâlâ anlaşabil...

Abşırma 13. Aşağıdaki tümceleri Rusçaya nakledin:

1. Başkanın asıl kızgınlığı otelci Hüsnü’ye idi. Üstünde frak olduğu için en
başa geçmiş, birdenbire bir önem almıştı. Frakı giyince kimse de ona «Geri
70
Air!» deyemiyordu. (A.N.) 2 .... Lokantanın dehşetli iş yaptığını söyledin.
Herif cuma günü gelince rezil olacağız! (A.N.) 3. Treni kaçıracağım
telâşından evden çıkarken çantamı unutmuştum. 4. Türkiye’ye gezi yapmak
fırsatı düşerse vallahi kaçırmam. 5. Gazeteme röportaj göndereyim
düşüncesiyle postaya yollandım. 6. O herifi yakalatıp hapse yatırtmak
lüzumunu (gereğini) çoktanberi duyuyoruz ama, bunu yaptırmak elimizde
(değildir. 7 .0 yıllarda iyi kötü küçük bir sermayem (param) olsaydı, bugün
ben de en azından birkaç yüzbin liralık adamdım! (O.K.) 8. Meselâ N.
Hikmet’in hayatına bakınız. Nâzım Türkiyede ... hayatını kazanmak için bin
bir çareye başvurur, gazetelere yazı yazar, tiyatrolara piyes hazırlar,
sinem aya rejisörlük yapardı. Şiirlerinde beş para kazandığını
hatırlanıyorum. (Z.S.) 9. Bir plaja gitseydiniz? — Sonunda öyle yaptım.
(A.N.) 10. Bir gün sıkıldı:— Ben kitapların olduğu yere gitsem, dedi. (Ö.S.)

Alışırma 14. Aşağıdaki parçayı Türkçeye geçiriniz:

Селим и Кямиль — два одноклассника, выпускники одной школы.
Селим был серьезным, воспитанным и немного хитрым мальчиком. Он
хорошо учился и всегда оказывался первым среди своих товарищей,
Кямиль — смелый, но резкий человек и большой упрямец. В школе он
был лентяем, на уроках бездельничал («ловил мух»). Селим его иноща
стыдил, но он не слушал.
Недавно на голову Кямиля обрушилась (пришла) беда. Между ним н
каким-то человеком возникла ссора. О подоплеке этого дела Кямиль
рассказывать не хочет. Кто-то кому-то дал несколько оплеух, к тому же
изо всех сил. Кого-то увезли в больницу, кто-то попал в полицейский
.участок. Если Кямиль попадет под суд и понесет тюремное наказание,
то положение его семьи ужасное. Особенно при нынешней дороговиз­
не жнзнн. Кямиль и сам не знает, как ему следует действовать. Чтобы
получить какой-то совет, он едет к Селиму. Кямиль говорит:
«Два года тому назад Селим с неизвестной мне целью уехал в Кыр-
шехир, и с тех пор я с ним не виделся. Сегодня утром я случайно увидел
fero, проезжая на трамвае по улице Мешрутийет, и, конечно, очень об­
радовался. Селим симпатичный парень высокого роста. Я его сразу от­
личу среди сотни людей. Если бы я крикнул и махнул рукой, он, вероят­
но, меня узнал бы. Но у меня отнялся язык — кричать в трамвае пока­
залось стыдно. От растерянности я не знал, что делать. Потом, наконец,
я пришел в себя и на следующей остановке сошел с трамвая. Однако
Селим не показывался. Проходя мимо одного кафе, я подумал: «Уж не
здесь ли он?» — и зашел внутрь. Но и там его не было. Значит, я его
упустил. Однако, поразмыслив, я сказал сам себе: «Селим — занятой
человек. Но вечером он должен быть дома. Зайду к нему, и все будет в

Cilt 3 / 2020
issn: 2651-253X

Uluslararası Hakemli Dergi

International Refereed Journal
Yılda üç sayı çıkar
Three issues in a year
fad
Folklor Akademi Dergisi
Folklore Academy Journal
FOLKLOR AKADEMİ DERGİSİ
Folklore Academy Journal

2020
Cilt: 3 Sayı: 3

e-ISSN: 2651-253X
Sahibi/Owner
Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yazarları Derneği Adına
Bican Veysel YILDIZ

Baş Editör/Chief Editor

Prof. Dr. Işıl ALTUN (Kocaeli Üniversitesi)

Bu Sayının Editörü / Editor of This Issue

Dr. İsmail ABALI (Iğdır Üniversitesi)

Editörler/Editors
Prof. Dr. Hanife Dilek BATİSLAM (Çukurova Üniversitesi)
Doç. Dr. Sibel TURHAN TUNA (Muğla Üniversitesi)
Dr. Çiğdem AKYÜZ ÖZTOKMAK(Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi)
Dr. Şakire BALIKÇI (Mardin Artuklu Üniversitesi)
Dr. Erhan SOLMAZ (Uşak Üniversitesi)
Dr. İsmail ABALI (Iğdır Üniversitesi)

Yabancı Dil Editörleri / Foreign Language Editors

Rusça: Öğr. Gör. Roza KOÇKAR (Eskişehir Teknik Üniversitesi)
İngilizce: Öğr. Gör. M. Tekin KOÇKAR (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)

Yayın Kurulu/Editorial Board

Doç. Dr. Abdullah ACEHAN (Dumlupınar Üniversitesi)
Dr. Özgür ERGÜN (Kocaeli Üniversitesi)
Bican Veysel YILDIZ (Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yazarları Birliği)
Sabri KOZ (Yapı Kredi Yayınları)

Redaksiyon/Dizgi
Ersin ÇELİK
BU SAYININ HAKEMLERİ

Prof. Dr. Ali AKAR Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi – Muğla – Türkiye

Prof. Dr. Tanzilya KHADZHİEVA Russian Academy of Sciences-Moscow-Russia

Prof. Dr. Metin TOPRAK Kocaeli Üniversitesi-Kocaeli-Türkiye

Doç. Dr. Soner SAĞLAM Pamukkale Üniversitesi-Denizli-Türkiye

Doç. Dr. Berdi SARIYEV Ankara Üniversitesi-Ankara-Türkiye

Doç. Dr. Sibel TURHAN TUNA Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi – Muğla – Türkiye

Dr. Hüseyin AKSOY Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi-Karaman-Türkiye

Dr. Çiğdem AKYÜZ ÖZTOKMAK Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi-Ankara-Türkiye

Dr. Şakire BALIKÇI Mardin Artuklu Üniversitesi-Mardin-Türkiye

Dr. Hasan CUŞA Munzur Üniversitesi-Tunceli-Türkiye

Dr. Uğur DURMAZ Kocaeli Üniversitesi-Kocaeli-Türkiye

Dr. Şenel GERÇEK Kocaeli Üniversitesi-Kocaeli-Türkiye

Dr. Derya KARACA Iğdır Üniversitesi-Iğdır-Türkiye

Dr. Turgay KABAK Bayburt Üniversitesi-Bayburt-Türkiye

Dr. Orhan Fatih KUŞDEMİR Amasya Üniversitesi-Amasya-Türkiye

Dr. Erhan SOLMAZ Uşak Üniversitesi-Uşak-Türkiye

Dr. Abdulhakim TUĞLUK Iğdır Üniversitesi-Iğdır-Türkiye

Dr. Serhat Sabri YILMAZ Sivas Cumhuriyet Üniversitesi-Sivas-Türkiye

Öğr. Gör. Roza KOÇKAR Eskişehir Teknik Üniversitesi-Eskişehir-Türkiye

Öğr. Gör. M. Tekin KOÇKAR Eskişehir Osmangazi Üniversitesi-Eskişehir-Türkiye

Bican Veysel YILDIZ Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yazarları Birliği-İstanbul-Türkiye

Tasarım
ACT Reklam Ajansı , Eskişehir

Folklor Akademi Dergisi, dört ayda bir elektronik ortamda yayımlanan uluslararası ve
hakemli bir dergidir. Dergide yayımlanan yazıların sorumluluğu yazarına ait olup yayın
hakları ise Folklor Akademi Dergisi’ne aittir. Yayıncının yazılı izin belgesi olmaksızın dergide
yayımlanan yazıların bir kısmı ya da tamamı basılamaz ve çoğaltılamaz. Yayın kurulu dergiye
gönderilen yazıları yayınlayıp yayınlamama hakkına sahiptir.

Folklor Akademi Dergisi

IDEALONLINE, RESEARCHBIBLE, SINDEX, CITEFACTOR ve ASOS İNDEKS veritabanları
tarafından dizinlenmektedir.

İletişim
www.dergipark.gov.tr/folklor
www.folklorakademi.org
E-posta: [email protected]
ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI YAZARLARI DERNEĞİ
Bağdat Cad. No:385/B Maltepe-İSTANBUL
İÇİNDEKİLER / CONTENTS

ARAŞTIRMA MAKALELERİ / RESEARCH ARTICLES

TUVA ÇALIŞMALARI ALANINDA BİR KADIN ARAŞTIRMACI: EKATERİNA DMİTRİYEVNA
PROKOFYEVA ............................................................................................................... 479
Muvaffak DURANLI ................................................................................................... 479
A WOMAN RESEARCHER IN THE FIELD OF TUVA STUDIES: EKATERINA DMITRİYEVNA
PROKOFYEVA ................................................................................................................. 480
MUSTAFA ÖZÇELİK’İN ŞİİRLERİNDE YER ALAN MAZMUNLAR ÜZERİNE BİR İNCELEME .. 498
Sefa ÇELİKÖRS ........................................................................................................... 498
A REVIEW ON THE MAZMUNS IN MUSTAFA ÖZÇELİK’S POEMS ..................................... 499
KUZIYKÜRPES MĔNEN MAYANHILIV DESTANI SADECE BİR AŞK HİKÂYESİ MİDİR? ........ 518
Zehra IŞIK .................................................................................................................. 518
IS THE EPIC OF KUZIYKÜRPES MĔNEN MAYANHILIV ONLY A LOVE STORY? ................... 519
OĞUZ VE KELT EPOSLARINDA RASTLANAN ESAS VE YARDIMCI TİPLER, MOTİFLER ....... 534
Fidan GASIMOVA ...................................................................................................... 534
THE MAIN AND AUXILIARY TYPES, MOTIFS FOUND IN THE OGHUZ AND CELTIC EPOSES
....................................................................................................................................... 535
KUŞ İSİMLERİNİN SÖZCÜK VE ANLAMSAL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME ........... 551
Gurbangül MIRADOWA ............................................................................................ 551
A REVIEW ON THE LEXICAL AND SEMANTIC FEATURES OF BIRD NAMES ....................... 552
ADOLF PETROVİCH BERGE’NİN DOĞU ÇALIŞMALARI .................................................... 560
Alla İvanovna ALIYEVA .............................................................................................. 560
EAST STUDIES OF ADOLF PETROVICH BERGE ................................................................. 560
OSET HALK AFORİZMALARININ CANLANDIRMA SİSTEMİNDE KİŞİSELLEŞTİRME VE
KARŞILAŞTIRMA ........................................................................................................... 571
Tsallagova Zarifa BORİSOVNA .................................................................................. 571
IMPERSONATION AND COMPARISON IN THE ARTISTIC SYSTEM OF THE OSSETIAN
POPULAR APHORISM..................................................................................................... 572
SANATSAL VE ESTETİK BİR UNSUR OLARAK EDEBİ YARATICILIKTA DESTANSI GELENEKLER
..................................................................................................................................... 590
Nerkes Akhmetovna KHUBBITDINOVA & Gulnar Vilbanovna YULDYBAEVA ............ 590
EPIC TRADITIONS IN LITERARY CREATIVITY AS A ARTISTIC AND AESTHETIC ELEMENT .. 591
SERGEY ESENİN’İN ESERLERİNDE BİR HALK MASALI ..................................................... 611
Elena Aleksandrovna SAMODELOVA ........................................................................ 611
ABOUT FOLKLORE TALE IN THE CREATION OF SERGEY ESENIN ...................................... 612
KARAÇAY-BALKAR NART DESTANLARI: DEBET, ALAUGAN, KARAŞAUAY ...................... 621
Tanzilya KHADZHİEVA ............................................................................................... 621
NART EPICS OF KARACHAIS AND BALKARS: DEBET, ALAUGAN, KARASHAWAI .............. 622

KİTAP TANITIMI / BOOK REVIEW

TÜRK HALK HİKÂYECİLİĞİ-TÜRKİYE SAHASI .................................................................. 633
Tuncer GÜLENSOY .................................................................................................... 633
CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATINDA DESTAN ................................................. 636
Zeynep Gözde KOZLU ................................................................................................ 636
ÖLÜMÜ EVCİLLEŞTİRMEK: TÜRK HALK KÜLTÜRÜNDE ÖLÜM TEMELLİ MİZAH .............. 642
Hamdiye Deniz GÖKÇE .............................................................................................. 642
KARS HALK KÜLTÜRÜ VE EDEBİYATI ............................................................................. 647
Esra TARHAN ............................................................................................................ 647

DÜZELTME / CORRECTION
BİLGİ NOTU/DÜZELTME ............................................................................................... 651
EDİTÖRDEN

Sevgili Okur,
Folklor Akademi Dergisi ailesi olarak 2020 yılı 3. cilt ve 3. sayısı ile yeniden
karşınızda olmanın ve sizlerle buluşmanın sevincini yaşıyoruz. Yayın hayatına istikrarlı ve
emin adımlarla devam eden Folklor Akademi Dergisi’nin bu sayısında, hakemlerimizin
onayından geçmiş dördü Rusça, biri İngilizce ve biri de Türkmen Türkçesinde kaleme
alınmış on araştırma makalesi ile dört kitap değerlendirme yazısı olmak üzere toplam on dört
değerli çalışmayı ilginize sunuyoruz.
Sayının ilk sırasında Muvaffak Duranlı tarafından yazılan “Tuva Çalışmaları
Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina Dmitriyevna Prokofyeva” başlıklı makale yer
alıyor. Çalışmada, Sovyet Rusya’da öne çıkan kadın araştırmacılardan biri olan Ekaterina
Dmitriyevna Prokofyeva’nın zorlu yaşam mücadelesi ile Tuva kültürüne olan katkıları ele
alınmış. Ayrıca makalede, Prokofyeva’nın ölümünden ancak otuz üç yıl sonra
yayımlanabilen ve Tuva kültürü ile ilgili çok yönlü çalışmaları da inceleme altına alınmış.
Sayının ikinci makalesi ,Sefa Çelikörs’ün “Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan
Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme” isimli çalışması. Makalede, Mustafa Özçelik’in şiirlerinde
geçen klasik mazmunlar, şairin şiirlerinden örneklerle uygulanmış.
Performans teori bağlamında Kuzıykürpes ile Mayanhılıv destanının analiz edildiği
Zehra Işık’ın “Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv Destanı Sadece Bir Aşk Hikâyesi midir?”
başlıklı çalışması bu sayının üçüncü makalesi. Makalede, destan bünyesindeki aşk
hikâyesinin yanı sıra kahramanlık motifleri de ele alınmış. Destanın, içerdiği motifler ve epik
yapısı ile Başkurt halk kültürü başta olmak üzere Türk destan geleneği içerisinde önemli bir
yeri olduğu tespit edilmiş.
Fidan Gasımova’nın kaleme aldığı “Oğuz ve Kelt Eposlarında Rastlanan Esas ve
Yardımcı Tipler, Motifler” adlı makalede, Oğuz ve Kelt destanlarında temel ve yardımcı
kahramanların tipolojisini ortaya koyan motifleri analiz edilmiş ve söz konusu topluluklara
ait epik anlatıların tipolojik motifi açısından benzerlikler taşıdığı saptanmıştır.
Beşinci makale Gurbangül Mıradowa’ya ait “Kuş İsimlerinin Sözcük ve Anlamsal
Özellikleri Üzerine Bir İnceleme” adlı çalışmadır. Türkmen Türkçesi ile yazılan makalede,
kuşların eski Türk toplumlarının birer totemi olması fikri temel alınarak bugünkü Türkmen
Türkçesindeki kuş adlarının anlamsal ve kavramsal incelemesi yapılmıştır.
Rusça kaleme alınan Alla İvanovna Aliyeva’nın “Adolf Petrovich Berge’nin Doğu
Çalışmaları” adlı makalesinde, ünlü oryantalist Adolf Berge’nin çalışmalarına bütüncül bir
yaklaşım tarzı sergilenmiş, ayrıca Berge’nin İran kaynaklarından yaptığı çeviriler, Kafkasya
bölgesi üzerinde yaptığı incelemeler ele alınmıştır. Rus dilinde yazılmış bir başka çalışma ise “Oset
Halk Aforizmalarının Canlandırma Sisteminde Kişiselleştirme ve Karşılaştırma” adlı makaledir. Sayının yedinci makalesini
oluşturan bu yazı Tsallagova Zarifa Borisovna tarafından kaleme alınmış. Çalışmada, Oset halk
aforizmalarının kişileştirme ve karşılaştırmalarının analizi yapılmış; bu şiirsel ifadelerin Oset halk
kültürünün derin anlamlarının kavranması için bir anahtar konumunda olduğu belirlenmiştir.
Sayımızın sekizinci makalesi, yine Rusça kaleme alınan bir çalışmadır. Nerkes
Akhmetovna Khubbitdinova ile Gulnar Vilbanovna Yuldybaeva’ya ait olan “Sanatsal ve Estetik
Bir Unsur Olarak Edebi Yaratıcılıkta Destansı Gelenekler” başlıklı çalışmada, Başkurt
destanlarından Ural Batır ve Akhak Kola destanları örneğinden yola çıkılarak folklorun bireysel
tematik motiflerinin edebî ve epik metinlerde nasıl kullanıldığının saptanması amaçlanmış. Bu
sayıda Rusça yazılmış son makale ise Elena Aleksandrovna Samodelova’ya ait “Sergey Esenin'in
Eserlerinde Bir Halk Masalı” başlıklı çalışma. Yesenin'in eserlerinde tür tanımlaması olarak masal
anlatımlarında yazarın sıklıkla ele aldığı konuların kronolojik çerçevesi değerlendirilmekte ve
Yesenin’in “Mikola” adlı şiirindeki folklorik unsurların kaynakları analiz edilmektedir.
İngilizce kaleme alınmış olan ve Tanzilya Khadzhieva’ya ait “Karaçay-Balkar Nart
Destanları: Debet, Alaugan, Karaşauay” başlıklı çalışma, buu sayımızın onuncu makalesi olarak
sizlere sunuldu. Makalede, Kuzey Kafkas halklarının yiğitlik destanı olan Nartlar ele alınmış. Nart
kahramanlarının isimleri etrafında ortaya çıkan efsane ve türkülerin incelendiği çalışmada, Debet,
Alaugan ve Karaşuay’ın Karaçay-Balkar destanlarında önemli bir yeri olduğu da tespit edilenler
arasında.
Folklor Akademi’nin bu sayısındaki son dört çalışma ise eser inceleme ve kitap tanıtım
yazılarından oluşuyor. On birinci çalışmada, İsmet Çetin’in “Türk Halk Hikâyeciliği-Türkiye
Sahası” adlı kitabı Tuncer Gülensoy tarafından değerlendirildi. Zeynep Gözde Kozlu, Ümmühan
Bilgin Topçu’nun “Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Destan” adlı kitabını tanıt tı. İsmail
Abalı’nın “Ölümü Evcilleştirmek: Türk Halk Kültüründe Ölüm Temelli Mizah” adlı kitabı
Hamdiye Deniz Gökçe tarafından incelenip tanıtıldı. Metin Turan’ın “Kars Halk Kültürü ve
Edebiyatı” adlı kitabı ise Esra Tarhan tarafından incelendi.
Folklor Akademi Dergisi, gönderilen tüm çalışmaları titizlikle inceleyen ve kör hake mlik
sistemi ile değerlendirmeye alan, dört ayda bir yayımlanan uluslararası bir dergidir. Sayımıza
akademik çalışmaları ile katkıda bulunan yazarlarımıza ve hakemlik yapan araştırmacılarımıza
teşekkürlerimizi iletmek isteriz. Dergimizi, siz değerli okurlarımızın istifadelerine sunar, keyifle
okumanızı temenni ederiz.
Saygılarımızla…

Folklor Akademi Dergisi

Duranlı, M. (2020). Tuva Çalışmaları Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina Dmitriyevna
Prokofyeva. Folklor Akademi Dergisi. Cilt:3, Sayı: 3,.479 – 497.
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved:23.11.2020
Kabul / Accepted: 04.12.2020
Araştırma Makalesi / Research Article

TUVA ÇALIŞMALARI ALANINDA BİR KADIN

ARAŞTIRMACI: EKATERİNA DMİTRİYEVNA
PROKOFYEVA

Muvaffak DURANLI*
Öz
Sibirya Türk halklarının incelenme süreci, genel olarak Sibirya halklarının incelenme
süreci ile bir bütünlük içermektedir. Çarlık Rusya’sı için Sibirya, bir bütün olarak Rus devlet
sistemine katılması, her türlü zenginliğin Moskova’daki iktidar tarafından kullanılması
gereken bir bölgedir. Sibirya’nın Rus hâkimiyetine girme sürecindeki temel çalışmalar,
bilimsel olmaktan ziyade Rusya’ya tâbi kılma politikasına hizmet etmiştir. Hazırlanan
istatistiki raporlar, nüfus sayımları, yerli halkların dillerini öğrenme, onlar için Rus alfabesi
temelinde alfabeler oluşturma, kutsal metinlerin yerli halkların diline çevrilmesi,
Hristiyanlaştırma çabaları, bütün bunlar, bir halkı çok yönlü incelemekten çok onu sisteme
dâhil etme politikasına hizmet eden çalışmalardır.
Belirgin bir politik çıkar gözetse de bu ilk dönemde sürgün, seyyah, rahip, devlet
memuru olarak bu topraklara gelen kişilerin çalışmaları daha sonra gerçekleştirilecek
bilimsel çalışmalara temel oluşturmuştur.
Çarlık Rusyası’nın son yüzyılında başlayan akademik çalışmalar Sovyet döneminde
de sürmeye devam etmiştir. Sovyet Rusya dönemindeki çalışmalar da elbette dönemin
politikası ile bağlantılı olarak Hristiyanlaştırma yerini Sibirya’nın yerli halklarının sosyalist
sistem içinde yer almaları politikasına bırakmıştır.
Her iki dönemde de amaç ne olursa olsun yapılan pek çok çalışmanın erkek
araştırmacılar tarafından gerçekleştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Sovyet Rusya döneminde
bir önceki dönemden farklı olarak az sayıda kadın araştırmacının Sibirya topraklarında
çalışmalar yaptığı bilinmektedir. Bu kadınlar arasında ilk planda Ekaterina Dmitriyevna
Prokofyeva adı yer almaktadır. Başlangıçta Selkuplar üzerine çalışan Prokofyeva, zaman

* Doç. Dr., Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Öğretim Üyesi, [email protected], ORCİD
0000-0002-4529-2700

479
içinde çalışma alanını genişletmiş ve Sibirya’nın diğer halklarını da çalışmalarında
kullanmaya başlamıştır. Prokofyeva’nın bilimsel üretiminin son dönemindeki çalışmalarının
Tuvalar üzerine yoğunlaştığı görülmektedir.
Bu makalede Ekaterina Dmitriyevna’nın zor yaşamı, onun Tuva Türk kültürünün
incelenmesine yaptığı katkı ve ölümünden ancak otuz üç yıl sonra yayınlanabilen Tuva
kültürü ile ilgili çok yönlü çalışması tanıtılmaya çalışılacaktır.
Anahtar kelimeler: Tuva, Selkup, kültür, kadın, Prokofyeva

A WOMAN RESEARCHER IN THE FIELD OF TUVA STUDIES:

EKATERINA DMITRİYEVNA PROKOFYEVA

Abstract
The studies on Siberian Turkic peoples is inextricably linked with the studies on the
other Siberian peoples in general. For tsarist Russia, Siberia is a region that must be in the
Russian state system as a whole, and that its all wealth should be utilized by the authorities
in Moscow. The main studies of the process of the transition of Siberia to Russian domination
served the policy of subordination of Russia. Certain studies such as statistical reports,
population censuses, indigenous languages, creating alphabets for Siberians based on the
Russian alphabet, translating scriptures into indigenous languages, serve the policy of
adapting people into the “system”. So one can say that these studies are not multifaceted.
The studies of those who came to these lands as exiles, travelers, priests and civil
servants in this early period formed the basis for the following studies even though they had
a certain political interest.
Academic studies in the last century of tsarist Russia continued in the Soviet period.
Studies in the Soviet Russia period focused on Siberia's indigenous peoples to participate in
the socialist system instead of Christianization.
In both periods, most studies were carried out by male researchers, no matter what
purpose they serve. Unlike the previous period, it is known that a small number of women
researchers studied in Siberia during the Soviet Russian period. The most prominent name
among these women is Ekaterina Dmitriyevna Prokofyeva. Prokofyeva, who initially worked
on Selkups, expanded her field of study over time and started to work on other peoples of
Siberia. Prokofyeva's recent works focus on Tuvas.
In this article, the difficulties Ekaterina Dmitriyevna faced in her life, her
contribution to the Tuva Turkish culture studies and her comprehensive work on Tuva culture
that was published just thirty-three years after her death, will be introduced.
Keywords: Tuva, Selkup, culture, woman, Prokofyeva

480
Tuva Çalışmaları Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina
Dmitriyevna Prokofyeva

Giriş

Başta Sibirya topraklarında yaşayan Türk halkları olmak üzere,

Sibirya’nın diğer köklü halklarını inceleme tarihi, Çarlık Rusya’sı döneminde
başlar. Bu dönemde Sibirya halklarını inceleyen araştırmacıların hemen hepsi
erkek araştırmacılardır. Bu dönemde neredeyse bu topraklarda çalışan bir
kadın araştırmacıya rastlamak mümkün değildir.
Sibirya topraklarındaki iklim koşulları, bölgede yaygın bir ulaşım
sisteminin olmaması, belirli güvenlik nedenlerinin yanı sıra Çarlık
Rusya’sında temelleri atılan pek çok araştırma merkezi ve akademik
kurumlarda kadınlara yer verilmemiş olması, bölgede kadın araştırmacıların
bulunmamasının başlıca nedenleri arasında gösterilebilir.
1890’lı yıllarda Sibirya topraklarında seyahat eden hemen hemen tek
yabancı kadın olan İngiliz hemşire Kate Marsden, Çarlık Rusya’sında Sibirya
topraklarında seyahat eden, kayıtlara geçmiş ilk kadındır. Onun
seyahatnamesinde yerli halklarla ilgili çok az bilgi yer almaktadır, ayrıca
Marsden’in amacı bir halkı incelemek değil, cüzzamı tedavi ettiği rivayeti
yayılan bir bitkiyi aramaktır (Duranlı, 2017: 131).
Daha sonraki dönemde Sovyetler Birliği’nin kurulmasıyla toplumsal
kurumlarda kadınların yer alması, aynı zamanda akademik kurum ve
araştırma merkezleri için de söz konusu olmuştur.
Özellikle 1920’li yıllarda Sibirya topraklarında farklı etnik
toplulukları inceleyen kadın araştırmacıları görmek mümkündür. Örneğin
Altay, Şor, Teleüt, Kumandinler üzerine çalışan Nadejda Petrovna Dırenkova
(1899- 1941), Altay, Teleüt, Kumandinler üzerine çalışan Lidiya Eduardovna
Karunovskaya (1893- 1975), Selkup, Nenets gibi Sibirya’nınn yerli halkları
üzerine çalışan Lyudmila Vasilyevna Homiç (1921- 2011), Tuva kültürü
üzerine çalışmaları ile tanınan Vera Pavlovna Dyakonova (1927- 2011).
Dolgan ve Nganasanlar üzerine araştırmalar sürdüren Galina Nikolayevna
Graçeva (1934- 1993), Evenkler üzerine değerli çalışmalar gerçekleştiren
Glafira Makaryevna Vasilyeviç (1895- 1971).

481
Muvaffak DURANLI

Bu kadın araştırmacılar arasında Dırenkova, Karunovskaya, Homiç ve

Dyakonova, Ekaterina Dmitriyevna Prokofyeva’ya yakın yaşlarda olup aynı
tarihlerde Sibirya topraklarında çalışma imkânına sahip olmuşlardır.
Dırenkova’nın pek çok makalesini tekrar yayınlayan ve onun hayatını
kaleme alan yazarlar, Nadejda Petrovna Dırenkova’nın Etnografi
Enstitüsü’ndeki çalışan tek kadın araştırmacı olmadığını, onunla birlikte
Ekaterina D. Prokofyeva, Glafira Makaryevna Vasilyeviç’in ilk sözlük,
gramer kitapları ve yeni alfabeler hazırlanmasında çok büyük katkılarda
bulunduklarını belirtirler (Arzyutov, Nevskaya, Pavlinskaya, 2012: 59).
Ekaterina Dmitriyevna Prokofyeva’nın Hayat Yolu
21 Kasım 1902 tarihinde S. Peterburg’ta doğan Prokofyeva’nın ailesi
hakkında ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. Rus etnograflar sözlüğünü
hazırlayan ve ilk çalışmalarında Prokofyeva’nın desteğini gören Aleksandr
Mihayloviç Reşetov (1932- 2009), Prokofyeva’nın memur bir aileden
geldiğini belirtir (Reşetov, 2012: 417). Kaynaklara göre, E. D. Prokofyeva,
1919 yılında gimnazyumdan mezun olduktan sonra Leningrad Hidroloji
Enstitüsü’nde bibliyograf yardımcısı olarak üç yıl çalıştı. Bu üç yıl içinde
biyolojik ve jeolojik koleksiyonların oluşturulması üzerine de çalışan
Prokofyeva, pek çok araştırma gezisine katılmıştır (Kazakeviç, 2010: 261).
Prokofyeva, 1921 yılında o günkü adı Coğrafya Enstitüsü olan (daha
sonra kurumun adı Leningrad Devlet Üniversitesi Coğrafya Fakültesi
olmuştur) Etnografi Fakültesinde üniversite hayatına başlar (Kisel, 2011b:
13- 14).
Bu yıllarda Etnografi Fakültesi’nde Rusya’nın iki ünlü akademisyeni
çalışmaktadır. Prokofyeva, öğrencilik yıllarında Lev Yakovleviç Şternberg
(1861- 1927) ve Vladimir Germanoviç Bogoraz’ın (1865- 1936) öğrencisi
olur (Kisel, 2009:147).
Üniversitede okuduğu yıllarda dilbilimci ve etnograf Georgiy
Nikolayeviç Prokofyev (1897-1942) ile evlenen Ekaterina, kızlık soyadı olan
Borovkova’yı akademik çalışmalarında kullanmamıştır.
Prokofyeva’nın üniversite eğitiminin bitmesinden sonra kocasının
görevlendirilmesi nedeniyle birlikte araştırmacı olarak Turuhan bölgesine
giderler. Prokofyevler, buradaki bir köyde öğretmenlik yapmanın yanı sıra

482
Tuva Çalışmaları Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina
Dmitriyevna Prokofyeva

bölgenin yerlisi olan Selkupların dilini öğrenir, derleme yapar ve Selkup

kültürü ile ilgili ilk akademik kayıtları gerçekleştirirler.
Prokofyeva’nın kocası Georgiy Nikolayeviç Prokofyev’in bu ilk
görevi değildir. O, 1921 yılında bu bölgeye Nenetsleri araştırmak için gelmiş,
derlediği malzeme ve çizimlerden hareketle 1922 yılı Ocak ayında bir sergi
açmış ve bu konuda iki bildiri sunmuştur (Homiç, 1999: 274). G. N.
Prokofyev’in bu topraklara aşina olması eşi Ekaterina Prokofyeva’nın da
daha verimli bir çalışma ortamına sahip olmasını kolaylaştırmıştır.
Doğu Sibirya’da yer alan Turuhan, bünyesinde pek çok etnik grubu
barındıran bir bölgedir. Turuhan bölgesinin Selkup, Ket, Evenk, Nenets gibi
Sibirya halkları ile birlikte bölgede eski Rus inanç ve yaşam biçimini
sürdürmeye devam eden ve Rusça literatürde Starverler (eski inançtan
olanlar) olarak tanımlanan toplumun da yaşadığı bir bölge
(https://ru.wikipedia.org/wiki/Туруханский_район) olması karı koca
Prokofyevlere zengin kaynak ve malzeme sağlamıştır.
Prokofyevler, üç yıl boyunca bu bölgede çalışır ve daha sonra
Peterburg’a dönerler.
Onların bu bölgedeki üç yıllık zor koşullar altındaki yaşamı onlarla
birlikte araştırmalara katılan, Ruslaşmış İsveç kökenli soylu bir aileden gelen
Nina İvanovna Gagen- Torn (1900- 1986), tarafından ayrıntılı bir şekilde
tasvir edilmiştir (Gagen- Torn, 1992: 90).
Gagen- Torn, Ekaterina Dmitriyeva’nın kocasının malzemelerini
titizlikle işlediğini de şu şekilde anlatır. “Ekaterina Dmitriyevna 1928- 1929
yıllarında toplanan materyallerin işlenmesiyle ilgilendi. 1929 yılı baharında
yeniden Bolşezemelskaya tundra alanına gitti: Hoseda Harda adlı yerleşim
biriminde çalıştı. 1931 yılında Kuzey Halkları Yeni Alfabe Komisyonunun
görevlendirmesi ile defalarca bölgede araştırmalar yaptı” (Gagen- Torn,
1992: 109).
Prokofyevlerin Peterburg dönemi oldukça kısa sürer. Tekrar kuzeye
gitmek durumunda kalırlar. Bu sefer Nenets Tundra bölgesine görevlendirilen
Ekaterina Dmitriyevna Prokofyeva çocuk evi sorumlusu, okur yazarlık
kursları bölge başkanı, yurt bilgisi uzman yardımcısı görevleriyle bölgeye
gelir (Kisel, 2011b: 14).

483
Muvaffak DURANLI

1934 yılında bu bölgedeki görevinin ardından Prokofyeva Peterburg’a

geri döner ve 1934- 1938 yılları aralığında Kuzey Halkları Enstitüsü’nde
Selkupça uzmanı olarak çalışmaya başlar, ayrıca A. İ. Herzen Pedagoji
Enstitüsü’nde ve Leningrad Devlet Üniversitesi’nde Selkupça dersleri verir
(Kisel, 2011b: 14- 15).
Leningrad’daki bu çalışma dönemi içinde Prokofyeva, Selkuplar için
alfabe taslağı oluşturur, okuma kitapları hazırlar. 1935 yılında Ekaterina
Prokofyeva’nın kocası tarafından “Selkup –Ostyak- Samoyed Dili” ve
“Selkupça Gramer” adlı iki çalışma yayınlanır1.
Bu verimli yılların arkasından ne yazık ki acı dolu bir önem gelir.
Özellikle 1937 yılı Prokofyev ailesi için olumsuzlukların yılı olur. 1937
yılında Ekaterina Dmitriyevna’nın kocası Georgiy Nikolayeviç, “Kuzeydeki
Dil Yapılanmasında Burjuva- Nasyonalist Eğilimler” göstermek ve Rus
topraklarının yabancılaşmasına zemin hazırlamakla suçlanır ve işten çıkarılır.
Bu dönemde Prokofyevler arşivlerini yakar ve hatta aile dostları ile yaptıkları
yazışmaları onları korumak için imha ederler (Kisel, 2011b: 15).
İşten çıkarılma durumunu G. N. Prokofyev anılarında şu şekilde dile
getirmiştir.
“Kuzey Halkları Enstitüsü’nün direktörünün 23. 10. 1937 tarihli
kararıyla ben KHE’ndeki işimden çıkarıldım (bunun nedeni olarak kararda
benim Kuzey halklarının dil oluşumunda Burjuva- Nasyonalist yaklaşımlar
sürdürdüğüm belirtilmişti” (Kazakeviç, 2010: 260).
Araştırmacı Kisel, o günlerde G. N. Prokofyev’in aklanmasının çok
da kolay olmadığını, ünlü etnograf Vladimir Germanoviç Bogoraz- Tan’ın
devreye girmesiyle ailenin hayatı düzeldiğini, bir süre sonra suçlamalar
kaldırıldığını ve Prokofyevlerin tekrar bilimsel çalışma ortamına
döndüklerini belirtmektedir (Kisel, 2011b: 16).
Kazakeviç, aklanma sürecini G. N. Prokofyev’in günlüklerinden elde
ettiği verilerle aktarır. “Kuzey Deniz Yolları Çalışanları Birliği Bölge
Komitesi’nin 24. 04. 1938 tarihli kararına göre bu şekilde işten çıkarılma
yasal değildi. Karar iptal edildi. Tarafımdan açılan dava sonucunda ben
KHE’ndeki zorunlu üç aylık işten çıkarılma maaşını aldım (gerçekte bu süre

1 Bu iki çalışmada da Ekaterina’nın katkısı olmasına rağmen kitaplarda yazar olarak kocasının adı geçmektedir.

484
Tuva Çalışmaları Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina
Dmitriyevna Prokofyeva

altı aya yakın sürmüştü)… 9 Temmuz 1938 tarihinde ben bilim çalışanı
unvanı ile SSCB Bilimler Akademisi’nde göreve başladım. İlk görev yerim
N. Y. Marr Dil ve Düşünce Enstitüsü idi, daha sonra (1 Ekim 1938’den
itibaren) Etnografi Enstitüsü’nde bana Sibirya kabinesi başkanlığı görevi
verildi” (Kazakeviç, 2010: 260).
Acılar Yaşatan İkinci Dünya Savaşı
İkinci Dünya Savaşı sadece Rusya için değil pek çok ülke için de
yokluk, acı ve yıkım getirir. İkinci Dünya Savaşı sırasında kuşatma altındaki
Peterburg’ta (o zamanki adıyla Leningrad) yaşayanlar pek çok zorluğa
katlanmak zorunda kalır.
Bu zor günlerde Prokofyev ailesi hayatlarını Leningrad’da
sürdürmektedirler. Bu zor günlerde 1942 yılı Ocak ayında Georgiy
Nikolayeviç Prokofyev ölür. Onun ardından on dört yaşındaki büyük oğulları
Boris ölür. Boris’in ölümü son ölüm değildir. Mart 1942’de doğan küçük
oğlan Andrey de, bir aylıkken ölür (Kisel, 2011b: 16).
Prokofyeva’nın 1935 yılında doğan kızı İnga Georgiyevna
Agaşirinova, yaşanılan o zor günleri yıllar sonra şu şekilde anlatır:
“Babam, Kasım 1941’den itibaren açlıktan dolayı iyice gücünü
kaybetti, Etnografi Enstitüsü’nde kalmaya devam etti. Tramvaylar
çalışmıyordu, eve ulaşmak için bir araç yoktu. Ocak 1942 tarihinde Enstitü’de
öldü ve Serafimov Mezarlığı’nda erkek kardeşinin mezarına gömüldü.
Annem o sırada bir bebek bekliyordu, 1 Mart 1942 tarihinde Andrey adı
verilen erkek kardeşim doğdu. Bir ay sonra da öldü. Şehrin kuşatma altında
olduğu kış büyük erkek kardeşim Boris de öldü. On dört yaşındaydı. Her iki
evlatlarını Şuvalov mezarlığında defnettiler. Biz annem ve kız kardeşim
Standart köyünde Nisan 1942’ye kadar kaldık. Biz artık hareket etmiyorduk,
annem de öyle. Fakat bizler bir şekilde hayatta kalmayı başardık”
(http://www.finnougoria.ru/news/publications/18219/).
Bu sırada bir bombardımanda evleri yanar, en önemlisi Ekaterina’nın
kocası tarafından hazırlanan ve daktilo edilmiş tek nüsha olan doktora tezi de
bu yangında kül olur (Kazakeviç, 2010: 262). Araştırmacı Kazakeviç,
biyografik çalışmasında bu tezin başlığını “Samoyed Dilleri ve Günümüz
Nenets, Nganasan, Enets ve Selkupların Köken Problemi” olduğunu
belirtmektedir (Kazakeviç, 2010: 260).

485
Muvaffak DURANLI

Küçük oğlunun ölümünden sonra Ekaterina Prokofyeva, 1942 yılı

Nisan ayında Leningrad’dan ayrılmaya karar verir. Zor bir yolculuk
sonrasında aile Kazan şehrine gelir. Prokofyeva burada bir fabrikada
çalışmaya başlar, bir süre sonra Etnografi Enstitüsü’nde yarı zamanlı çalışma
imkânına sahip olur (Kisel, 2011b: 17)
Savaş bitiminde aile yeniden Leningrad’a döner, Prokofyeva
Leningrad Etnografi Enstitüsü Sibirya Halkları Bölümünde uzman olarak
çalışmaya başlar.
Savaş sonrası zor yaşam koşulları, özellikle Leningrad şehri için de
söz konusudur. 1946 yılında Ekaterina’nın kızı Lena, ilk çocuğunu
doğururken ölür.
Bu olumsuz dönemde de çalışmadan uzaklaşmayan Ekaterina’nın
sağlığı her geçen gün kötüleşmektedir.
1949 yılında Prokofyeva doktora tezi olarak “Selkup Folkloru” adlı
çalışmayı hazırlar (Rusya Bilimler Akademisi Arkeoloji ve Etnografi Müzesi
Arşiv, F. K- I, op. 1, No 11). Bu çalışma bilim çevrelerinden onay alsa da
Prokopyeva bu çalışmanın eksik olduğunu düşünerek onu savunmaz.
1960 yılında Prokofyeva, kocası Georgiy Nikolayeviç Prokofyev’in
çalışmalarının kopyasını çıkarır ve sistemli bir şekilde düzenleyerek
korunması için Etnografi Enstitü’sünün arşivine verir (Kazakeviç, 2010:
262).
Emekli olduğu 1964 yılına dek Prokofyeva, Etnografi Enstitüsü
Leningrad Bölümünde uzman olarak çalışmaya devam eder (Kisel, 2011b:
19- 20).
21 Nisan 1978 tarihinde Ekaterina Dmitriyevna Prokofyeva, kalp krizi
geçirerek vefat eder (Kisel, 2011b: 20).
Prokofyevlerin Arşivlerde Kalan Çalışmaları
Ekaterina Dmitriyeva’nın ölümünden sonra çocukları alandan
derlenmiş materyalleri Etnografya Enstitüsü Sibirya Halkları Etnografi
Sektörüne verirler, 1987 yılından itibaren bu malzeme Dmitriyeva’nın kocası
G. N. Prokofyev’in materyalleri ile birlikte Antropoloji ve Etnografi Müzesi
Arşivinde korunmaktadır (Kazakeviç, 2010: 262).

486
Tuva Çalışmaları Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina
Dmitriyevna Prokofyeva

Kazakeviç, Prokofyevlerin arşiv malzemesinin ayrıntılı dökümünü

makalesinin 262- 269 nolu sayfaları arasında verir. Bu ayrıntılı analizde,
Prokofyeva tarafından daktilo edilmiş yayına hazır nitelikte pek çok
etnografik yazının yer aldığı anlaşılmaktadır. Örneğin Prokofyeva’nın
kocasının 1925 yılında Turuhan bölgesinden derlediği bir şaman duası
Selkupça olarak verilmiş ve Prokofyeva tarafından ayrıntılı bir şekilde
tercüme edilmiştir (Kazakeviç, 2010: 270).
Karı koca Prokofyevlerin arşivini daha çok masal kayıtları açısından
analiz eden Olga Barisovna Stepanova, “E. D. Proofyeva’nın Selkup Folkloru
adlı çalışması monografik bir çalışma olarak adlandırılabilir. Profesyonel
etnograf ve dilbilimci olan Prokofyevler belirli bir dönem Selkuplar arasında
yaşamış ve çalışmışlardır. Onların Selkuplar arasında çalışma imkânına sahip
olması alandan elde ettikleri malzemenin zengin ve çok çeşitli olmasını
sağlamıştır. Hiç kimse G. N. Prokofyev ve E. D. Prokofyeva kadar
Selkupların geleneksel kültürünü, dünya görüşünü ve folklorunu bilemez…
Selkup kültürünün anlaşılması ve yorumlanmasında bütün diğer
araştırmacılar için adı geçen bu çalışma temel oluşturmaktadır. (Sovyet
dönemine ait) herhangi bir ideolojik/sınıfsal yaklaşım E. D. Prokofyeva’nın
Selkup folkloru üzerine olan bu incelemenin önemini yok edemez, hiçbir
teknik yetersizlik onun değerini ve bu çalışmanın en kısa zamanda
yayınlanmasının gerekliliğini gölgeleyemez” (Stepanova, 2012: 144- 145).
Günümüzde Ekaterina Prokofyeva’nın arşiv malzemesi pek çok
araştırmacı tarafından kullanılmaktadır; örneğin, İrina Kobeynikova tarafından
hazırlanan “Selkup Kadın İrina’nın Hikâyeleri ve Masalları” adlı masal
yayınında Prokofyeva tarafından 1927 yılında Turuhan bölgesinde derlenmiş ve
Rusçaya çevrilmiş “Kıvrak Zekâlı İça” adlı masal metni kullanılmıştır
(Kobeynikova, 2014: 47- 50).
Olga Stepanova, 2008 yılında yayınladığı “Selkupların Geleneksel
Dünya Görüşü. Yaşam ve Ruhun Dönüşümü Üzerine Tasavvurlar” 2 adlı
çalışmasında E. D. Prokofyeva’nın çalışmalarına yoğun bir şekilde kullanır.
Stepanova 302 sayfalık bu çalışmada 300’den fazla Prokofyeva’nın
çalışmalarına gönderme yapmış ve kaynakçada Prokofyeva’nın on altı

2 Stepanova, O. B. (2008), Traditsionnoe Mirovozzrenie Selkupov: Predstavleniya O Krugovorote Zijni i Duşe,

Peterburg.

487
Muvaffak DURANLI

çalışmasını kullandığını göstermiştir (Stepanova, 2008: 267- 268).

Dimitriy Arzyutov, Sibirya sahasında ilk defa film kaydının Prokofyevler
tarafından Selkuplar, daha sonra ise Nenetsler ve Komiler için kullanıldığını
belirtir.
“Ekim 1928’de Georgiy Nikolayeviç Prokofyev, Selkupların
incelenmesini temel alan raporunu New York’taki Amerikanistler
Kongresinde okuması için Vladimir Germanoviç Bogoraz’a verdi. Bu
raporda ek olarak Selkup (Ostyak- Samoyed) şamanlarının resimlerinden
çıkarılmış fotoğraflar da vardı… Sonuçta 1929- 1931 yıllarında Nenets ve
Komilere yapılacak araştırma çalışmalarına Prokofyevler film makinaları ile
katıldılar” (Arzyutov, 2016: 190).
Ülkemizde kitap olarak yayınlanan bu çalışma 3 , 1971 yılında
Leningrad’da yayınlanan Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografii
dergisinin 27 cildinde 5- 100. Sayfalar arasında yayınlanmıştır4.
Prokofyeva, bu çalışmada gerek müze kolleksiyonlarında yer alan
gerekse kendi alan araştırmalarında fotoğraflama imkânı bulduğu zengin bir
görsel malzemede kullanmıştır. Çalışmada şamanların kaftanı, ayakkabı ve
başlığı ile ilgili ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. Oldukça hacimli olan bu
çalışmada Buryat, Çukça, Enets, Even, Evenk, Hant, Ket, Koryak, Nanay,
Negidal, Ngnasan, Nivh, Oroç, Orok, Udegey, Ulçi, Yukagir gibi farklı Sibirya
topluluklarının yanı sıra Altaylar (Prokofyeva, 1971: 59- 63), Hakaslar
(Prokofyeva, 1971: 63- 70), Tuvalar (Prokofyeva, 1971: 70- 73) ve Yakutlar
(Prokofyeva, 1971: 38- 48) Sibirya Türk toplumlarına da yer verilmiştir.
Sibirya Yerli Halkı Selkuplardan Sibirya Türk Toplumu
Tuvalara Geçiş
Leonid Pavloviç Potapov’un başkanlık ettiği Sayan- Altay Araştırma
çalışmalarına 1952, 1953 ve 1955 yıllarında Tuva bölgesi araştırmalarına
Prokofyeva da katılır.

3
“Sibirya Halklarının Şaman Kostümleri” adıyla Türk kültürünü Araştırma Enstitüsü Çeviri Eserler Serisi içinde
2014 yılında yayınlanmıştır.
4 Adı geçen derginin her sayısı belirli bir konuyu ele almaktadır. Prokofyeva’nın ayrıntılı yazısının yer aldığı bu
sayının ana teması “XIX. Yüzyıl- XX. Yüzyıl Başlarında Sibirya Halklarının Dini Tasavvurları ve Törenleri”
başlığını taşımaktadır. Prokofyeva’nın yazısı dışında konuyla ilgili olarak on iki yazının da yer aldığı bu sayı,
311sayfalık bir hacim içermektedir.

488
Tuva Çalışmaları Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina
Dmitriyevna Prokofyeva

Prokofyeva, 1952 araştırma gezisinden elde ettiği malzeme ile Toja

bölgesindeki sosyalist yapılanmayı ele aldığı makalesini 1954 yılında
yayınlar.
2011 yılında Kemerovo Üniversitesi’nde “Tuvaların- Tojinlerin
Tariksel Gelişimi” adlı doktora tezini savunan araştırmacı Ekaterina Karbıy-
oolovna Davaa, bu makalenin Tuvaların yaşadığı tarihsel süreç için büyük
önem taşıdığını şu sözlerle belirtir:
“1952 yılında E. D. Prokofyeva’nın Tuva’da gerçekleştirdiği
çalışmalar sonucunda kaleme aldığı Toja’daki sosyalist yapılanma ile ilgili
makalesinin Tuva kültür hayatı için çok değerli malzemeler içermektedir”
(Davaa, 2011: 8).
1953 yılı Tuva araştırma grubunda Prokofyeva dışında arkeolog
Aleksandr Daniloviç Graç (1928- 1981), ressam Aleksey Vasilyeviç Matorin
(1924- 2004) fotoğrafçı olarak ve Tuva’daki araştırma enstitüsünden tarihçi
Viladimir Çoldak Oçur da (1928-1997) yer almıştır (Kisel, 2011b: 21)
Bu araştırma gezisinde elde edilen materyallerden hareketle
Prokofyeva, Tuva’nın batı bölgelerindeki halkın gündelik yaşamıyla ilgili
bazı verilerden hareketle “Tuva Bölgesi Batı Rayonlarındaki Tuvaların Bazı
Etnografik Verileri”5 adlı makalesini 1955 yılında yayınlar.
Prokofyeva’nın Tuva kültürü ile ilgili diğer bir çalışması, 1957 yılında
yazımı tamamlanan ve orijinali 835 daktilo sayfası olan ve yazarının
“Tuvaların Ulusal Konsolidasyon Süreci” (Protsess Natsionalnoy
Konsolidatsii Tuvintsev) adı verdiği çalışmadır. Yirmi kadar fotoğraf ve
resim içeren çalışma, 2011 yılına dek Rusya Bilimler Akademisi Büyük Petro
(Kunstkamera) Antropoloji ve Etnografi Müzesi arşivinde F- K 1, op. 1, No
560- 561 ve 562 nolu klasörlerde korunmuştur (Kisel, 2011a: 9).
Prokofyeva’nın farklı yıllarda Tuva’ya gerçekleştirilen üç araştırma
gezisinin materyallerinden hareketle hazırladığı bu ayrıntılı çalışma, ancak
2011 yılında Vladimir Antoniyeviç Kisel’in önsözüyle yayınlanır.
Çalışmanın günümüz koşullarına uygun bir yayına dönüşmesine
katkıda bulunanlar Ludmila Viktorovna Homiç, Şarkiyatçı Aleksandr

5 Bu makalenin Rusça adı makalemizin “Prokofyeva’nın Çalışmaları” bölümünde verilmiştir.

489
Muvaffak DURANLI

Mihayloviç Reşetov (1932- 2009), E. D. Prokofyeva’nın oğlu Aleksandr

Georgiyeviç Prokofyev (1937- 2016) ve kızı İnga Georgiyevna
Agaşirinova’dır (Kisel, 2011a: 11).
Prokofyeva’nın Çalışmasının Yayınlanmama Nedeni
Kisel, Prokofyeva’nın yukarıda belirttiğimiz çalışmasının yazarı
hayatta ilen yayınlanmaması, yaklaşık otuz üç yıl arşivde kalmasının nedenini
şahsi olarak görmektedir. Ona göre, “Bu kitabın trajik kaderindeki rol
Ekaterina Dmitriyevna’nın müdürü Leonid Pavloviç Potapov’daydı. Potapov,
çok yönlü ve çalışkan bir bilim adamıydı, fakat yönetmeyi seven, hırslı ve
bencil karakterde bir kişiydi. Potapov, alçak gönüllü ve sevecen E. D.
Prokofyeva’nın taam karşıtı bir kişilikti. E. D. Prokofyeva’nın çalışmasının
yayınlanması ret kararı aldı. Daha da önemlisi onun Tuva bölgesindeki
inceleme çalışmalarını durdurması ve Selkupların incelenmesine geri
dönmesi kendisine tavsiye edildi… Enstitü yöneticisinin neden böyle bir
karar verdiğini anlamak zordur. Daha doğrusu burada bir uzmanın kendi
alanında yapılmış bir bilimsel çalışmaya karşı kıskançlığı ve “ilk” olma
ününü paylaşmamak istemesinin olduğu söylenebilir. Zira L. P. Potapov’un
kendisi 1940’lı yılların sonunda Tuva kültürü ile ilgili materyaller toplamaya
başlamıştı. 1957 yılında ise Potapov, Tuvaların kökeni problemi üzerine
çalışacak olan Sovyetler Birliği’nin en büyük araştırma çalışmalarından biri
olan Tuva Kompleks Arkeolojik- Etnografik Araştırma Çalışma Grubunun
başkanlığına getirildi” (Kisel, 2011b: 24- 25).
“Görünüşe göre, L. P. Potapov, Tuva kültürü üzerine çok yönlü
bilimsel yayını yapan ilk Leningradlı etnograf olmak isteğindeydi. O, bu
amacına 1969 yılında “Tuva Halk Yaşamına İlişkin Yazılar” 6 adlı çalışma
yayınlandıktan sonra ulaşabildi… Vera Pavlovna Dyakonova, L. P.
Potapov’un bu kitabın tek yazarı olarak anılmak istediğini, kendisinin kitaba
iki bölüm yazdığı halde çalışmanın önsözünde adının bir kez zikredilmiş
olduğunu belirtmektedir” (Kisel, 2011b: 26).
Kisel’in de belirttiği gibi, gerçekten de Leonid Pavloviç Potapov, 1960
yılında yayınlanan “Batı Tuva Antropoloji ve Etnografi Materyalleri” adlı kitaba
yazdığı kısa yazıda, araştırma çalışmasının sahada iki sezon sürdüğünü, kendisi
dışında çalışma grubunda, arkeolojik çalışma için A. D. Graç’ın, sahada
6 Bu çalışmanın Rusça adı: Potapov, L. P. (1969), Oçerki Narodnogo Bıta Tuvintsev, Moskova.

490
Tuva Çalışmaları Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina
Dmitriyevna Prokofyeva

etnografik çalışmayı yürütmek için de Etnografi Enstitüsü’nden V. P.

Dyakonova’nın olduğunu belirtir (Potapov, 1960: 6). Yazıda hiçbir şekilde
Ekaterina Prokofyeva’nın katkısından bahsedilmemektedir.
“1950’li yılların sonundan itibaren Tuva etnik tarihi ile ilgili çalışmalarda
E. D. Prokofyeva’nın rolü suskunluk içinde geçirilir. L. P. Potapov, 1969’daki
Tuva yaşamıyla ilgili çalışmasında Ekaterina Dmitriyevna’nın adını bir kez bile
anmaz… Diğer bir araştırmacı, Tuva uzmanı Sevyan İzraileviç Vaynşteyn
(1926- 2008), Prokofyeva’nın Tuva etnogenezi ile ilgili çalışmalarını görmezden
gelir. Şaman kostümlerinden bahsederken Prokofyeva’nın bu alandaki kompleks
çalışmalarını unutur (Kisel, 2011b: 26).
Ancak 2004 yılına gelindiğinde E. D. Prokofyeva’nın adı birkaç Tuva
araştırmacısı tarafından yeniden canlandırılır. Lyudmila Vasilyevna Homiç,
çalışmalarında sadece Prokofyeva’nın adı anmakla kalmaz, onun arşivde
korunan pek çok çalışmasının da gün ışığına çıkmasına ve araştırmacılar
tarafından kullanılmasına neden olur (Homiç, 2004: 44- 51).
Homiç’ten bir yıl sonra Dyakonova, Kızıl’da gerçekleştirilen uluslararası
kongrede L. P. Potapov’un Sibirya çalışmalarını değerlendirdiği yazısında
Prokofyeva’nın bu alana katkılarının ve onun temel çalışmasının yayınlanmamış
olmasından duyduğu üzüntüyü dile getirmiştir (Dyakonova, 2005: 56).
Ekaterina Dmitriyevna Prokofyeva’nın “Tuvaların Ulusal
Konsolidasyon Süreci” Adlı Çalışması
Antropoloji ve Etnografya Müzesi uzmanlarından Efim Anatolyeviç
Rezvan, Karı koca Prokofyevlerin çalışmalarının yayınını planladıklarını,
fakat ilk olarak Ekaterina Dmitriyevna’nın zamanı için öncü olan “Tuvaların
Ulusal Konsolidasyon Süreci” adlı çalışmasından başladıklarını belirtir.
Ona göre, “Yirmili- otuzlu yıllardaki zor koşullarda gerçekleştirilen
kuzey araştırmalarından, Leningrad’ın kuşatmasındaki dehşet verici
olaylardan, hastalıklardan, en yakınlarının ölümünden sonra Ekaterina
Dmitriyeva’nın yeni bir konu üzerinde çalışmaya başlayabilmiş olması bugün
inanılır değildir. Sayan- Altay araştırma çalışmasının Tuva bölümüne
başkanlık eden ve Tuva’da üç araştırma sezonunda (1952, 1953 ve 1955
yılları) bulunan Ekaterina Leningrad’a dikkatinize sunduğumuz bu
çalışmanın temelini oluşturan değerli bir malzeme getirmiştir” (Rezvan,
2011: 7).

491
Muvaffak DURANLI

E. D. Prokofyeva’nın bu çalışması on üç bölümden oluşmaktadır.

Çalışmanın ilk bölümü Tuva bölgesinin coğrafi konumunun ayrıntılı
tasvirini içermektedir. 28- 37 sayfaları arasında yer alan bu bölümün ardından
gelen ikinci bölümde (38- 77) bu topraklarda yaşanan tarihi süreç ve yönetim
biçimleri ele alınmıştır.
78- 118 sayfaları arasında yer alan üçüncü bölüm Tuva
topraklarındaki halkın yapısına ayrılmıştır. Çalışmanın dördüncü bölümü,
119- 127 sayfaları arasında Tuva topraklarında ulaşım ve haberleşme
sistemlerinin gelişmesini ele almaktadır.
Beşinci bölümde (128- 145) zaman içinde ticari ilişkilerin bölgede
gelişmesini konu edinmiştir. Altıncı bölüm (146- 163) şehir, köy, yerleşim
birimleri ve ülkenin gelişmesinde bunların rolünü ele almaktadır.
Prokofyeva’nın çalışmasının yedinci bölümden on birinci bölüme kadar olan
beş bölümü Tuvaların kültürel yapılarını anlamak için zengin malzeme
içermektedir.
Yedinci bölüm “Devrime Kadar Tuvaların Ekonomisi” başlığını
taşımaktadır. Bu başlık altında “Hayvancılık ve Tarım” (164- 178), “Avcılık”
(178- 210), “Balıkçılık” (210- 231), “Geyik Yetiştiriciliği” (231- 264) alt
başlıklarıyla 1917 öncesine değin bu toprakların ekonomik yapısı
değerlendirilmiştir.
Sekizinci bölüm, “Tuva Özerk Bölgesinde Sanayinin Gelişimi” (265-
279) başlığını taşımaktadır.
Çalışmanın dokuzuncu bölümü “Tuvaların Barınakları” (280- 305)
konusuna ayrılmış, bundan sonra gelen onuncu bölümde “Tuvaların Giyimi”
(306- 329), on birinci bölümde ise “Tuvaların Yemek Kültürü” (330- 347)
gibi konular ele alınmıştır.
Çalışmanın on ikinci ve on üçüncü bölümleri, çalışmanın yayına
hazırlandığı dönemin ruhuna uygun olarak düzenlenmiştir. On ikinci
bölümün başlığı “Tuva Özerk Bölgesinde Tarımın Sosyalist Yapılanması”
(348- 381) şeklindedir. Bu bölümün içerisinde tek bir alt başlık yer
almaktadır. Bu başlık altında Tuva’da o günlerde var olan kolhozlar hakkında
genel bilgiler verilmiştir.

492
Tuva Çalışmaları Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina
Dmitriyevna Prokofyeva

Çalışmanın on üçüncü bölümünün başlığı ise “Sosyalist Kültürü”

(382- 423) şeklindedir. Bu ana başlık altında alfabe, eğitim, Rus okulları,
edebiyat, sanat, halk sağlığı gibi alt başlıklar altında Prokofyeva’nın
incelemeleri yer almaktadır.
Bu ana başlıkların ardından çalışmanın “Sonuç” (424- 428) bölümü
yer almaktadır.
“Sonuç” bölümünün ardından çalışmanın en önemli bölümlerinden
biri olan “Ekler” (429- 501) bölümü gelmektedir. Bu bölümde Prokofyeva
tarafından alandan derlenmiş ve Rusçaya çevrilmiş değerli bir malzeme yer
almaktadır. Eklerin birinci bölümünde Por- Bajın, Tere- Höl ile ilgili efsane
metinleri, ikinci bölümünde sal yapım tekniği, üçüncü ek kısmında sütten
arak yapımı, beşinci ekler kısmında yine kolhozlarla ilgili ayrıntılı veriler yer
almaktadır. Bu veriler çalışmanın halk bilimcilerin yanı sıra Tuva ekonomik
yapısı üzerine çalışmak isteyen araştırmacılara da malzeme sunduğunu
belirtmek gerekir.
Daha sonra “Dipnotlar ve Yorumlar” (502- 518), “Prokofyeva’nın
metninde yanlış verilmiş kelime, kişi adı ve yer adlarının listesi ve
günümüzdeki farklı yazımları” başlıklı bölüm, çalışmayı yayına hazırlayanlar
tarafından oluşturulmuştur.
Çalışmada ayrıca “Kaynakça” (524- 531) ve “Kısaltmalar” (532- 533)
bölümleri de bulunmaktadır. Burada “Kısaltmalar” bölümünün ayrı bir önem
taşıdığını belirtmekte yarar var. Prokofyeva’nın bu çalışmayı yayına hazırladığı
dönemde Sovyetler Birliği’nde işlerliği olan pek çok bürokratik ve akademik
yapı artık günümüzde bulunmamakta veya değişik adlarla anılmaktadır.
Günümüzde artık kullanımdan çıkmış olan bu tür kısaltmalar, Sovyetlerin bir
dönemi üzerine çalışacak araştırmacılara yol gösterici niteliğindedir.
Çalışmanın son bölümü çalışmayı yayına hazırlayanların oluşturduğu
“E. D. Prokofyeva’nın Yayınlanmış Temel Çalışmaları” (534- 535) başlığını
taşımaktadır.
Çalışmayı hazırlayanlar bu listenin tam olmadığını, E. D.
Prokofyeva’nın Selkup okulları için hazırladığı bazı çalışmalara
ulaşamadıklarını belirtmişlerdir (Kisel, 2011b: 15). Biz de bu bölümümdeki
veriyi makalemizde “E. D. Prokofyeva’nın Çalışmaları” başlığı altında eser
adlarını Türkçe çevirisi ile verdik.

493
Muvaffak DURANLI

Sonuç

Zor zamanlarda, kayıplarla dolu bir hayat süren Ekaterina

Dmitriyevna Prokofyeva, bilimsel çalışmalarına bir ömür vermiş
araştırmacılardandır. Onun çalışmaları, üzerinde çalışmalar yaptığı halkları
bir inceleme malzeme olarak görmekten çok onlara verdiği değeri göstermesi
açısından önemlidir.
Prokofyeva, dönemin acılarının yanı sıra yok edemedikleri egolarını
akademik ortama taşıyan, sadece “ben” olmayı hedefleyenlerin de baskısına
maruz kalmış bir bilim insanıdır.
Bilim, geç de olsa gerçek bilim insanlarına hak ettikleri değeri verir.
Ekaterina Dmitriyevna Prokofyeva bunun en güzel örneğidir. Burada kısaca
değindiğimiz Prokofyeva’nın gerek Sibirya’nın az bildiğimiz halkları ile ilgili
gerekse de Tuvalarla ilgili çalışmalarının Rus araştırmacılar tarafından yakın
zaman diliminde yayınlanması ve ülkemizde Sibirya halkları ve Tuvalar
üzerine çalışacak araştırmacılara kaynak olması dileğimizdir.
Ekaterina Dmitriyevna Prokofyeva’nın Çalışmaları
Kitaplar
(1932), Krasnıy Put. Naçalnaya Selkupskaya Uçebnaya Kniga (Kızıl
Yol. Selkup Temel Eğitim Kitabı), Leningrad.
(1953), Bukvar Dlya Podgotovitelnogo Klassa Selkupskoy Naçalnoy
Şkolı (Selkup İlkokulu Hazırlık Sınıfı İçin Alfabe), Moskova- Leningrad.
(2011), Protsess Natsionalnoy Konsolidatsii Tuvintsev, (Tuvaların
Ulusal Konsolidasyon Süreci), S. Peterburg, , 9- 12.
Kitap Bölümleri
(1951), “Selkupskie Skazki” (Selkup Masalları), Skazki Narodov
Mira, Moskova- Leningrad, 135- 145.
(1956), “Selkupı” (Selkuplar), Narodı Sibiri, Moskova- Leningrad,
665- 686.
(1976), “Olenevodstvo Tazovskih Selkupov” (Taz Selkuplarında
Geyik Yetiştiriciliği), Materialnaya Kultura Narodov Sibiri i Severa,
Leningrad, 139- 155.

494
Tuva Çalışmaları Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina
Dmitriyevna Prokofyeva

(1976), “Starıe Predstavleniya Selkupov O Mire” (Selkupların

Evrenle İlgili Eski Tasavvurları), Priroda i Çelovek V Religioznıh
Predstavleniyah Marodov Sibiri i Severa, Leningrad, 106- 128.
(1981), “Materialı Po Şamanstvu Selkupov” (Selkup Şamanlığı İle
İlgili Materyaller) , Problemı İstorii Obşçestvennogo Soznaniya Aborigenov
Sibiri, Leningrad, 42- 68.
Makaleler
(1947), “Drevnie Jilişça na Rekah Tım i Ket” (Tım ve Ket
Nehirlerinde Eski Barınaklar), Sovetskaya Etnografiya, S. 2, 192- 202.
(1949), “Kostyum Selkupskogo (Ostyako- Samoyedskogo) Şamana”
(Selkup/ Ostyak- Samoyed- Şaman Kostümü), Sbornik Muzeya
Aantropologii i Etnografii, c. 11, 335- 375.
(1949), “Mamont Po Predstavleniyam Selkupov” (Selkup Tasvirlerine
Göre Mamut), Sbornik Muzeya Aantropologii i Etnografii, c. 11, 159.
(1950), “Ornament Selkupov” (Selkup Motifleri), Kratkie
Soobşçeniya İnstituta Etnografii, s. 10, 29- 39.
(1951), “Enetskiy Şamanskiy Kostyum” (Enets Şaman Kostümü),
Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografiii, c. 13, 125- 153.
(1952), “K Voprosu O Sotsialnoy Organizatsii Selkupov (Rod i
Fratri)”, (Selkupların Sosyal Organizasyon Sorunu- Boy ve Fratri), Sibirskiy
Etnografiçeskiy Sbornik, Moskova- Leningrad, 88- 107.
(1953), “Materialı Po Religioznım Predstavleniyam Entsev”
(Enetslerin Dini Tasavvurları İle İlgili Materyaller), Sbornik Muzeya
Antropologii i Etnografiii, c. 14, 194- 230.
(1954), “Sotsialistiçeskie Preobrazovaniya v Todje (Tuvinskaya
Avtonomnaya Oblast)” (Todja’da- Tuva özerk Bölgesi- Sosyalist Reformlar),
Uçenıe Zapiski TuvinskogoNauçno-İssledovatelskogo İnstituta Yazıka,
Literaturı i İstorii, S. 2, 37- 51.
(1954), “Rabota Tuvinskogo Otryada Sayano- Altayskoy Ekspeditsii
(v 1952 g)” (Sayan- Altay Tuva Araştırma Grubunun 1952 Yılı Çalışması),
Kratkie Soobşçeniya İnstituta Etnografii Akademiya Nauk SSSR, S. 20, 8- 16.

495
Muvaffak DURANLI

(1955), “Nekotorıe Etnografiçeskie Dannıe O Tuvintsah Zapadnıh

Rayonov Tuvinskoy Avtonomnoy Oblasti” (Tuva Özerk Bölgesi Batı
Rayonlarındaki Tuvalarla İlgili Bazı Etnografik Veriler), Kratkie
Soobşçeniya İnstituta Etnografii Akademiya Nauk SSSR, S. 23, 3- 18.
(1961), “Predstavleniya Selkupskih Şamanov O Mire (Po Risunkam i
Akvarelyam Selkupov)” (Selkup Şamanların Dünyayı Algılayışları –
Selkupların Suluboya ve Karakalem Resimlerine Göre), Sbornik Muzeya
Aantropologii i Etnografii, c. 20, 54- 74.
(1961), “Şamanskie Bubnı” (Şaman Davulları), İnstitut Etnografii i
Arheologii Sibiri, Moskova- Leningrad, 435- 493.
(1971), “Şamanskie Kostyumı Narodov Sibiri” (Sibirya Halklarının
Şaman Kostümleri), Religioznıe Prdestavleniya i Obryadı Narodov Sibiri v
XIX- Naçale XX Veka: Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografii, c. 27, 5-
101.
(1977), “Nekotorıe Religioznıe Kultı Tazovskih Selkupov” (Taz
Selkuplarının Bazı Dini Kültleri), Pamyatini Kulturı Narodov Sibiri i Severa
(Vtoraya Polovina XIX- Naçalo XX v), Sbornik Muzeya Antropologii i
Etnografii, c. 33, 66- 79.

KAYNAKLAR
ARZYUTOV, D, Nevskaya İ, Pavlinskaya, L. (2012) “Nadejda Petrovna Dırenkova: Oçerk Jizni i
Nauçnoy Deyatelnosti”, N. P. Dırenkova. Tyurki Sayano- Altaya. Stati i Etnografiçeskie
Materialı, Peterburg, 19- 88.
ARZYUTOV, D. (2016), “Etnograf S Kinokameroy v Rukah: Prokofyevı i Naçalo Vizualnoy
Antropologii Samodisytsev”, Antropologiçeskiy Forum, No 29, 187- 219.
DAVAA, Ekaterina Karbıy- Oolovna (2011), İstoriçeskoe razvitie Tuvintsev- Todjintsev (1914 g.-
naçalo XXI v), Kemerova.
DURANLI, M. (2017), “Cüzzamın Peşinde Bir Seyyah: İngiliz Hemşire Kate Marsden”, Türk
Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17/1, 129- 137.
DYAKONOVA, V. P. (2005), “Sibirskie Ekspeditsii L. P. Potapova”, Muzej v XXI veke: Problemı i
Perspektivı: Materialı Mejdunarodnoy Nauçno- Praktiçeskoy Konferentsii, Kızıl, c. II,
53- 61.
GAGEN- TORN, N. İ. (1992), “Prokofyevı v Yanovom Stane”, Etnografiçeskoe Obozrenie, No 4,
91- 110.

496
Tuva Çalışmaları Alanında Bir Kadın Araştırmacı: Ekaterina
Dmitriyevna Prokofyeva

HOMİÇ, L. V. (1999), “Georgiy Nikolayeviç Prokofyev- İssledovatel yazıkov i Etnografii

Samodiyskh Narodov (K Stoletiyu So Dnya Rojdeniya)”, Kuryer Petrovskoy
Kunstkamerı, S. 8- 9, 274- 277.
HOMİÇ, L. V. (2004), “Ekaterina Dmitriyevna Prokofyeva- İssledovatel Traditsionnoy Kulturı
Selkupov”, Kuryer Petrovskoy Kuntskamerı, Sayı 1- 11, 44- 51.
KAZAKEVİÇ, O. A. (2010), “Arhiv G. N. İ E. D. Prokofyevıh: Samodiyskie Yazıkovıe Materialı”,
Finnisch-Ugrische Mitteilungen. Band 32/33. Hamburg: Helmut Buske Verlag, 257-
278.
KİSEL, V. A. (2009), “Zametki Ekaterinı Dmitriyevnı Prokofyevoy Ob İstoriçeskom Pamyatnike Na
Ozere Tere – Hol v Tuve”, Sibirskiy Sbornik- 1. Pogrebalnıy Obryad Narodov Sibiri i
Sopredelnıh Territoriy, Peterburg, 146- 154.
KİSEL, V. A. (2011a), “Predislovie”, Protsess Natsionalnoy Konsolidatsii Tuvintsev, S. Peterburg,
, 9- 12.
KİSEL, V. A. (2011b)“Zabıtıy İssledovatel Tuvı”, Protsess Natsionalnoy Konsolidatsii Tuvintsev, S.
Peterburg, 13- 26.
KOBEYNİKOVA, İ. (2014), Skazki i Rasskazı Selkupki İrinı, Tomsk.
POTAPOV, L. P. (1960), “Tuvinskaya Kompleksnaya ekspeditsiya İnstituta Etnografii Akademii
Nauk SSSR”, Materialı Po Arheologii i Etnografii Zapadnoy Tuvı, Moskova- Leningrad,
3- 6.
PROKOFYEVA, E. D. (1971), Şamanskie Kostyumı Narodov Sibiri, Religioznıe Predstavleniya i
Obryadı Narodov Sibiri v XIX- naçale XX veka, Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografii,
c. 27, 5- 100.
REŞETOV, A. M. (2012), “Prokofyeva, Ekaterina Dmitriyevna”, Materailı K Biobibliografiçeskomu
Slovaryu Rossiyskih Etnografov i Antropologov, XX Vek, Peterburg, 417.
REZVAN, E. A. (2011), “Şkola”, Protses Natsionalnoy Konsolidatsii, Peterburg, 5- 8.
STEPANOVA, O. B. (2008), Traditsionnoe Mirovozzrenie Selkupov: Predstavleniya O
Krugovorote Zijni i Duşe, Peterburg.
STEPANOVA, O. B. (2011), “Materialı po Selkupskomu Folkloru G. N. İ E. D. Prokofyevıh V
Arhive MAE RAN: Kratkaya Haresteristika”, Radlovskiy Sbornik: Nauçnıe İssledovaniya i
Muzeynıe Proektı MAE RAN, 137- 145.
İnternet kaynakları
Standart http://www.finnougoria.ru/news/publications/18219/ (Erişim: 05. 09. 2020)
Turuhan rayon: https://ru.wikipedia.org/wiki/Туруханский_район (Erişim: 12. 08. 2020)

497
Çelikörs, S. (2020). Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar Üzerine Bir
İnceleme. Folklor Akademi Dergisi. Cilt:3, Sayı: 3, 498 – 517.
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved: 11.06.2020
Kabul / Accepted: 04.12.2020
Araştırma Makalesi/Research Article

MUSTAFA ÖZÇELİK’İN ŞİİRLERİNDE YER ALAN

MAZMUNLAR ÜZERİNE BİR İNCELEME*

Sefa ÇELİKÖRS**

Öz
Klasik Türk şiiri 13. yüzyılda başlayıp 19. yüzyıla kadar varlığını devam ettirebilmişse
de daha sonra kaleme alınan şiirlerde de bu dönemin etkilerini, izlerini görmek mümkündür.
Klasik Türk şiirinde yer alan aşk konulu hikâyeler, dinî şahıslar dolayısıyla mazmunlar,
modern Türk şiirinde de varlığını zaman zaman hissettirir. Divan şiiri geleneğinden
yararlanarak modern şiir yazan şairlerden birisi de Mustafa Özçelik’tir.
Bu çalışmada günümüz Türk edebiyatı şairlerinden Mustafa Özçelik’in şiirlerinde yer
alan klasik Türk şiirinde görülen belli başlı mazmunların -Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Züleyha,
Ferhat ile Şirin, Hz. İsa, Hz. Musa, Hz. Meryem, Hz. İbrahim, Hz. Yakup, Hz. Yusuf- nasıl ve
hangi anlam ilgileriyle kullanıldığı şairin incelemeye tabi tuttuğumuz Bir Irmak Düşü,
Dünyanın Tenhasında, İfşa, Serenat, Güneş ve Ayna, Ateş Denizi, Gül ve Hançer, Dilim Ol
Söyle adlı eserlerinden seçilen şiir örnekleriyle gösterilmeye çalışılmıştır. Çalışmada ilk
planda Mustafa Özçelik’in şiirle olan bağı irdelenmiştir. Ardından şairin şiirlerinde geçen
mazmunlar aşk konulu hikâyeler ve dinî şahıslar adlarıyla iki ayrı başlık altında şiirlerinden
örnekler aktarılarak ele alınmıştır. Elde edilen bulgular ise “Sonuç” bölümünde ifade
edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Klasik Türk şiiri, mazmun, Mustafa Özçelik.

* Bu makale Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırşehir 2019, “Mustafa Özçelik’in
Şiirlerinde İmge” adlı tarafımızca hazırlanan yüksek lisans tezi esas alınarak hazırlanmıştır. Çalışmayı makale
boyutlarında sınırlandırmak için örnek şiirler azaltılmış ve şiirlerin ancak bir kısmına yer verilebilmiştir.
** Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı yüksek lisans mezunu,
[email protected], ORCID: 0000 0001 5497 9646

498
A REVIEW ON THE MAZMUNS IN MUSTAFA ÖZÇELİK’S POEMS

Abstract
Klasik Turkish poetry 13. starting in the century, 19th century. It is possible to see
the effects and traces of this period in the poems penned later, although it was able to
continue to exist until the century. As a result of the individuals involved in both classical
Turkish poetry, mazmuns make their presence felt in Modern Turkish poetry as well. One of
the modern Turkish poets who benefited from the tradition in this sense is Mustafa Özçelik.
In this study, the poems of Mustafa Özçelik, one of the poets of modern
Turkish literature, were tried to be determined by passing on the examples of how and with
which meaning interest the major mazmuns seen in Classical Turkish poetry were used. In
the study, the poet's connection with modern poetry was examined. Then, the poems in the
poetry of the poet were taught by transferring examples from their poems under two
separate titles, naming stories about love and religious people. The findings are expressed
in the "Conclusion" section.
Keywords: Classical Turkish poetry, mazmun, Mustafa Özçelik.

499
Sefa ÇELİKÖRS

Giriş

1954’te Eskişehir’in Günyüzü ilçesinde dünyaya gelen Mustafa

Özçelik, şiir dışında başka türlerde de eser vermiş ve yeteneğini kanıtlamış
(biyografi, hikâye, deneme, vb.) olan bir sanatkârdır. Gelenekçi bir şair olan
Özçelik’te Yunus Emre, Yahya Kemal ve Cahit Zarifoğlu gibi isimlerin etkisi
de görülür:
Şair, dünyada olup bitenlere ve zulme uğrayan kişilere duyarsız
kalamaz. Onların acısını, şiirlerine realist bir yaklaşımla yansıtır. “Mustafa
Özçelik’in şiiri sessiz fakat derinden akan bir ırmağın sakin yolculuğu
gibidir. İçinde yaşadığımız çağın tüm olumsuzlukları karşısında şair
sorumluluğu ile acı içindedir. Afganistan’la ilgili şiir bu acı ile yazılmıştır.
Pek çok şiirinde bu acıyı, hüznü, bu duyarlılığı hissedebilirsiniz.”
(Kurtulmuş, 2013: 9-10). Mustafa Özçelik şiirlerinde insanı, uygarlığı, aşkı,
sevgiyi, ölümü, hüznü ve ayrılığı ana tema olarak işler. Sanatında hem
gelenekten hem de modern şiirin imkânlarından yararlanır. Halk şiiri nazım
şekillerinden biri olan koşmanın yanı sıra divan şiiri nazım şekillerinden gazel
tarzında şiirler de yazar. Şairin ulaşmak istediği hedefin geleneği yeniden
kurmak olduğunu söylemek mümkündür. Şiirlerinde körü körüne batıla bağlı
kalmak yerine, geleneğin verdiği maneviyatın içerisinde sanatını oluşturmaya
çalışır.
Ses, Özçelik’in şiirlerinde dikkat çeken bir unsurdur. Şiirindeki ses
ve görünenin altındaki derinlik, adeta bir bütünlük içerisindedir. “Mustafa
Özçelik o kendine dair, artık görüldüğünde, kendini işaretleyen şiirindeki ses
ve dokuyu şiirleri okudukça daha bir farkına varmaya daha bir anlamaya
doğru bir kavrayışa da sahip oluyoruz elbet. Bu kozayı açınca veya kozayı
kırınca içindekini görmek gibi bir şey...” (Durman, 2017: 30). Beyhan Kanter,
Mustafa Özçelik’in kendi şiir dilini oluşturması hakkında şunları söyler:
“Mustafa Özçelik, kendi şiir dilini oluşturarak, doğal dilin eşyayı
kavramsallaştırmasını şiirlerinde anlamlı bir örüntüyle ifade eder.” (2017:
36). Özçelik’i farklı kılan yanlarından birisi, kendine has olan şiir dilidir. Bu
da Özçelik’in sanatında göze çarpan önemli bir unsurdur. Onun “şiirinde
‘ben’ dil keskin hükümler vermekten ziyade yaşanan hali duyurur. İçine
kapanan, karamsar, kötücül bir evreni şiirinden uzak tutar. ‘Ben’ merkezli
bir söyleyiş değildir. Ötekine, maveraya ulaşma isteği görülmektedir. İnsanın

500
Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme

anlam arayışı vurgulanır.” (Soyak, 2017: 59) Mustafa Özçelik’in şiirlerinde

karamsarlıktan öte, umut ve sevgi vardır. Hüznü konu ettiği dizelerinde bile
mutlaka bir kurtuluştan bahseder. Sanatının özünde “aşk” ve “tabiat” oldukça
önemli bir yer tutar. Şiirlerinde gelenekten etkilenen sanatkâr, bu etkiyi
modern şiirle harmanlayıp okura aktarır. Sanatında “Geleneksel şiirle olan
bağı, ilgisi dolayısıyla divan şiirini, halk edebiyatı ve tekke şairlerinin izlerini
bulabilir, Yunus’un olduğu gibi Karacaoğlan’ın sesini de duyabilirsiniz
ondan çok istifade etmiştir.” (Kurtulmuş, 2013: 9). Şairin şiirlerinde görülen
halk ve divan edebiyatının yansımaları geleneğe bağlı tavrının bir sonucudur.
Bu bağlamda Mustafa Özçelik’in şiirinin kaynaklarını divan, halk, tekke ve
modern edebiyatın oluşturduğu söylenebilir.
Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar
Arapça “zımn” kökünden gelen mazmun “mefhum, mana, meal” ve
“nükteli, cinaslı, sanatlı söz” şeklinde tanımlanır (Mengi, 2015: 134). Cihan
Okuyucu, mazmunla ilgili olarak şu ifadeleri kullanır: “Klasik edebiyatımız
genel kabule göre bir “mazmun edebiyatı”dır. Bununla birlikte mazmundan
ne kastedildiği hususu pek açık değildir. Çok zaman bu terimle, kalıp fikir ve
düşünceler veya benzetmeler kastedilmektedir” (Okuyucu, 2010: 94-95).
Mazmun, edebiyatta bazı kavram ve düşüncelerin ifade edilmesinde
kullanılan klişeleşmiş söz ve anlatımlar demektir. Mazmunlar divan şiirine
Fars edebiyatından girmiştir (Pala, 2012: 298). Edebiyat terimi olarak
mazmun “cümle, beyit ya da beyitler içerisindeki gizli olan sanatlı anlam”
diye de açıklanır. Mazmunun aslını ise teşbih sanatı oluşturur (Mengi, 2015:
134). Mehmet Kahraman ise mazmunla ilgili olarak şu ifadeleri kullanır:
“Edebiyatta, içinde daha geniş niteleme ve kültürel birikimleri barındıran,
uzun deneyimlerin sonucu ortaya çıkan bu ‘mazmun’lar, her zaman geçerli
olan varoluşlardır” (Kahraman, 1996: 240).
Mazmunlar özellikle klasik Türk şairlerinin duygu ve düşüncelerini
metinlerine aktarmasında önemli bir unsur olmuştur. Gizli, sanatlı anlatım
olarak da bilinen mazmun, Klasik edebiyatın kendi şiir dünyasının, inanış,
hayal ve birtakım düşüncelerin ifade şeklidir. Mazmun, bir sanatkârın
hünerini gösterme amacıyla ortaya çıkardığı söz ustalığı olarak da
bilinmektedir (Şenödeyici, 2016: 78).
Ahmet Hamdi Tanpınar, 19. Asır Türk Edebiyatı adlı eserinde
mazmun hakkında birtakım bilgiler verir:

501
Sefa ÇELİKÖRS

“Mazmun Müslüman süsleme sanatlarındaki o girift ve tenazurlu

şekiller –arabeskler- gibi her tarafı birbirine cevap veren kapalı bir âlemdi.
Bu kapalı âleme, her kelime kendi hususî mânâları ve çağrışmalarıyla gelir,
ancak bilmece çözüldüğü zaman gizliden gizliye kurmuş olduğu bu kıyaslarla
ve oyunun araya koyduğu psikolojik mesafeden söylemek istediğini söyler,
yahut çok defa ima ederdi” (Tanpınar, 2001: 11-12).
Mustafa Özçelik’in şiirlerinde yer alan mazmunlar ise daha çok
kalıplaşmış şekliyle karşımıza çıkmaktadır. Özçelik, divan ve halk edebiyatı
geleneğinden etkilenen bir şairdir. Bu etki, eserlerinde açık bir şekilde
görülür. Onun şiirlerinde Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Züleyha, Ferhat ile
Şirin gibi efsanevi kahramanların yanı sıra Hz. İsa, Hz. Musa, Hz. Meryem,
Hz. Yakup, Hz. İbrahim ve Hz. Yusuf gibi dinî şahıslar da dikkat
çekmektedir. ]Adı geçen şahıslar şairin his ve hayal dünyasında yer etmiş ve
farklı tasavvurlarla şiirine konu olmuştur. Sanatkâr, Şiir İklimi adlı eserinde
divan ve halk edebiyatına verdiği önemi şu sözlerle kaydeder: “Mesnevi ve
destan okumayan bir romancı ya da hikâyeci, kaside, gazel bilmeyen bir
çağdaş yazar ve şair düşünmek, eşyanın tabiatına aykırıdır.” (Özçelik, 1998:
98).
Mustafa Özçelik’in şiirlerine ilham kaynağı olan Leyla ile Mecnun,
Ferhat ile Şirin gibi hikâyeler öte yandan dinî şahıslar daha çok geleneksel
anlayışla söz konusu edilerek mazmun oluşturmuştur. Bu mazmunlar şairin
şiirlerinde teşbih, telmih ve tenasüp unsuruyla birlikte imgeleştirilmiştir.
Leyla mazmunu kimi zaman mesnevideki Leyla ile benzerlik taşırken kimi
zaman da “menekşelerin leyla renginde açması” şeklinde orijinal bir
tasavvurla da zikredilmiş, dolayısıyla “leyla” lügat manasıyla “karanlık,
gece” olarak da anılmıştır.
Özçelik’in sekiz şiir kitabı bulunmaktadır. İncelenen Bir Irmak Düşü,
Dünyanın Tenhasında, İfşa, Serenat, Güneş ve Ayna, Ateş Denizi, Gül ve
Hançer, Dilim Ol Söyle adlı şiir kitaplarında yer alan mazmunları şu şekilde
sıralamak mümkündür:
Aşk Hikâyesini Konu Alan Mazmunlar
Leyla ile Mecnun
Leyla ile Mecnun Arap, İran ve Türk edebiyatında sıkça yer bulan bir
anlatıdır. Divan şairleri de şiirlerinde Leyla ile Mecnun hikâyesine sıkça yer

502
Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme

vermişlerdir. Bunlardan ilk akla geleni 16. yüzyıl şairlerinden Fuzûlî’nin

yazdığı Leyla ile Mecnun mesnevisidir. Bu hikâyenin ilk kaynağı Arap
edebiyatıdır. Araplarda doğmasına rağmen bu mesnevi Fars ve Türk
edebiyatında daha geniş yer bulmuştur (Yavuz, 2005: 58). Arap kaynaklı bu
hikâyede Leyla ile Mecnun’un küçük yaşta birbirini sevmesi, Leyla’nın
babasının tüm ısrarlara rağmen Leyla’yı Mecnun’a vermeyişi ve iki âşığın
kavuşamadan ölmesi anlatılır (Zavotçu, 2006: 312). Genceli Nizamî’nin
eserinde ise Mecnun’un Leyla’da Mevlasını bulduğu görülür.
Leyla, Türk edebiyatında bir sevgili olarak kadının farklı şekilde
doğuşunu temsil eder. Leyla ile Mecnun, aşk temasını konu edinen ilk metin
değildir. Ancak var olan diğer anlatılarda erkeğin hâkimiyeti daha
ağırlıktadır. Bu anlatılarda erkek kahraman, istediği kadına ulaşmak için
olağanüstü çabalara girmez, onun için ağlayıp sızlamazdı. Leyla ile
Mecnun’da bu anlayışın değiştiği, sevgili uğruna her türlü acıya göğüs geren,
gözyaşı döken, aşkından dolayı rüsva olmayı göze alan bir sevgiliyle
karşılaşıldı (Tökel, 2017: 2). Mecnun’un Leyla uğruna aklını yitirdiği, çöllere
düştüğü, hatta saçına kuşların yuva yaptığı bilinmektedir. Bu konu
mesnevilerde sıkça karşımıza çıkarken modern Türk şiirinde birçok şairin
eserinde yer bulmuş ve Özçelik’in şiirlerine de kaynaklık etmiştir. Onun
şiirlerinde kırılgan menekşeler leyla renginde açar, yıldızlar Leyla’dan haber,
rüzgârlar ise Mecnun’dan selam getirir. Leyla, üzerinden geçen buluta
Mecnun’u sorar. Şair zaman zaman da Mecnun’un aklını yitirme derecesine
gelerek çöllere düşmesine telmihte bulunur:
“Mavi bir gülümsemeyle koruyan cebrail şefkati
Ekmeği ve sevdayı kutsal sayıp
İntiharlara aldırmayan o yüz
Bir çöl dosyası açılır önümüzde
Yıldızlarda Leyla'dan bir haber
Rüzgârlarda Mecnun'dan bir selam
Çölü denizle buluşturan koşu
Küheylan küheylan…” (Küheylan / s. 12)
“Küheylan” şiirinde Leyla ile Mecnun’un isimleri art arda anılır.

503
Sefa ÇELİKÖRS

Leyla ayrılık günleri gelip çattığında eve hapsedilir: “O yıldız bir burca
yerleşti. Cevher hazinesine hapsedildi” (Ayan, 2008: 113). Fuzûlî’nin Leyla
ile Mecnun mesnevisinde de Leyla bir yıldız olarak anılır. Rüzgâr, Türk
şiirinde haber getirici olarak nitelendirilir. Kimi zaman âşığa sevgilinin
kokusunu, kimi zaman da selamını getirir. Çöl, Mecnun’la birlikte bir bütün
olagelmiştir. Şairin, şiirinde çöl dosyasını açarken Leyla ile Mecnun’la
karşılaşması tesadüf değildir. Özellikle metinlere bağlı kalarak onlara telmih
yapmaya çalıştığı görülür. Mecnun’un bir kadın uğruna çöllere düşmesi,
çevresi tarafından kınanmasına sebep olsa da çöl, onun gerçek Leyla’ya
ulaşmasında önemli bir mekândır. Bu yüzden Mustafa Özçelik, şiirlerinde ne
zaman çöl unsuruna değinmeye çalışsa Mecnun’u o mekândan ayrı tutamaz.
“Her çiçek senden bir haber
Her güvercin senden bir renk taşır
Atına binen yolcu sana koşar
Ben de bir hicran bulutu gibi
Yağmurlarla gökten yere ağıp
Toprağına düşeyim ey Leyla…” (Niyaz Makamında 2 / s. 27)
“Niyaz Makamında 2” şiirinde Leyla ile canlıların beslenmesinde
temel kaynak teşkil eden toprak arasında ilgi kurulur. Şair, bu dizelerde
Leyla’sını arayan bir mecnundur. Şiir ilk anlamıyla bunları çağrıştırırken
aslında arka planda ilahi aşk anlatılır. Şaire göre yaratılan her şey Allah’tan
bir iz taşır. Çiçekler, güvercinler… Âşık konumundaki şair de bir yağmur
damlası olup aslına, maşukuna kavuşmak ister. Onun Leyla’sı Allah’tır.
Beşerî aşk insanı ilahi aşka götüren bir köprüdür. Tıpkı Mecnun’un
Leyla’sında Mevlasını bulması gibi. Hicran, yani ayrılık bulutu ise ruhların
elest meclisinden ayrılarak bu gurbet âlemine gelişini hatırlatır. Toprak, İslam
inancında başlangıcı ve sonu temsil etmektedir. Ona (Leyla’ya) doğru
koşanlar, haberdar olanlar, renk taşıyanlar ve yağmak isteyenler olsa da, şair
başlangıç ve bitişin kapısı olan Leyla’nın toprağına düşmek ister.
“Hayata uyandı bir ceylan
Gözleri dünya rengi, toprak
Kalbinde çöl hatıraları

504
Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme

Leyla bu saatte saçlarını tarar

Ne varsa dillenir kalbinde
Nasılsa bir bulut geçer üzerinden
Ona Mecnun’u sorar…” (İlk Yaz / s. 27)
“İlk Yaz” şiirinde anılan “ceylan, çöl, bulut, Leyla, Mecnun” gibi
kelimeler anlamca birbiriyle tenasüp içerisinde kullanılır. Leyla bu şiirde
üzerinden geçen buluta Mecnun’u sorar, bulutla söyleşir. Leyla’ya olan
aşkından dolayı aklını yitirme derecesine gelip çöllere düşen Mecnun’a orada
ceylanlar arkadaşlık eder. O yüzden ceylanın kalbinde çöl hatıraları vardır.
Mustafa Özçelik, şiirlerinde Leyla ile Mecnun’a değinirken olayın
mesnevilerdeki şekline göre telmih yapar. Fuzûlî’nin Leyla ile Mecnun
mesnevisinde Mecnun boynu burulmuş ayağı bağlı bir ceylan görür, ona acır.
Onu öldürmek üzere olan avcıya seslenerek ceylana kıymamasını söyler.
Üzerindekileri avcıya vererek ceylanı kurtarır. Çölde ona arkadaşlık eder
(Ayan, 2008: 178). Ayrıca mesnevide Leyla’nın derdini, sırrını buluta açtığı
görülür: “Leylâ bulutla konuşmaya başladı ve ona: “Ey âhımla dâimâ sırdaş
olan bulut! Başını göklere ulaştırsan da şu inleyen benden beter olduğunu
sanma! Bana şimşeği gürültünü ve yağmurunu sunma! (…) Ey bulut bana
vefâ göster! Sana bir hâcetim düştü, onu gider! Var o yüzü gül gibi olan
sevgiliye benden! Zârı zârı ağla ve sevgiliye benden söyle” (Ayan, 2008: 202-
203).
“Şimdi başka bir âlemde
Beni göğsünde çoğalt
Unuttur bildiğim her şeyi
Başlasın efsane suskunluğum
Hepimizin kalbi çöldür aslında
İçinden Leyla geçene kadar…” (Avcı / s. 30)
“Avcı” şiirinde kalp-çöl benzetmesi yapan şaire göre susuz ve ıssız
olan kalp çölünü, çöl olmaktan kurtarıp yeşertecek olan Leyla gibi aşkında
sadık olan bir sevgilidir. Çöl misali susuz, çorak olan kalbi sevgili canlandırır,

505
Sefa ÇELİKÖRS

yeşertir. Kalp gönüldür. Şair, soyut olan bu kavramı çöl benzetmesi ile
somutlaştırmıştır. Bu kalp çölünü o kalpten (çölden) geçen Leyla (gibi bir
sevgili) yeşertebilir ancak. Mecnun hem somut olarak çöldedir hem de Leyla
yanında olmadığından onun için soyut manada her yer çöl gibidir. Söz konusu
şiiri ikinci anlamıyla da düşünmek mümkündür: Kalplerde gerçek sevgiliye
yani Allah’a duyulan aşk olmadığı sürece o kalp çölden farksızdır.
“Yol uzun yorgun yolcu
İçinde dünyanın bütün çölleri
Yitik bir düş görür Mecnun
Aralıksız süren gecede
Hâlâ dünyaya küskündür yüreği
Kırılgan menekşeler ise içinde
Leyla renginde açar
Hep bir baharı özler gözleri
Bir çift sarmaşığa hayran kalarak
Umudu yüreğinde büyütür…” (Yolcu / s. 32)
Şair, “Yolcu” şiirinde kendisini yorgun bir yolcuya, bir bakıma
Mecnun’a benzetir. Mecnun, aklını yitirme aşamasına geldiğinde başını alıp
çöllere gider. Artık bütün yollar onun için çöllerden ibarettir. Öyle ki
dünyanın bütün çölleri sanki artık onun içindedir. Çöl; ıssızlığı, kuraklığı,
susuzluğu hatırlatır; yaşanması çok zor olan yerleri imgeler. Mecnun, kendi
dünyasında yaşayıp herkese küskün olan kişidir. Dünyaya küskün olan bir
âşıktır Mecnun şairin nazarında. Genellikle mavi ve mor renklerde açan
menekşenin Leyla renginde açması oldukça farklı bir tasavvurdur. Sözü
edilen menekşe kırılgandır, bu yüzden de Leyla renginde yani kara
açmaktadır. “Leyl” gece demektir. Leyla, çok karanlık gece anlamına gelir.
Ayrıca Fuzûlî’nin mesnevisinde Mecnun “menekşeye gönlünün gamını
söylerdi, sevgilisine kavuşmasını söylesin diye.” (Ayan, 2008: 129). Bu da
Mustafa Özçelik’in anlatıya bağlı kalarak göndermeler yaptığını gösterir.

506
Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme

“İşte şimdi o kuşlarla

Nazım ve niyazım sana
Ben ki şimdi çöllerin yeni mecnunuyum
Adım Yusuf adım Kays…” (Niyaz Makamında 2 / s. 26)
Özçelik, şiirinde kimi zaman Yusuf kimi zaman da Kays olduğunu
açıkça ifade eder. Yusuf da Kays da ayrılık acısı yaşamıştır. Kays bilindiği
gibi Mecnun’un asıl adıdır. Sonradan Leyla’ya olan aşkından aklını yitirme
derecesine geldiğinden halk arasında sevda yüzünden aklını yitirmiş, deli
anlamında gelen “mecnun” olarak anılır. Şiirde aynı zamanda Mecnun’un
kuşlarla söyleşmesine de göndermede bulunur şair. Nitekim Mecnun tuzağa
yakalanmış bir güvercine hâlini açıklamış ve ona Leyla’nın kapısının önüne
yem isteme bahanesiyle konmasını söylemiştir. İşte bu güvercin geceleri
Mecnun’un başında yuva kuran kuştur (Ayan, 2008: 181-182).
Ferhat ile Şirin
Ferhat ile Şirin gerek sözlü kültürle kulaktan kulağa yayılan gerekse
yazıya aktarılarak günümüze kadar ulaşmış olan bir halk hikâyesidir. Bu
hikâye mesnevilere de konu olmuştur. İlk defa Genceli Nizamî’nin Hüsrev ü
Şirin adlı mesnevisinde işlenmiştir. Ferhat’ın öne çıkan özelliği sadık bir âşık
olması ve sevdiği Şirin’in aşkı uğruna dağları delmesidir (Zavotçu, 2006:
154).
Mustafa Özçelik şiirinde ise Ferhat ile Şirin hikâyesine dağ, kazma,
yol gibi kavramlar aracılığıyla telmih yapıldığı görülür.
“Işıksız bakılmaz aynalara
Şirin olmasa
Hangi dağa kazma vururdu Ferhat
Ferhat kazmayı kalbimize vur
Geçersen vaktimizin içinden
İçimizin yollarını aç
Bol imkanlı bir zaman içinde
Lambalar yansın kalbimizin içinde…” ( Lambalar / s. 19)

507
Sefa ÇELİKÖRS

Şiire göre kalpler artık sevmeyi unutmuş ve kalplerde yanan ışıklar da

sönmüştür. Bu sevgi yollarının açılması için bir şeyler yapmak gereklidir ki
lambalar yeniden yansın. Bu yüzden Ferhat gibi bir aşığa ihtiyaç vardır. Dağ,
aşılması zor olanı, mesafeler arasındaki en büyük engeli temsil eder. Oysa
Ferhat o kadar güçlüdür ki dağa kazma vurup parçalayacak derecede güce
sahiptir: “Ferhat’ın Şirin’e kavuşmak için ortadan kaldırılması imkânsız bir
dağı ortadan kaldırmaya çalışması, hikâyenin en orijinal ve önemli motifidir.
Ferhat dağı ortadan kaldırmaya başladığında elindeki külüngü kayalara öyle
bir şekilde vurur ki yüz batman ağırlığındaki kayaları toz haline getirir.”
(Bars, 2012: 1001). Her şeyin bir sebebi olduğunu hatırlatan şaire göre
Ferhat’ın dağı delmesinin de bir sebebi vardır. O da Şirin’e kavuşmaktır. Şair
burada özgün bir imgeyle Ferhat’tan bir istekte bulunur. Bu isteği kazmayı
kalplere vurmasıdır. Çünkü Ferhat’ın kazmayı vurduğu yerde hedefe ulaşmak
vardır. Su, onun Şirin’e kavuşabilme ihtimalinin yoludur. Şaire göre Ferhat’ın
yüreklere vurmasıyla da kalbin yolları açılacak ve aynalar, kalbin içinde
yanan lambalarla aydınlanacaktır.
“Ferhat hangi dağı kazmadadır ki
Kanayan elleriniz
Bitmemiş çilenizi güllere taşır
Çiçekçi kadınlar Şirin’den habersiz
Hesaplar yapar
Siz hepsini yanlış çıkarırsınız
İhtiyar ağaçların yüzlerinde şu hikmet levhası:
Kederden kaçılır, kaderden kaçılmaz.” (Cüz / s. 21)
Ferhat, büyük bir aşığı ve sevgilisi uğruna tüm zorlukları göze alabilen
erkeği temsil eder. O, bir kenarda eli kolu bağlı oturup kaderine razı gelmez.
Aksine mücadele eder, savaşır. Mücadelesini icraata döker, pes etmez.
Dağları deler. Güller kırmızı rengini dağa kazma vurmaktan yıpranan,
kanayan ellerden almıştır şaire göre. İhtiyar ağaçlar olgun ve belli bir yaşam
tecrübesine sahip olan insanların bir simgesidir. Kederden kaçılabileceği ama
kaderden kaçılamayacağı sanki onların yüzlerinde yazılıdır. Şiirde geçen
“levha” kelimesi “korunmuş levha” anlamına gelen ve kader kitabı olan

508
Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme

“levh-i mahfuz”u akla getirir. Bu levha Allah’ın kudretiyle olacak şeylerin

üzerinde yazılı olduğu levhadır. İnsanların kaderi bu levhada yazılıdır (Pala,
2012: 287):
“Sen gittin… Ayrılıkların dilini bile bile ağlıyorum
Akşam iniyor dağlara şimdi bir veda sesi bu şiir
Öpüyorum bir bahar dalını bir çocuk yüzünü
Çığlığım bana dönüyor bütün yamaçlardan sonra
Yitik bir ezgiyi üflüyor kavalına çobanım
Dağlara Ferhat diliyle bakıp türküsünü söylüyor…” (Firuze / s. 34)
“Firuze” şiirinde Ferhat’a yine dağ ve tabiat unsurlarıyla gönderme
yapıldığı görülür. Ferhat, Şirin’e kavuşmak için dağı delmeye çabalarken
Şirin’in ölüm haberinin gelmesi sonucu intihar eder. O yüzden dağlarda hep
bir veda sesi vardır. Bu ses şiirin sesidir. Şiirde de çobanın kavalına yitik bir
ses yüklenir ve dağlara Ferhat diliyle türkü söylenir.
Yusuf ile Züleyha
Hz. Yakup’un oğlu ve İshak peygamberin torunu olan Yusuf, Kur’an-
ı Kerim’de adı geçen ve kıssası uzun bir şekilde anlatılan İsrailoğulları
peygamberlerindendir (Zavotçu, 2006: 568). Söz konusu kıssa, mesnevilere
de konu olmuştur. Divan edebiyatında Şeyyad Hamza, Hamdullah Hamdî
gibi isimler Yusuf ile Züleyha konulu mesnevi yazmışlardır. Hz. Yusuf,
metinlerde genellikle güzelliği temsil eder. Mustafa Özçelik’in şiirlerinde ise
Yusuf ile Züleyha’ya kuyu, güzellik, ay, yıldız gibi unsurlarla gönderme
yapılır. Küheylan şiirinde de Yusuf’u görünce onun güzelliğinden etkilenip
kendilerini kaybederek fark etmeden parmaklarını kesen kadınlara telmihte
bulunulur:
“Şimdi bana düşen anıların gölgesinde
Denizlere utanç çarşıları açıp
Cenaze arabalarına tebessümler eklemek mi
Ey kadın olmanın hayali
Yusuf çıkıp geliyor mağarasından

509
Sefa ÇELİKÖRS

Çevirin yüzünüzü hayretten yana

Sönmeden göğsünde son direncin alevi…” (Küheylan / s. 11)
“Dünyanın Tenhasında” şiirinde ise rüzgârların ulu karanlıklardan
çıkıp papatyaları öpmesi, Yusuf ile Züleyha’ya bir göndermedir. Özellikle
Hz. Yusuf, aydınlık günlere kavuşmak için karanlıklarda yaşayan ve bu
şekilde olgunlaşan bir peygamberdir. Bu karanlıkların en başında kardeşleri
tarafından içine atıldığı kuyu, sonrasında ise haksız yere yıllarca kaldığı
zindan gelir:
“Rüzgârların bir dağ yalnızlığında
ulu karanlıklardan çıkıp
papatyaları öptüğü gibi
yüzümü güneşine çevir
yusuftan züleyha'dan
bir işaret düşür kaderime…” (Dünyanın Tenhasında / s. 26)
Hz. Yusuf, başına türlü belalar gelse de, bunlara sabretmiş ve isyan
etmemiştir. Başına gelen sıkıntılardan biri de kardeşleri tarafından kuyuya
atılmasıdır. Şair de şiirinde yaşadığı çaresizliği dile getirmiş ve kendisinin
Hz. Yusuf gibi bir bela kuyusunun içinde olduğunu söylemiştir:
“Bir belâ kuyusunda Yusuf gibi çaresiz
Savrulurken bir ihanetin pençesinde
Kalbime sığınıp bir niyet tuttum içimden
Bir umuda tutunup seni düşündüm
Aya bakıp geceleri
Senin için konuştum yıldızlarla…” (Gelişine Övgü / s. 13)
“Niyaz Makamında 2” şiirinde ise şair kendisini çöllerin yeni Kays’ı
ve Yusuf’u olarak nitelendirir. Hz. Yusuf, çöl yakınlarında kardeşleri
tarafından bir kuyuya atılır. Çöl denilince Yusuf’la beraber Mecnun da akla
gelir:

510
Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme

“İşte şimdi o kuşlarla

Nazım ve niyazım sana
Ben ki şimdi çöllerin yeni mecnunuyum
Adım Yusuf adım Kays…” (Niyaz Makamında 2 / s. 26)
Şair, “Fotoğraf” adlı şiirinde kendisini kuyudaki Yusuf ile
özdeşleştirerek zamanın Yusuf’u olarak nitelendirir. Hz. Yusuf yaşadığı
sıkıntılar karşısında nasıl sabrettiyse şair de öyle sabrettiğini ifade eder.
“Şimdi bu kuyuda
Yeni bir Yusuf’um ben
Sabır der kendime bakıp
Seni seyrederim içimde…” (Fotoğraf / s. 22)

Dinî Şahısları Konu Alan Mazmunlar

Hz. Yakup
Hz. Yakup, Kuran-ı Kerim’de adı geçen peygamberlerden olup Hz.
Yusuf’un babasıdır. Hz. Yakup, kardeşlerinin Yusuf’u kıra gezmeye götürme
bahanesiyle yanlarına alıp onu kuyuya attıkları andan Yusuf’a kavuşacağı ana
kadar ağlamış hatta üzüntüden gözlerini kaybetmiştir. Yusuf’un gömleğini
gözlerine sürdüğünde ise tekrar görmeye başlamıştır. Mustafa Özçelik’in
“Kuyu” şiirinde Hz. Yakup’a gönderme yapıldığı görülür. Şair kendi yüzü ile
Hz. Yakup’un yüzü arasında benzerlik kurmuştur çünkü Hz. Yakup’un
yüzünde acılı bir bekleyiş, hüzün, ağlamaktan ak düşen gözleri vardır. İşte bu
yüzden onun özü Yusuf, yüzü de Yakup gibidir. O da Yakup peygamber gibi
türlü türlü sıkıntılara, ayrılık acısına sabretmek zorunda kalmıştır.
“Her şey bir uçurumdu
Seslerin sözlerin harmanladığı gecede
Yalnızlık çoğalıyordu durmadan
Başımı alıp yürürken kırlara
Özüm Yusuf yüzüm Yakup’tu…” (Kuyu / s. 88)

511
Sefa ÇELİKÖRS

Hz. İbrahim
Hz. İbrahim Kur’an-ı Kerim’de adı geçen peygamberlerden birisidir.
Şiirlerde genellikle babasının ve kavminin inancına karşı gelerek putları
kırması, atıldığı ateşin gül bahçesine dönüşmesi gibi özellikleri ile anılır
(Zavotçu, 2006: 242). Mustafa Özçelik’in şiirinde de Hz. İbrahim, ateşle
birlikte ele alınır. “Güneşi Avuçlasın Ellerimiz”, “Diriliş Türküsü” ve
“Küheylan” şiirlerinde geçen “ibrahimce yan ateşlerde” dizesi bunun somut
bir örneğidir:
“Bahardan ilhamlanarak
ansızın kalbin açılır
tarihi bir kez de sen yorumlayarak
anla/neyi anlatır kan kırmızı bir şafak
ibrahimce yan ateşlerde
gelecek çocuklar için
okunacak sayfalar bırak…” (Güneşi Avuçlasın Ellerimiz / s. 12)
Özçelik, “Güneşi Avuçlasın Ellerimiz” adlı şiirinde bahar mevsiminin
gelmesiyle birlikte kalbinde ilhamın belirdiğini ve bu ilhamla geçmişteki bir
olayı hatırlayıp (Hz. İbrahim’in ateşe atılması) bir kez de kendisinin
yorumladığını ifade etmiştir. Şair kendisine seslenerek “anla” demektedir.
Çünkü tabiat ona bir şeyleri anlatmakta, hatırlatmaktadır. Güneş doğmadan
hemen önceki aydınlık anlamına gelen şafak vakti ve bu vaktin gökyüzünde
beliren kan kırmızı rengi şaire ateşi hatırlatır. Ateş, kızıldır. Bu görüntü
karşısında şair ansızın Hz. İbrahim’i; dolayısıyla onun Nemrut tarafından
ateşe atılması olayını hatırlamış ve şiirini kaleme almıştır. Çünkü gelecek
nesillere, çocuklara okunacak sayfalar, şiirler bırakmak istemektedir.
“Şimdi biz kuşlar ve baharlarla anlaşıp
Bin yürek bir orman yangınında
Yeniden yerden göğe uzanıp
Yeni İbrahimler hazırlamışızdır…” (Diriliş Türküsü / s. 36)

512
Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme

“Diriliş Türküsü” adlı şiirde geçen yangın kelimesi dolayısıyla ateş ve

İbrahim Hz. İbrahim’in ateşe atılmasına bir göndermedir.
“Gecenin kavsinde müntehir yarasalar
Lunaparklarda sana yer yok
Yiğit olmanın keskin dönemecinde
Yine bir İbrahim dersi
Yine önümüzde dağ kan gül ve ateş…” (Küheylan / s. 11)
Küheylan adlı şiirde geçen dağ, kan, gül, ateş ve İbrahim anlamca
birbiriyle ilgili kelimelerdir. Kan, dağ (yara), gül ve ateş kırmızıdır. Dağ
bilinen anlamının dışında aynı zamanda yara demektir. İnanışa göre Hz.
İbrahim ateşe atıldığında Allah tarafından ateş bir gül bahçesine dönüşür. Şair
Küheylan şiirinde bu olaya göndermede bulunur ve bu olaydan bir ders
çıkarılması gerektiğini vurgular.
Hz. Meryem
Hz. Meryem, Hz. İsa’nın annesidir. Hz. Meryem, genellikle iffetli bir
kadın olarak adından söz ettirmiştir. Onun en dikkat çeken yanlarından birisi
hiç evlenmeden mucizevi bir doğumla Hz. İsa’yı dünyaya getirmesidir.
Şiirlerde ise genellikle Cebrail’in ziyareti, ona üflemesi, bekâreti, iffeti,
çektiği çileler dolayısıyla anılmaktadır (Zavotçu, 2006: 326). Mustafa
Özçelik’in sadece birkaç şiirinde Hz. Meryem’in adı geçer. “Bütün Yürekler
Afrika” şiirinde Hz. Meryem’in mahcup ve ürkek yüzü ile ay arasında ilgi
kurulur:
“Gece yalnız düşler kurarken
çağlarca mahcup ve ürkek
bir meryem yüzü gibi
ay bakar da bize
nice erler çıkar çıkarır göğsünden
zamanın keskin kılıçları
alnımıza çarpıp düşer yere…” (Bütün Yürekler Afrika / s. 20)

513
Sefa ÇELİKÖRS

Buhûr- ı Meryem tütsü olarak da kullanılan ve meryemana eli de

denilen bir çiçektir. Efsaneye göre Hz. Meryem, Hz. İsa’yı dünyaya getirirken
zorlandığı için bu çiçeği tutmuş ve bu çiçek sonradan el şeklinde belirmiştir
(Pala, 2012: 76). Bu çiçeğin kokusunun Hz. Meryem’in kokusu olduğuna
inanılmaktadır (Onay, 1993: 73). Özçelik, Okyanus şiirinde Hz. Meryem ile
koku arasında ilgi kurar:
“Kulaklarımda o ses ! Zuhûr...
Meryem’in tükenmez râyihası
Kalbimde beyaz bir elif
Biliyorum, bir çınarın dibinde
Sevdiğim bir mevsimin içindeyim
Beni suretten geçiriyor esrar...” (Okyanus / s. 15)
Hz. İsa
Hz. İsa, Hz. Meryem’in oğlu olarak mucizevi bir şekilde doğmuştur.
Cebrail’in Meryem’e ruh üflemesiyle babasız olarak dünyaya gelen Hz. İsa,
Rûhullah sıfatıyla anılmıştır (Zavotçu, 2006: 250-251). Ölüleri diriltebilen bir
mucizeye sahip olan Hz. İsa, Hristiyan inancına göre çarmıha gerilerek
öldürülmüş, İslam inancına göre ise öldürülmemiş, ruhu göğe çıkarılmıştır.
Mustafa Özçelik’in şiirinde ise Hz. İsa’ya şu şekilde gönderme yapıldığı
görülür:
“Yası tutulacak bir ölüm olmayacak benimki
Çünkü sırrımı hep gizli tuttum
Bir tebessüm olsun sunamadım ırmaklara
Kralların önünden sesimi yükselterek geçtim
İçimde İsa özlemleri
Ellerimde yakılan gemilerimin külleri
Mantık öğrenmekten vazgeçip
Dikkatim göklere takılı kaldı
Kaydım silindi yeryüzü defterinden

514
Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme

İçimde araçları ve akrepleri

Birlikte kızdıran öfke…” (Veda / s. 68)
Hz. Musa
Hz. Musa, adı Kur’an-ı Kerim’de geçen peygamberlerden birisidir.
Şiirlerde ise ejderhaya dönüşen asası, Firavun ile mücadelesi, Kızıldeniz’i
yarması, Hızır ile arkadaşlığı, ağaçtan çıkan ateşin Allah’ın tecellisi olduğunu
öğrenmesi, Allah ile konuşması gibi mucizeleriyle anılır (Zavotçu, 2006:
352).
“Bizi bulup beğenen yağma
Şeytan özlerinden firavun sözlerinden kalma
Musa'nın huzur dolu su saatlerinde
Olağan günlerin olağan dışı saatlerinde
Yeniden bir daha söylerdik
Yaşanmaz sanılan zamanlara ait
Hep yeni dünya kelimelerini
Tutunurduk zeytin dallarına…” (Haber / s. 41)
Hz. Musa’nın mucizelerinden biri de asasını taşa vurmasıyla birlikte
yerden su fışkırması ve bu suyla kavminin susuzluğunu gidermesidir. Şiirde
geçen “Musa’nın huzur dolu su saatleri” dizesi bu olayı hatırlatır. Aynı
zamanda asasıyla Kızıldeniz’i ikiye bölmesi ve Firavun ve askerlerinin o suda
boğulması olayına da telmihte bulunur şair.

Sonuç

Mustafa Özçelik, divan edebiyatından tasavvuf kültürüne kadar pek

çok kültürel birikime sahip modern Türk şairlerindendir. Şiirlerinde çöllerde
gezinirken Leyla ile Mecnun’u; dağ, kazma gibi kelimeler aracılığıyla Ferhat
ile Şirin’i; kuyunun, kırın, sabrın olduğu yerlerde ise Yusuf ile Züleyha’yı
anarak lirik üslubunu gelenekten gelen şahsiyetlerle sanatına yansıtmaya
çalışır. Şiirlerinde aşk, gelenek, kültür, modern zaman gibi temaları işleyen
şair, geçmişle modern zamanı aynı çatı altında ifade ederek gelenekle bağını

515
Sefa ÇELİKÖRS

koparmamaya çalışır. Onun bu gelenekçi yanı, şiirlerinde geçmiş edebiyat

izlerinin açık bir şekilde görülmesini sağlar. Özçelik, modern bir şair
olmasına rağmen, şiirlerindeki şahısların tamamını divan şiiri geleneğinden
almıştır. Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Züleyha, Ferhat ile Şirin gibi aşk konulu
hikâyeler ve Hz. Meryem, Hz. Musa, Hz. İbrahim, Hz. Yakup gibi dinî
şahsiyetler onun şiirlerinin şahıs kadrosunu oluşturur. Şair böylece gelenekle
moderni sentezleyerek başka bir deyişle şiirlerinde klasik mazmunlara yer
vererek yüzyıllar geçse de geleneğin etkisini yitirmeyeceğini gözler önüne
sermiştir.

KAYNAKLAR
AYAN, H. (2008). Fuzûlî, Leylâ vü Mecnûn. İstanbul: Dergâh Yayınları.
DURMAN, N. (2017). “Mustafa Özçelik Şiiri”, Edebiyat Bülteni, (14), 29-31.
KANTER, B. (2017). “Ölüme Yaşamak Yahut Kısa Sürmüş Bir Günün İki Yüzü”, Edebiyat Bülteni,
(14), 36-38.
KAHRAMAN, M. (1996). Divan Edebiyatı Üzerine Tartışmalar. İstanbul: Beyan Yayınları.
KURTULMUŞ, Ş. (2013). “Dağın Önünde Yunus’la Buluşmayı Bekleyen Şair”, İstanbul Bir Nokta
Aylık Edebiyat Dergisi, (133), 8-10.
MENGİ, M. (2015). Divan Şiirinin Arka Bahçesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
OKUYUCU, C. (2010). Divan Edebiyatı Estetiği. İstanbul: Kapı Yayınları.
ÖZÇELİK, M. (1998). Şiir İklimi. Konya: Esra Yayınları.
ÖZÇELİK, M. (2010). Bir Irmak Düşü. İstanbul: Çıra Akademi.
ÖZÇELİK, M. (1995). Dünyanın Tenhasında. Konya: Esra Yayınları.
ÖZÇELİK, M. (1995). İfşa. İstanbul: Beyan.
ÖZÇELİK, M. (1995). Serenat. Konya: Esra Yayınları.
ÖZÇELİK, M. (1997). Güneş ve Ayna. İstanbul: Beyan.
ÖZÇELİK, M. (2012). Ateş Denizi. Ankara: Ebabil.
ÖZÇELİK, M. (2012). Gül ve Hançer. İstanbul: Nar.
ÖZÇELİK, M. (2017). Dilim Ol Söyle. İstanbul: Çıra Akademi.
PALA, İ. (2012). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları.
SOYAK, M. (2017). “Gül ve Hançer Odağında Mustafa Özçelik Şiiri”, Edebiyat Bülteni, (14), 57-
59.
ŞENÖDEYİCİ, Ö. (2016). Sorularla Klasik Türk Edebiyatı. İstanbul: Kesit Yayınları.

516
Mustafa Özçelik’in Şiirlerinde Yer Alan Mazmunlar Üzerine Bir İnceleme

TALAT ONAY, A. (1993). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, Cemal Kurnaz, (Haz.). İstanbul:
Türkiye Diyanet Vakfı.
TANPINAR, A. H. (2001). 19. Asır Türk Edebiyatı. İstanbul: Çağlayan Kitapevi.
TÖKEL, D. A. (2017). “Bir Sevgili Olarak Kadın İmgesinin Doğuşu: Leylâ ile Mecnûn”, Uluslararası
Türk Dili ve Edebiyatında Kadın Sempozyumu, Amasya: Amasya Üniversitesi, Fen-
Edebiyat Fakültesi.
YAVUZ, K. (2005). “Leylâ ile Mecnun Hikâyesinin Edebiyattaki Yeri”. Modern Türklük
Araştırmaları Dergisi, 2 (4), 57- 69.
ZAVOTÇU, G. (2006). Divan Edebiyatı Kişiler Kişilikler Sözlüğü. Ankara: Aydın Kitabevi.

517
Işık, Z. (2020). Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv Destanı Sadece Bir Aşk Hikâyesi midir?,
Folklor Akademi Dergisi. Cilt:3, Sayı:3, 518 – 533.
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved: 07.08.2020
Kabul / Accepted: 28.11.2020
Araştırma Makalesi/Research Article

KUZIYKÜRPES MĔNEN MAYANHILIV DESTANI

SADECE BİR AŞK HİKÂYESİ MİDİR?

Zehra IŞIK*

Öz
Geçmişle ilişki kurma, insanın yaşadığı ânı anlamlı ve değerli kılmasının bir yoludur.
Tarihî dönemlerden beri insanlar bir şekilde içinde bulundukları ânı geçmişle şekillendirme
ihtiyacı duymuşlardır. Bu sebeple tarihî belgeler ve edebî metinler ilgili ilişkiyi kurmak için
her zaman bir araç olmuştur. Bir toplumun karakterini belirleyen en temel faktörü şüphesiz
sahip olduğu kültür belleğidir. Bu bellek, söz ve dilin bir şekilde vasıta olarak kullanılmasıyla
ürün oluşturur. Destanlar da oluşan bu ürünlerin en önemli örneklerinden birini teşkil eder.
Başkurt destanları, tarihî ve sosyal hayatı konu almalarına göre iki başlık altında ele alınır.
Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv destanı Başkurt Türklerine ait sosyal hayatı anlatan en
önemli destanlardan biridir. Bu makalede, performans teoriden hareketle geliştirilmiş bir
araştırma modeline göre Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv destanında yer alan aşk hikâyesinin
yanında kahramanlık motifleri de ele alınmıştır. Bu destandaki kahraman tipi çeşitli
yönlerden Türk destanlarında yer alan kahraman tipleriyle bir uyumluluk gösterir.
Çalışmanın sonunda elde edilen verilerde, Başkurt destanlarında çoğunlukla yer alan
kahramanlık motiflerinde kahramanın atı, idealize edilmiş bir eş ve kahramanın silahlarına
dair epizotların Başkurt Türklerinin hayatında ne kadar etkili olduğu görülmüştür.
Bıraktıkları bu epik yadigârlar, Başkurt Türklerinin ayrıca hayatlarını, kültürlerini ve
uğraşlarını ortaya koyması açısından özelde Başkurt edebiyatı, genelde Türk dünyası
edebiyatları için önemli bir yere sahiptir.
Anahtar Kelimeler: Aşk, Başkurt, destan, epizot, kahramanlık.

* Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü doktora öğrencisi, [email protected], ORCID:

0000-0003-3778-1720

518
IS THE EPIC OF KUZIYKÜRPES MĔNEN MAYANHILIV ONLY A
LOVE STORY?

Abstract
Connecting with the past is a way for a person to make the moment they live
meaningful and valuable. Since historical times, people have somehow felt the need to shape
the moment they are in with the past For this reason, historical documents and literary texts
have always been a tool for establishing the relevant relationship. The most fundamental
factor determining the character of a society is undoubtedly the memory of the culture it
has. This memory creates a product by using words and language as a means in some way.
Epics are also one of the most important examples of these products. Bashkurt epics are
considered under two headings according to their historical and social life. Kuzıykürpes
Mĕnen Mayanhılıv's Epic is one of the most important Epics of the Bashkurt Turks about
social life. In this article, according to a research model based on performance theory, the
story of love in the epic of Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv, as well as the motives of heroism
are also discussed. The type of hero in this epic is compatible with the types of heroes in the
Turkish epics in various ways. The data obtained at the end of the study showed how
effective these motifs, which are included in the Bashkir epics about the hero's horse, an
idealized wife and the hero's weapons, were in the lives of the Bashkurt Turks. These epics,
which they left, have an important place for the literature of the Turkic world in general,
especially for Bashkurt Literature, in terms of revealing the lives, cultures and pursuits of the
Bashkurt Turks.
Keywords: Love, Bashkurt, epic, epizote, heroism.

519
Zehra IŞIK

Giriş

Başkurtlar, batıda Sura nehrinden doğuda Ural dağlarına, kuzeyde Fin

sınırından güneyde Astrahan ve Hazar kıyılarına uzanan, İdil nehrinin ve
kollarının sularıyla beslenen topraklarını içine alan, coğrafî-siyasî bakımdan
İdil-Ural şeklinde adlandırılan bölgedeki en eski Türk boylarından biridir. En
yakın komşuları ve akrabaları olan Kazan Tatarları ile Altın Ordu devleti ve
sonrasındaki dönemlerde beraber yaşayıp Rus işgaline birlikte mücadele
etmişlerdir. Daha sonra Sovyetlerin dağılmasıyla birlikte Başkurdistan Özerk
Cumhuriyeti’ni kurmuşlardır. 20. yüzyıla kadar çobanlıkla geçinmişler ve
göçerevli bir hayat yaşadıkları için de sözlü kültür bağlamında sahip oldukları
birçok özellik, onları yazılı kültüre sahip olan Kazan Tatarlarından yaşayış
tarzı bakımından ayrı tutmuştur. Hayvancılık ve ziraatın yanında demircilik
başta olmak üzere demirciliğe bağlı silah, alet, süs eşyası gibi çeşitli ürünlerin
üretimi Başkurt ekonomisinin başlıca kaynaklarındandır. Özellikle demircilik
konusunda mahir oldukları bilinir. Öyle ki Sovyetlerin yönetimde etkin
olduğu bir dönemde, Başkurtların bu özellikleri tehdit unsuru olarak
görülmüş ve yine demircilik yapmaları yasaklanmıştır (Arslan 2017: 12).
İslamiyet’in kabulünden sonra diğer pek çok Türk boyu gibi
Başkurtlar arasında da Arap harfleriyle çeşitli konularda tercüme veya telif
nitelikli eserler ortaya konmuştur. Fakat 20. yüzyıl başlarına kadar kaleme
alınan eserlerde Kazan Türkçesi ortak yazı dili olarak kullanılmış, şair ve
yazarlar eserlerini çoğunlukla Kazan-Tatar Edebiyatı bağlamında
değerlendirmişlerdir. Bunlar arasında Kul Ali’nin Kıssa-i Yusuf, Harezmî’nin
Muhabbetname, Sarayî’nin Gülistan-ı bit-Türkî gibi eserleri vardır. Bunun
yanında Başkurtların sözlü edebiyat bakımından oldukça zengin bir birikimi
vardır. 18. yüzyılda yapılmaya başlanan saha çalışmalarından elde edilen
verilerle söylenebilir ki Başkurt sözlü geleneği, Türk mitolojisine ve
şamanlığa dair birçok unsuru içinde barındırmaktadır. Uzun yıllar
Avrasya’nın uçsuz bozkırlarında göçebe bir hayat süren Başkurtlar, bağlı
oldukları gelenekleri yaşatmaları sebebiyle günümüze kadar sürdürmüşlerdir
(Suleymanov vd., 2014: 11-12).
Başkurtlar’a ait sözlü edebiyat ürünlerinin yazıya geçilmesi ile
derleme çalışmaları giderek artmıştır. Bu ürünler hem Türk dünyasında hem
de Başkurt edebiyatında aktarılagelmiştir. “Ural Batır, Akbuzat, İzeükey

520
Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv Destanı Sadece Bir Aşk Hikâyesi midir?

Minen Morazım, Zayatülek Minen Hıvhılıv, Kunır Buğa, Kara Yurga, Akhak
Kola, Alpamışa Minen Barsınhılıv, Küsek Bey, Bayık-Ayzar” gibi anlatılar
bunlardan bazılarıdır. Bu anlatılar arasında özellikle destanlar önemli bir yer
tutar. Başkurtlar yaşam şartları sebebiyle hayattan öğrendiklerini destanlarda
da aktarmışlardır. Bunların en önemlileri kahramanlık temalı destanlardır.
Kahramanlık destanlarının “bir ulusun kimliğini dayandırdığı geçmişin
kurgulanma ve kültürel belleğin örneği” olduğu Başkurtlar’da görülebilir
(Assmann, 2001: 268). Bu destanların Başkurt sözlü kültür geleneğinde güçlü
ve zengin bir kaynak oluşturduğunu söylemek mümkündür.
Başkurt destanlarına bakıldığında bazılarının manzum, bazılarının
manzum-mensur karışık, bazılarının da mensur içeriklere sahip olduğu
görülür. Türk destan geleneğinde görülen tip ve motifler, Başkurt
destanlarında da benzer şekildedir. Konularını bazen dinî-mitolojik
unsurlardan, savaşlar veya istilacılardan bazen de sosyal hayattan alır. Fakat
bu konuların birçok destanda iç içe olduğunu söylemek mümkündür.
Başkurt destanlarının bir kısmı sadece Başkurt Türkleri arasında
yaşar, bazılarıysa diğer Türk devletleriyle ortak metinlerdir. Kuzıykürpes
menen Mayanhılıv destanının da diğer Türk topluluklarında benzer metinleri
vardır (Ata Yıldız, 2015: 27). Timofey Belyaev’in 1812’de Kuzıykürpes
Mĕnen Mayanhılıv adlı epik destanı yayınlamasıyla da Başkurt epik destan
geleneği başlamış olur (Çobanoğlu, 2013: 19-33).
Araştırmalara göre Başkurt destanlarının büyük bir kısmı mitolojik
unsurlardan beslenmiştir. Ayrıca başkahramanı hayvan olan destanlar dikkate
değer metinlerdir. Başkahramanı hayvan olan destanlara diğer Türk
topluluklarının destanlarında pek rastlanmaz (Ata Yıldız, 2015: 28).
Daha sonraki dönemlerde ise mitolojik unsurlar yerini daha gerçekçi
bir yaklaşıma bırakmıştır. Destanların hemen hepsinde dağ ve su unsurlarına
rastlanmıştır ki bu durum kadim Başkurtların dağ ve su kültlerine duydukları
saygının bir işaretidir. Dikkat çeken bir başka konu ise avcılıktır. Başkurtlar,
avcılıkta da oldukça başarılı olmuşlardır. İncelenen hemen hemen bütün
destanlarda bu motife rastlamak mümkündür. Ayrıca kahramanın atı yine
yoğun biçimde kullanılır. Destanlardaki motiflerin kullanımlarına dikkat
edildiğinde Başkurtların düşünce tarzlarına da ulaşılır.

521
Zehra IŞIK

Başkurt destanları bazı çalışmalarda “kahramanlık destanları” ve

“sosyal hayatla ilgili destanlar” olarak konuları bakımından iki ana başlıkta
incelenmiştir. Kahramanlık destanlarının mitik unsurlarla beslenmiş olduğu
görülür. Aşk teması üzerine kurulan ve daha çok sosyal hayatla ilgili
unsurlara rastlanan destanların ise yine kahramanlık temasından beslendiğini
söylemek mümkündür. Grebnev, Türk kahramanlık destanlarını üç gruba
toplamıştır (Ergun-Aça 2004: 33):
1. Bahadırların sadece eş bulmak ya da eş aramak için sefere
çıkışlarını ve mücadelelerini anlatan destanlar.
2. Bahadırların gelin ya da eş aramakla beraber hanlara karşı
yürüttükleri mücadeleleri anlatan destanlar.
3. Bahadırların sadece hanlara ve yabancı istilacılara karşı
yürüttükleri ve kazandıkları mücadeleleri anlatan destanlar.
Bu sınıflandırma Başkurt destanlarına uygulandığında makalemizin
ana çerçevesini oluşturan Kuzıykürpes menen Mayanhılıv Destanı’nı ikinci
gruba dahil edebiliriz. Destan genel olarak sosyal hayatı konu alır. Ele aldığı
konular ve benzerlikler sebebiyle Tahir ile Zühre destanıyla arasında bağlantı
kurulur.
Tanrı, ilâhî kudret, âşıkların babaları için çok önemli bir faktördür.
Kuzıykürpes’e ait her iki varyantta da uzun bir zaman zarfında çocuğu
olmayan iki erkeğin baba olma sevincine ereceği kehanetle bildirilir. Özlemle
bekledikleri çocuklarının doğum müjdelerini av sırasında bir hayvan
aracılığıyla alırlar. Nigmet Şakirov’un kaydettiği varyanta göre iki babaya
çocuklarının olduğunu iki tavşan aracılığıyla bildirirler. G. Selem
versiyonunda ise bu müjdeyi iki geyik aracılığıyla verirler.
Bu çalışma, destanın G. Selem versiyonu dikkate alınarak
hazırlanmıştır. Destan metni Ahmet Süleymanov, Gaynislam İbrahimov ve
Metin Ergun tarafından hazırlanan ve TDK tarafından basılan “Başkurt
Destanları II (Sosyal Hayatı Anlatan Destanlar)” adlı çalışmadan alınmıştır.
Bu versiyon göre Kuzıykürpes Mayanhılıv’a kavuşmaya çalışırken hayatını
kaybeder. Mayanhılıv da aşkına sahip çıkar ve sevdiği adam olmadan nefes
alamayacağını anladığı için intihar ederek yaşamına son verir.

522
Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv Destanı Sadece Bir Aşk Hikâyesi midir?

Çalışmamızda destan kahramanları ve gerçekleşen olaylarla ilgili

tespitlerde bulunulurken aynı zamanda destan metninin özeti de verilmiştir.
Ardından sırasıyla destanda yer alan mitolojik unsurlar değerlendirilmiştir.
Çalışmanın sonuç kısmında elde edilen verilerden hareketle destan
kahramanının temsil ettiği tip ve destanın Başkurt halk edebiyatındaki yeri
belirlenmeye çalışılmıştır.
Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv Destanında Kahramanlık
Motifleri ve “Kahraman Kalıbı”
Türk destanlarında kahraman, sevdiklerini koruyan ve onları kollayan,
halkının bütünlüğünü sağlayan, kendisiyle ana karnındayken söz kesilen fakat
daha sonrasında kızın babası tarafından kaçırılan sevgilisini arayan,
olağanüstü durumlarla mücadele eden geleneksel bir tiptir. Çoğunlukla halkın
sevdiği ve saydığı, toplumun değerlerini taşıyan temsilcilerdir. Bu tipleri
destanlarda tespit edebilmek için metnin içinde sıralanan motifleri incelemek
gerekir. Destanların olay örgüsünün oluşturulmasında bu motifler önemli bir
yere sahiptir. Aşağıda tespit edilen motifler Türk epik destan geleneği
çerçevesinde mevcut malzemelere göre şekillenmiştir. Destan bünyesinde
oluşturulan bu “Kahraman kalıbı” özellikleri, Özkul Çobanoğlu’nun epik
destanlarla ilgili yaptığı çalışmada üzerinde durduğu motif-indeks
denemesinden hareketle elde edilmiştir (2015: 343-344).
Destan kahramanı olarak karşımıza çıkan Kuzıykürpes;
1. Tek çocuktur.
2. Yetenekli bir avcıdır.
3. Çok yiğit ve güçlü biridir. Çevresinde ona denk kimse bulunmaz.
4. Kahramanın kolu ile dokunduğu bir çocuk bilincini yitirerek
düşmüştür. Bu kahramanın sıradan biri olmadığını gösterir.
5. Daima olağanüstü güçler tarafından korunmuştur.
6. En önemli yardımcısı olağanüstü güçlere sahip bir attır.
7. Tek dileği olan Mayanhılıv’a kavuşmak için maceraya atılır.
8. Maceraya atılarak yurdundan uzaklaşır.
9. Mücadelesinde genellikle yalnızdır.

523
Zehra IŞIK

10. Kahraman maceraya atılacağı zaman bilge kadın kendisine

zorluklar karşısında kullanacağı üç silah verir. Bunlar babasının
ay baltası, gümüş aynası ve babasının Gök Tolpar’ıdır.
11. Kahraman, annesinin kendisine gösterdiği engelleri bir bir
aşmıştır.
12. Annesi, kahramanı “batır yiğit” olarak tanımlar.
13. Kendisine düşman olan diğer kahramanlarla mücadele eder ve tek
başına savaşır.
14. Macerasında birçok zorlukla karşılaşır. En çok savaştığı durum
destan boyunca düşmanlarının hazırladığı hilelerdir. Yolculuğu
boyunca da olağanüstü durumlarla karşılaşır.
15. Evleneceği kıza kavuşmak için mücadele eder. Bunun için her
türlü tehlikeye atılır.
16. Uykulu iken düşmanı tarafından öldürülmeye çalışılması aslında
kahramanın yiğit bir savaşçı olduğunu gösterir.
17. Macerasını tamamlayamadan ölür.
Aşk Teması İçinde Yaşayan Kahramanlık Mücadelesi
Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv destanına genel olarak bakıldığında
destanın bir aşk temalı bir metin olduğu söylenebilir. Daha beşikte başlayan
bir aşk ve türlü zorluklara rağmen bir kavuşma yaşanmışsa da ölümle
sonuçlanmıştır. Aşk yolunda kendini feda eden Kuzıykürpes, klasik âşık
kahraman tipleriyle aynı çizgide değerlendirilir. Sosyal konulu destanlarda
sıkça işlenen bu aşk çizgisi, yalnızca asıl konunun yardımcı bir unsuru olarak
ele alınır. Yani açıkça ifade etmek gerekirse destan her ne kadar bir aşk
hikâyesi olarak düşünülse de aslında Kuzıykürpes’in aşkı uğruna verdiği
mücadelelerden ibarettir.

524
Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv Destanı Sadece Bir Aşk Hikâyesi midir?

“Kolak tişketey”1 (ısırma, beşik kertmesi) yöntemi ile beşik düğünü

düzenleyip Kuzıykürpes ile Mayanhılıv’ı çocukken nişanlarlar. Fakat
Mayanhılıv’ın babası bu anlaşmaya uymaz. Kızını Kuzıykürpes’ten kaçırmak
için çok uzaklara kaçması gibi birçok unsur, Türk destanıyla aynı zamanda
benzerlik gösterir.
Kuzıykürpes bebekken nişanlandığı kızın varlığından habersiz büyür,
annesi de bu durumdan asla bahsetmez. Kuzıykürpes delikanlı çağında gücü
ile ün kazanır. Farkında olmadan yaşlı bir kadının tek oğlunu incitince bütün
gerçekleri öğrenir. Böylece destandaki asıl kahramanlık teması oluşmaya
başlamaktadır.
Âşık yiğidin annesinin sözünü dinlemeyip yola düşmesi motifi ile
işlenmeye başlar. Kuzıykürpes’in kaderinde bu sırrı sonradan öğrenip sevdiği
kıza kavuşmak için çile çekmesi vardır. Bu noktadan itibaren aşk temasına
paralel olarak kahramanlık teması da sürdürülür. Kuzıykürpes on yaşına
gelene kadar gücünün farkında değildir fakat on yaşından sonra etrafındaki
insanlarla olan mücadelesine bakıldığında kimsenin onunla boy
ölçüşemediği, gücüne yetişemediği görülür. Fakat ayırt edilmesi gereken
husus, burada gücünü şımarık bir şekilde göstermektedir. Yani henüz
kahramanlığına dair hiçbir iz yoktur. Yaşlı kadının tek oğlunu dövdükten
sonra devreye yaşlı kadın girer ve Kuzıykürpes’in bütün hayatını baştan sona
değiştirir. Yaşlı kadın “İnsaflı bir yiğit olsaydın senin gelinin olacak kızın da
bırakıp gitmezdi seni!” dediği zaman Kuzıykürpes’in hayatındaki bütün sırlar
açığa çıkar. Bundan sonra Kuzıykürpes hiçbir zaman eskisi gibi olmaz. Yaşlı
kadın ona her konuda yol gösteren bir danışman karakterine bürünür. Önce
annesinin nasıl gerçekleri söyleyeceği ve ardından nasıl yola çıkacağı
hakkında bilgiler verir. Yaşlı kadın burada başkahramana yol gösteren bilge
tip görünümündedir. Kuzıykürpes’in gözlerini açar ve onu yönlendirir. Bilge
tipli bu kadın, destandaki olağanüstülükleri yönlendiren konumdadır.

1 “Beşik kertme” geleneği bütün toplumlarda olduğu gibi Başkurtlar arasında “bişek tuy, sırga tuy (küpe takma
toyu)” olarak yaşamaktadır. İki han ya da bey, iki kahramanın eşleri aynı anda hamile kalırsa ve akraba olmaya
karar verirlerse dostluklarını güçlendirmek için bu yönteme başvurur. Buna karar verdiklerinde akraba ve
komşularıyla bir araya gelerek yemek yerler ve dua (bata) okutarak niyetlerini açık ederler. Yemekten sonra
bebeklere birbirlerinin kulaklarını ısırttırırlar. Bu uygulamadan sonra bebekler arasında söz kesilmiş sayılır.
(Kayhan, S. (2016, Ekim 4). Başkurt Türklerinde Beşik Kertme Geleneği. Avrupa Birliği Gazetesi. 27 Kasım
2020 tarihinde, http://avrupabirligigazetesi.com.tr/2016/10/04/baskurt-turklerinde-besik-kertme-gelenegi/
adresinden erişildi.)

525
Zehra IŞIK

Kuzıykürpes’in ilk kahramanlığı Gök Tolpar’ı yakalamasıdır. Tolpar

ya da Tulpar’ın Türk mitolojisinde önemli bir yeri vardır. Bu at sıradan bir at
değildir. Kanatları vardır ve uçar; gökyüzünden geldiğine inanılır. Genelde
beyaz ya da kara olur. Kanatları beyazdır ve Tanrı tarafından kahramanına
yardımcı olması için yaratılmıştır. Başkurt inancına göre Tolpar’ın kanadını
hiç kimse göremez. Tolpar kanatlarını yalnız karanlıkta, büyük engelleri veya
mesafeleri aşarken açar. Eğer birisi Tolpar’ın kanatlarını görürse Tolpar’ın
kaybolacağı inancı vardır. Eğer Kuzıykürpes, Gök Tolpar’ı yakalarsa
Mayanhılıv’ı da kurtarabilir. Bu tehlikeli yolculuğu sadece Gök Tolpar ile
gerçekleştirebilir.
“Sürü sürü yılkı hayvanlarınız arasında babanın ava çıkarken bindiği
Gök Tolpar olur. Sen bir şekilde yolunu bulup onu yakalamaya çalış.” diyen
yaşlı kadının sözlerini Kuzıykürpes can kulağıyla dinler. Gök Tolpar’ı
yakalamak için türlü mücadeleler verir. Gök Tolpar, Kuzıykürpes’i üç defa
gökyüzüne, üç defa yere vurur fakat hiçbir şekilde onu üstünden indiremez
ve böylece Gök Tolpar’ın yeni sahibi olur. Bu, kahramanlık yolunda atılan
ilk ve en önemli adımdır.
Gök Tolpar’ın sırtında babası Küsmes Han’dan kalan altın kaşlı eyerini,
ay baltasını, gümüş aynasını, ava çıktığında giydiği kürklü şapkasını ve gümüş
süslü kemerini alıp Gök Tolpar’ı nehrin en derin yerine götürüp bırakır. Üç gün
sonra gider, onu bıraktığı yerden alır ve macera başlar. Aşk hikâyesi içine
gizlenmiş kahramanlık alametleri artık ortaya çıkmaya başlar. Kuzıykürpes,
Mayanhılıv’ı bulmak için yedi dağ, yedi ova ve yedi denizi geçmek zorundadır.
Böylece Gök Tolpar’a atlayan Kuzıykürpes yollara düşer.
İlk olarak ensiz sonsuz kapkaranlık bir ormana rastlar. Gök Tolpar’ın
bilgeliği sayesinde ilk engeli atlatır. Babasının ay baltasını atar ve karanlık
orman bir anda aydınlanır. İkinci engeli sonsuz bucaksız bir denizdir. Bu defa
babasının gümüş aynasını atar. Sonsuz bucaksız uzanan denizin üstünde
camdan bir köprü oluşur ve bu engeli de aşarlar. Üçüncü ve son engel
karşısına çıkan dağda “yedi kapıp bir yutarım” diyen bir kurttur. Bu defa da
Gök Tolpar’ın sağ kaburgasına vurur ve sol kaburgasından fışkıran kanla
birlikte oradan uçarak giderler. Kahramanın ilk engelleri Tolpar’ın bilgeliği
ve olağanüstülüklerle aşılır. Bu engeller aslında annesinin geri dönmesi için
karşısına çıkardığı engellerdir fakat o kararlılığı ve cesaretiyle yolundan
dönmez.

526
Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv Destanı Sadece Bir Aşk Hikâyesi midir?

Kuzıykürpes yoluna devam eder ve yolda karşılaştığı çobanlarla

konuşarak Küser Han hakkında bilgiler toplar. En sonunda Küser Han’ın
yurduna varır. Kendini tanıtmadan onunla sohbet eder ve Küser Han,
Kuzıykürpes’e yılkı çobanı olmasını teklif eder fakat bir şartı vardır:“Benim
bir yılkı çobanına ihtiyacım var aslında ama benim bir şartım var: Yılkı
sürüsünde üç yıl kısır dolaşan kısrağımı yakalayıp ağızlıklamayı
başarabilecek kişiyi çoban olarak işe alacağım ben.”
Bu şartın üstüne yiğit Kuzıykürpes, dolaylı yoldan sürünün yanına
gider. Küser Han ise doğru yolu tercih etse de sürüye vardığında şaşkınlıkla
olanları izler. Çünkü Kuzıykürpes, Küser Han gelene kadar çoktan varır ve
yolda giderken avladığı çeşitli kuşları da pişirir. Küser Han, kahramanımızı
yılkı sürüsünün yanına gönderir. Kuzıykürpes öfkesine kapıldığı için kısır
kısrağı harap eder. Ardından altı yıl kısır kalan kısrağı yine aynı şekilde harap
eder. Son olarak dokuz yıl kısır kalan kısrağı yakalar ve onu dize getirir.
Bunun üzerine Küser Han onu işe almaya razı olur. Dikkatimizi çeken durum
ise şudur. Küser Han, Kuzıykürpes’in gücünü şımarıkça gösterdiği için kızı
Mayanhılıv’ı ondan kaçırır. İşe aldığı yiğidin o olduğundan haberi bile
yoktur. Ama onun gücüne ve yiğitliğine hayran kalır ve evine döndüğünde
ondan övgüyle bahseder.
Kuzıykürpes yaz boyunca dağda ve kırda çalışır. Bütün bunlara
Mayanhılıv’a kavuşmak için katlanır. Güz olunca artık saraya hayvanları
getirdiğinde ona bir adım daha yaklaşır. Yağmurlu bir günde hayvanlara
bakmak için Mayanhılıv da yardıma gelir ve artık orada kavuşurlar. Fakat asıl
mücadele bundan sonra başlar. Mayanhılıv’da gözü olan Saç kıran kafalı
dazlak hizmetçi Karagol bu durumu fark eder ve hemen Küser Han’a iftira ile
karışık olanları anlatır. Onu yenemeyeceklerini anladıkları için bir hile ile
Kuzıykürpes’i hayatlarından çıkarmayı planlarlar.
“Bunun için yalandan düğün düzenlemek gerek, diye söyledi de Saç
Kıran kafalı dazlak, Mayanhılıv’ı Kuzıykürpes’e veriyorum diye, büyük
ziyafet düzenleyip, düğün yaparak Kuzıykürpes’e ekşimiş bal içirip sarhoş
etmeli. Ondan sonra onu oynamaya davet edeceksin. O oynarken, iyice mest
olduğundan başı dönerek sallanmaya başlar. Sonra onu biraz kendine gelsin
diye bahane bulup kenara götüreceksin ve kafasına vurup öldüreceksin.
Kuzıykürpes’ten kurtulmak için başka çare yok, hanım” diyerek Küser Han’ı
bu plan için ikna etmeye çalışır. Küser Han bunu bahara kadar düşünür ve

527
Zehra IŞIK

planı uygulamayı kabul eder. Bu korkaklığın bir göstergesidir.

Kuzıykürpes’in karşısına çıkıp savaşmak için cesaretleri yoktur ve bu sebeple
onu bu şekilde öldürmeye karar verirler. Fakat âşık çift olayın farkına varırlar
ve Gök Tolpar’ın olağanüstü güçleri sayesinde bu tehlikeyi öğrenirler.
Güzeller güzeli Mayanhılıv çok telaşlanır ve Kuzıykürpes’in asla sarhoş
olmaması gerektiğini söyler.
Düğün günü gelip çattığında Küser Han ve saray ahalisi hiçbir şeyi
sezdirmez. Herkes eğlenir, atlar koşar, güreşçiler güreşir. Sofraya oturup bal
içmeye başlarlar ve Kuzıykürpes, Gök Tolpar’ın kılı ile balı karıştırdığı için
sarhoş olmaz. Sarhoş olmadığını görenler şaşırır ve bu defa da damadın
oynamasını isterler. Kuzıykürpes ile Mayanhılıv meydanda oynamaya
başlarlar ve tam bu sırada Gök Toplar onları kaçırmaya gelir. Gök Tolpar her
zamankinden yavaş koşunca ve Gök Tolpar’ın sırtında oturmak da imkânsız
olunca arkasından yetişen Saç kıran kafalı dazlak Karagol, Mayanhılıv’ı
çeker ve kendi atına alarak sarayına döner. Kuzıykürpes’in bir anlık dalgınlığı
felaketle sonuçlanır. Çünkü Kuzıykürpes, Gök Tolpar’dan kopardığı kılı
kuyruğuna geri takmayı unutmuştur. Kederlenen Kuzıykürpes, Mayanhılıv’ı
kurtarmak için çeşitli planlar kurar. Haberci bir kuş arar fakat sadece serçe
ona yardımcı olur. Serçe, Mayanhılıv’a mesajı götürmeye gittiği zaman
hizmetçinin karısı olanları bir bir işitir ve serçenin tüylerini bir bir yolarak
Kuzıykürpes’in nerede olduğunu öğrenir, kocasına anlatır. Serçe “Suk, suk”
diye inlerken Mayanhılıv bunu duyar. Küser Han’ın en sadık adamları Suk
boyuna gider ve Kuzıykürpes’in asıl kahramanlık mücadelesi burada başlar.
Kuzıykürpes’e ilk olarak Mayanhılıv’ın iki ağabeyi saldırır. Birinci
ağabeyi kılıç ile vurayım diye saldırır fakat Kuzıykürpes mükemmel bir
çeviklikle onun kolundan çeker ve kılıcını alır, ortasından kırar. Ardından ona
kendisinden hediye olarak babasından kalan kürklü şapkasını verir. İkinci
ağabeyi ise onunla dövüşmenin faydasız olacağını anlar ve kılıcını getirip
kendi eliyle verir. Bu ağabeyine de hediye olarak ay baltasını verir.
Ağabeyleri, Kuzıykürpes’in yiğitliği ve onlara hediyeler vermesi sebebiyle
ilginç biri olduğunu düşünerek evlerine dönerler.
İkinci abisi Kuzıykürpes’in hediye ettiği gümüş aynayı Mayanhılıv’a
verince, Mayanhılıv aynada her şeyi görür. Çünkü tam bu sırada Saç kıran
kafalı dazlak hizmetçi ağaç kovuğuna saklanmış Kuzıykürpes’i izler ve orada
hüzünlenerek oturan Kuzıykürpes’i bıçaklayarak öldürür. Mayanhılıv bu

528
Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv Destanı Sadece Bir Aşk Hikâyesi midir?

durumu babasına anlatır fakat kızını perişan bir halde gören Küser Han, onu
avutup ondan vazgeçmesi için diretir.
“Kendi kendini bitirip o kadar kederlenme kızım! İş işten geçmiş artık,
Kuzıykürpes’ten de iyi yiğitler bulunur.” dese de Mayanhılıv onu dinlemez,
Suk boyuna gider ve orada bulduğu Saç kıran kafalı dazlak hizmetçiyi bir hile
ile öldürerek intikamını alır. Bütün bunların üstüne güzeller güzeli, bahtsız
Mayanhılıv da bir acı ile bıçağı göğsüne saplayarak yaşamına orada son verir.
Bu dünyada kavuşamayan iki âşık ölüme birlikte gider.
Değerlendirmeler
Kuzıykürpes’i kahramanlığa eriştiren en önemli detay Gök Tolpar’dır.
Tolpar, gökyüzünden geldiğine inanılan, kanatları olan, insanlara yardım
ederek onları kötü durumlardan kurtardığına inanılan bir varlık olması
sebebiyle üst dünyaya ait olduğu ileri sürülür. En eski dönemlerden beri
kahramanların en yakın dostu olmuştur. İncelediğimiz destanda da durum bu
şekildedir. Gök Tolpar, Kuzıykürpes’in en yakın dostudur ve Kuzıykürpes’in
cansız bedeninin yanında gözleri yaşlı, başını eğip beklemiştir.
Tolpar sadece kahramanların atıdır ve Tanrı tarafından kahramanlara
yardımcı olması için yaratıldığına inanılır. Kahraman, Tolpar’a ihtiyaç
duyduğunda onun yelesinden aldığı üç kılı yakar ve o anda Tolpar yanında
belirir. Görüldüğü üzere Gök Tolpar sıradan bir at değildir. Tanrı onu
Kuzıykürpes’e, ihtiyaç duyduğu anlarda, bilgi ve cesaretinden yararlanması
sebebiyle vermiştir. Özellikle Kuzıykürpes yolda karşılaştığı engelleri
aşarken Gök Tolpar, kahramanlığı ve cesaretiyle onun önüne geçmiştir. Bu
durum destanlarda sıkça karşılaşılan bir durumdur. Kimi yerlerde atı,
kahramanın önüne geçebilir. Böyle durumlar genellikle kahramanın tek
başına aşamayacağı durumlardır ve kanatsız mucize sayesinde kahraman, bu
engelleri rahatlıkla aşar. Burada Gök Tolpar’ın değerini anlayabilmek için
öncelikle destanlarda atların ne kadar önemli bir konuma sahip olduğunu
vurgulamak gerekir. Türk mitolojisine göre atlar, kişiyi kutsal kabul edilen
güçlerin yanına taşıyan varlıklardan biridir. Tanrı katına erişebilen bu
varlıklar kişiyi kutsala bir adım daha yaklaştırır ve onu yüceltir. Yine Türk
mitolojisine göre kişiyi cennete ulaştıracak yolu da at bilir (Seyidoğlu, 1995:
55). Kahramanımız Kuzıykürpes Gök Tolpar’la anılmaktadır. Gök Tolpar,
Kuzıykürpes ne zaman darda kalsa, her zaman imdadına yetişmiştir.

529
Zehra IŞIK

Çalışmamızda incelediğimiz destanın merkez kahramanı olan

Kuzıykürpes, şanlı Küsmes Han’ın tek çocuğudur. Doğumunu memelerinden
süt damlayan bir geyik müjdeler. Destan boyunca Mayanhılıv’a kavuşmak
için türlü mücadeleler verir. Karşısına çıkan her zorluğu Gök Tolpar’la
birlikte atlatır. Türk destanlarında görülen merkezî kahramanın en önemli
özelliği yiğitliği, cesareti ve gücüyle ön plana çıkmasıdır. Kuzıykürpes için
de aynı durum söz konusudur. Destanın başından sonuna kadar yiğitliği ve
cesaretiyle devam eden bütün mücadelelerde kahramanlığını sergiler.
Kuzıykürpes’i öldürmek için türlü hileye başvururlar fakat bunu
başaramayacaklarını bildikleri için onu sarhoş edip öldürmeye karar verirler.
Türk destanlarında karşımıza çıkan en belirgin tuzak şekillerinden biri
kahramanların yedikleri ya da içtikleri bir şeyle zehirlenmeleridir. Küser Han
ile Saç kıran kafalı dazlak hizmetçi, düğünde Kuzıykürpes’e sundukları balın
içine karıştırmıştır. Amaç Kuzıykürpes’i sarhoş ettikten sonra zehirlemektir.
Fakat Gök Tolpar sayesinde bu hileyi öğrenen Kuzıykürpes ile Mayanhılıv
bu tuzağa düşmezler. İlk denemede başarısız olan Saç kıran kafalı dazlak
hizmetçi ile Küser Han başka çare ararlar. Daha sonra Dazlak hizmetçi,
Kuzıykürpes’i Suk boyunda uykuda iken yakalar, eline ikinci bir şans geçer
ve Kuzıykürpes’i öldürür. Buradan da anlaşılacağı gibi kahraman ya
sarhoşken ya da uykuluyken öldürülmeye çalışılır çünkü her ikisi de yiğit
Kuzıykürpes’i öldüremeyeceklerini bilirler.
Kuzıykürpes çocukluğundan beri gücü ve cesaretiyle nam salmıştır.
Onun amacı liderlik ya da komutanlık değildir. Onun tek amacı evleneceği
kızı bulup onu yurduna geri getirmektir. Destan boyunca bütün mücadelesini
bu yönde verir. Türk destan geleneğinde görüldüğü gibi Kuzıykürpes destan
boyunca yalnızca atı Gök Tolpar ile mücadele etmiştir. Bu kahramana özgü
bir özelliktir. Ayrıca Kuzıykürpes’in en dikkat çekici özelliği onun olağandışı
gücüdür. Bunu Küser Han’la ovada kısır dolaşan ilk iki kısrağı yakalamaya
çalışırken harap edişinden anlamak mümkündür.
Epik destan geleneğine göre kahramanın bir mücadeleyi
kazanabilmesi için evinden uzaklaşması gerekir. Kahramanlığını ispatlamak
için de yol boyunca karşısına çıkan tüm engellerden kurtulması gerekir.
Gittikçe uzayan yol, kahramanı olgunlaştırır. Bu olgunluk süreci ise türlü
sınavlarla doludur. Kuzıykürpes de başlangıçta şımarık bir çocuk iken yaşlı
kadının sırrı ortaya çıkarması üzerine bir arayış içine girer. Amacı

530
Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv Destanı Sadece Bir Aşk Hikâyesi midir?

Mayanhılıv’a ne olursa olsun kavuşmaktır. Bunun için evinden uzaklaşır ve

yollar onu yiğit ve cesur bir kahraman haline getirmiştir. Mücadeleden hiçbir
zaman vazgeçmez fakat sevdiği kıza da bu dünyada kavuşamaz. Mayanhılıv’a
kavuşmasının bedeli yurdundan ayrılmak olmuştur ve Kuzıykürpes sonunda
bu bedeli canıyla öder.
Kuzıykürpes çıktığı bu macerada iki zorlukla karşılaşır. Bunlardan ilki
kötü niyetli yakınlardır. Mayanhılıv’ın babası ve onun hizmetçisi Saç kıran
kafalı dazlaktır. Bu iki zıt kahraman, destan boyunca Kuzıykürpes’i öldürmek
için mücadele eder. Fakat mücadelelerini yiğitçe değil de ikinci zorluk olan
hile ile kazanır. Onlar için önemli olan Kuzıykürpes’in ölmesidir ve destan
sonunda onu uykuda yakalayarak öldürürler. Bu durum Türk destan
geleneğinde kahramanın karşısına sıkça çıkan durumlardan biridir.
Anlaşıldığı gibi kahraman başarıya ulaşamasın diye bu zorluklar karşısına
çıkar.
Kuzıykürpes’in bir kahraman olabileceği tartışmasında karşımıza
çıkan en büyük engel onun gittiği yerden dönememesi, mücadelesinin zaferle
sonuçlanamaması durumudur. Bütün destan boyunca mücadele etse de
sonunda sevdiği kıza kavuşamaz. Bir anlık dalgınlığının bedelini canıyla
öder. Gök Tolpar’a ait parmağındaki kılı birleştiremediği için, Tolpar hızlı
koşamaz ve yakalanırlar. Daha sonra yaptığı bu hata yüzünden çok pişman
olur fakat bu durum hiçbir şeyi değiştirmez. Destan mutsuz bir sonla biter.
Özkul Çobanoğlu, epik destan geleneğinde motifleri ve sıralanış
düzenini incelerken, sıralamayı dört daire şeklinde inceler. “Türk kahraman
kalıbı tasnif denemesi” olarak ifade ettiği bu motiflerin sıralanışı dolayısıyla
da destanların yapısını ortaya koyan şematik soyutlama, eldeki verilerle
hazırlanmış bir deneme olduğunu ifade eder (Çobanoğlu, 2013: 75). Bu tasnif
denemesine göre çalışmamızın yapısını oluşturan Kuzıykürpes Mĕnen
Mayanhılıv destanını dört dairede incelemek mümkündür. İlk daireyi
Kuzıykürpes’in doğumu, çocukluk döneminde babasını kaybetmesi ve
hayatıyla ilgili mühim bir sırrı öğrenmesi oluşturur. İkinci daireyi yolculuğa
çıkması ve yolculuk sırasında türlü mücadeleler vermesi oluşturur. Üçüncü
daireyi sevdiği kız olan Mayanhılıv’a kavuşması ve onu kurtartama çalışması
oluşturur. Amacı onu alıp kendi yurduna götürmektir. Fakat sevdiği kızla
evlenemez. Tam ona kavuştuğu sırada onu yeniden kaybetmesidir. Dördüncü
daireyi Suk boyunda başına gelenler ve orada hayatını kaybetmesi oluşturur.

531
Zehra IŞIK

Sonuç

Türk destanları, Türk milletinin var oluşundan bu yana sözlü kültürü

saklayıp koruyan ve gelecek nesillere taşıyan en verimli ürünlerdir. Bu
nedenle Türk destan kahramanlarının oluşturduğu çizgiler oldukça önemlidir.
Çünkü destan kahramanı aynı zamanda ait olduğu milletin özelliklerini
taşımaktadır.
Başkurt Türkleri, İdil-Ural şeklinde adlandırılan bölgedeki en eski
Türk boylarından biridir. Kültürel birikim ve destan geleneği yönünden de
oldukça zengin bir birikime sahiptir. Yapılan araştırmalara göre Başkurt
destanları mitolojik unsurlarla örülmüştür. Kuzıykürpes Mĕnen Mayanyılıv
destanı orta dönemde oluşmuş bir destan olduğu için daha gerçekçi unsurlara
sahiptir. Destanda görülen su ve dağ kültü, kadim dönemde Başkurtlar’ın dağ
ve su kültüne olan saygısını göstermektedir.
Destansı şiirlerde sevgiliyi elde etme teması oldukça yaygın bir
şekilde kullanılır. Kahraman, evleneceği kızı elde etmeden önce türlü
zorlukları göğüsleyerek birbirini izleyen görevleri icra etmek zorundadır.
Sevgiliyi kazanma Türk destan geleneğinde sıklıkla karşımıza çıkar fakat
bazen kahraman tüm mücadelesine rağmen sevgiliye kavuşamaz ve hayatını
kaybeder. Kuzıykürpes, aşkı için mücadele eden fakat sonunda zıt
kahramanların hilelerine yenik düşen bir kahramandır. O da Türk destan
kahramanları gibi yolculuk sırasında bir olgunluğa ulaşmıştır. Destanın ilk
bölümünde toy ve şımarık bir genç iken destanın orta bölümlerinde yoldaşıyla
birlikte türlü sınavlardan geçer, destanın son bölümünde ise artık olgun, yiğit
ve cesaretli bir delikanlı olmuştur. Kahramanımız sevdiği kıza kavuşmak için
bütün destan boyunca zıt güçlerle mücadele etmiş, onlara karşı kahramanlık
vasıflarını sergilemiştir. Kuzıykürpes’in mücadeleleri dikkate alındığında bu
destanın sadece bir aşk hikâyesi değil aynı zamanda kahramanlık hikâyesi
özelliklerine de sahip olduğunu söylemek mümkündür. Kuzıykürpes aşkı için
mücadele eden kahraman olarak merkezî bir tip niteliğindedir.
G. Selem’in versiyonundaki Kuzıykürpes tipi, fiziksel özellikleri ve
bireysel başarıları ile ön plana çıkmıştır. Fakat bunun yanında öğrendiği sırrın
peşinden gitmesi onun, atalarına verdiği değeri göstermektedir. Onu
kahraman yapan da budur. Babasının onurunu koruması, kendi ihtiras ve

532
Kuzıykürpes Mĕnen Mayanhılıv Destanı Sadece Bir Aşk Hikâyesi midir?

ihtiyaçlarından ziyade hayat arkadaşı olacağı kızı korumaya çalışması onu

“epik kahraman” tipinden “sosyal kahraman” tipine çevirmektedir.
Uygulamalı halk bilimi doğrultusunda, daha ayrıntılı çalışmalar
yapılması gerekir. Elde edilen verilerle oluşturulmuş tasnif denemelerine göre
incelenip sözlü kültür ürünlerini belirli şekilde sınıflandırmak gerekir. Sonuç
olarak kültürel birlikteliğe yardım eden ve zamansal olan noktayı aşan
yönüyle incelediğimiz destan, ortak bir kültüre hizmet etmesi açısından
hazine değerindedir. Bu hazinenin kıymeti bilinmeli, korunmalı ve yeniden
düzenlenerek Türk dünyası ortak belleğine sunulmalıdır.

KAYNAKLAR
ARSLAN, M. (2017). Başkurt Türklerinin Tarihi Destanı İdigey ile Moradım (İzeükey Minen
Moradım). İstanbul: Ötüken Yayınları.
ASLAN, E. (1995). “Dede Korkut Hikâyeleri ile Türk Destan ve Halk Hikâyelerinde Alp-Kız Motifi”.
Folklor / Edebiyat Dergisi, S. 4.
ASSMAN, J. (2001). Kültürel Bellek-Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik.
(Çev.: A. Tekin), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
BAYAT, F., (2007). Türk Mitoloji Sistemi 1-2. İstanbul: Ötüken Yayınları.
CAFEROĞLU, A. (1953). “Türk Onomastiğinde At Kültü”. Türkiyat Mecmuası, S. 10, 201-212.
ÇOBANOĞLU, Ö. (1999). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara:
Akçağ Yayınları.
ÇOBANOĞLU, Ö. (2003). Türk Dünyasında Epik Destan Geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları.
ERGUN, M. ve AÇA, M. (2004). Tıva Kahramanlık Destanları I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ESİN, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
KARA, Ü. (2012). “Türk Destanlarında Merkezi Kahraman Tipi Tipolojisi”. Folklor / Edebiyat, S.
69: 9-46.
ÖGEL, B. (1989). Türk Mitolojisi I-2 (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). Ankara: Türk Tarih
Kurumu Yayınları.
REİCHL, K. (2014). Türk Boylarının Destanları. (Çev.: M. Ekici), Ankara: TDK Yayınları.
SÜLEYMANOV, A. vd. (2014). Başkurt Destanları 2, Ankara: TDK Yayınları.
TEMİR, A. (1976). “Kuzey Türkleri: İdil-Ural ve Yöresi”. Türk Dünyası El Kitabı, Ankara: TKAE.
http://avrupabirligigazetesi.com.tr/2016/10/04/baskurt-turklerinde-besik-kertme-gelenegi/
(Erişim: 27.11.2020)

533
Gasımova, F. (2020) Oğuz ve Kelt Eposlarında Rastlanan Esas ve Yardımcı Tipler, Motifler,
Folklor Akademi Dergisi. Cilt:3, Sayı:3, 534 – 550.
Makale Bilgisi / Article Info
Geliş / Recieved: 11.03.2020
Kabul / Accepted: 06.12.2020
Araştırma Makalesi/Research Article

OĞUZ VE KELT EPOSLARINDA RASTLANAN ESAS VE

YARDIMCI TİPLER, MOTİFLER
Fidan GASIMOVA*

Öz
Sözlü halk sanatının her eserinde, özellikle eposlarda bazen eski dönemlere uzanan
katmanları açmak mümkündür. Yazılı kaynakların olmaması nedeniyle bu eski katmanların
incelenmesi geniş tarihi-mukayeseli materyalin temin edilmesiyle mümkün olabilir. Oğuz ve
Kelt eposlarının incelenmesi bu açıdan büyük önem arz etmektedir. Nitekim Oğuzlarla ilgili
birçok önemli tarihi-kültürel olaylara, folklor materyallerine Keltlerde de rastlıyoruz. Bunları
incelemekle iki halk arasında ne gibi tipolojik bağlantıların ve sosyolojik ilişkilerin olduğu
hakkında az da olsa malumat elde edebiliriz.
Oğuz ve Kelt eposları esas ve yardımcı tiplerin tipolojisi açısından benzerlikler
göstermektedir. Bu benzerliklerin en belirgin örneklerini Keltlerde Konhobor, Arthur, Puyl;
Oğuzlarda Oğuz, Bayındır Han, Kazan Han gibi hükümdar/hakan tiplerinde görebiliriz. Yine
aynı şekilde Keltlerde Kuhulin, Yuk; Oğuzlarda Oğuz, Kazan, Basat, Bamsı Beyrek, Segrek,
Uruz gibi kahraman tiplerinde birçok benzerlik görülmektedir. Oğuz ve Kelt eposlarındaki
kadın tipleri de birçok ortak özellik ve benzerlik göstermektedir. Eposlarda özel bir role sahip
olan kahramanların yardımcılarının tiplerini incelediğimizde Oğuz ve Kelt eposlarında
kahramanların yardımcılarının da benzer özelliklere sahip olduklarını görebiliriz. Kazan
Han’ın çobanı ile Kuhulin’in arabacısı bu benzerliğe örnek gösterilebilir.
Eposlarda esas ve yardımcı tiplerin tipolojisi sırasında oldukça ilginç detaylarla
karşılaşıyoruz. Her iki halkın eposlarında aynı veya benzer öykü ve motiflerin bulunması
dikkat çekiyor. Bu motiflere babanın oğulsuzluğu ve tanrıya yalvarışı, kahramanın mucizevi
doğuşu, hızla büyümesi, ergenlik çağında yiğitlikler göstermesi, isim kazanması, dövüş
silahlarının kullanımını öğrenmesi vb. dâhildir.
Esas tiplerin tipolojisi incelendiğinde benzerlik içerdiği göze çarpan bir başka motif
de kahramanın kendisine sevgili araması, kızın kendisine verilmesi için sınavlardan geçmesi,

* Doç.Dr., Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor Enstitüsü, Bakü/Azerbaycan, [email protected], 0000-
0002-9795-5932

534
ve kahramanın evlenmesi motifidir. Keltlerde Kuhulin’in, Oğuzlarda Kanturalı’nın karşısına
konulan sınavlar; Bamsı Beyrek’le Kuhulin’in kendi sevgilisinden bir takım nedenlerle ayrı
düşüp sonra dönmesi gibi örnekler, evlenme ile ilgili motiflerdeki benzerliklerdendir. Oğuz ve
Kelt eposlarındaki benzer motifleri incelerken üzerinde duracağımız bir diğer motif de
Kuhulin ve Bamsı Beyrek’in ölümlerinde olduğu gibi kahramanların halkları için, halklarının
birliği veya kurtuluşu uğrunda ölümü göze alması,kahramanın ölümü motifidir.
Makalede Oğuz ve Kelteposlarında rastlanan esas ve yardımcı tiplerin tipolojisini
ortaya koyan motiflerin incelenmesi öngörülmüştür. Bu konunun öğrenilmesi tarih ve
kültürümüzün birçok eski katmanlarının açılmasına da yardım edebilir.
Anahtar kelimeler: Oğuz, Kelt, epos, tip ve motif, tipoloji.

THE MAIN AND AUXILIARY TYPES, MOTIFS FOUND IN THE

OGHUZ AND CELTIC EPOSES

Abstract
In every work of oral folk art, especially in the eposes it is sometimes possible to
open the layers dating back to the ancient times. Due to the lack of the written sources, the
study of these ancient layers may be possible by looking through the encouragement of the
extensive historical-comparative material. The investigation of Oghuz and Celtic eposes is
also of great importance in this point. As a matter of fact, we come across many important
historical and cultural events related to Oghuz and folklore materials in the Celts. By
investigating them, we can get a little bit information of what typological connections and
sociological relationships there are between the two peoples.
Oguz and Celtic eposes have similarities in terms of typology of the main and
auxiliary types. We can see the most obvious examples of these similarities in the
leaders/heads of the state like Conchobar, Arthur, Puyl in the Celts; and Oghuz, Bayindir
Khan, Kazan Khan in Oghuz people. Likewise, there are a number of similarities in the types
of heroes such as Cuchulainn, Yuk in the Celtic people; Oghuz, Kazan, Basat, Bamsı Beyrek,
Segrek, Uruz. There are also many common features and similarities in women's types in
Oghuz and Celtic eposes. While examining the types of assistants of heroes having a special
role in eposes, we can see that the assistants of heroes in Oguz and Celtic epos have also
similar characteristics. Similarity between Kazan Khan's shepherd and Cuchulainn’s carter
can be an example of this similarity.
We come across quite interesting details while investigating the typology of the
main and auxiliary types in the eposes. The existence of the same or similar stories and
motifs in the eposes of both peoples is remarkable. These motifs include the father having
no son and his praying to God, the miraculous birth of the hero and his rapid growth,
demonstrating courage in the adolescence, getting a name, learning the use of war
weapons, and others.

535
While investigating the typology of the main types, another striking motif that
includes similarities is the fact that the hero looks for a lover, his courage is tested in order
to get the girl and marry her. Exams required from Cuchulainn in the Celtic people and
Ganturalı in Oguz people; examples such as Bamsı Beyrek and Cuchulainn’s falling apart
from their lovers for some reasons and then coming together are the similarities in the motifs
related to the marriage. Another motif that we will focus on when examining similar motifs
in Oguz and Celtic epos is the death of a hero motif - the death of the heroes for their people,
for the unity or salvation of their people, as it is in the death of Cuchulainn and Bamsı Beyrek.
The investigation of the motifs that reveals the typology of the main and auxiliary
types found in Oghuz and Celtic eposes is proposed in the article. The investigation of this
theme can also help open many old layers of our history and culture.
Key words: Oghuz, Celt, epos, type and motif, typological.
.

536
Oğuz ve Kelt Eposlarında Rastlanan Esas ve Yardımcı Tipler, Motifler

Giriş

Eposlar, ait oldukları halkların tarihlerini yansıtmaktadır. Bir halkın

tarih ve kültürü hakkında bilgi edinmek için onun tarihinden başka,
folklorunu, özellikle de tarihsel verileri yansıtan eposlarını okumak gerekir.
Eposlar, kahramanlık idealleşmesi ölçeğinde halkın yaşayan tarihidir. Onun
geleneksel imgelerinde halkın kahramanlık, cesaret, özveri, asalet, vatan ve
halk için sevgi idealleri tecessüm eder (Jirmunskiy, Zarifov, 1947: 496).
Eposların, özellikle de farklı halklara ait eposların araştırılması tarih ve
folklor açısından bazı önemli sonuçlar elde etmeye olanak sağlar. Çünkü epos
hem tarih hem de folklor içermektedir. Oğuz ve Kelt halklarına ait eposların
öykü yapısı, esas ve yardımcı tipler, eposlarda rastlanan ortak motifler
açısından incelenmesi bu açıdan büyük önem taşımaktadır. Oğuz ve Kelt
folklorunun ve eposlarının incelenmesi tarih ve kültürümüzün
öğrenilmesinde bize bazı yeni ipuçları verebilir.
“Sözlü halk sanatının her eserinde, özellikle de halk eposlarında bazen
eski dönemlere uzanan katmanları açmak mümkündür. Yazılı kaynakların
olmaması nedeniyle bu eski katmanların incelenmesi sadece geniş tarihi-
mukayeseli materyalin teşvik edilmesiyle hafifletilebilir” (Jirmunskiy,
Zarifov, 1947: 7). Bu yüzden araştırma hem Oğuz, hem de Kelt mitolojik
metinlerini, folklor örneklerini, özellikle her iki halka ait eposları
kapsamaktadır.
Bu araştırmada ait olduğu halkın tarih ve kültürünü aynı anda yansıtan
Oğuz eposlarından Kitabı-Dede Korkut, Oğuz Kağan, Kelt eposlarından
Kuhulin ve her iki halkın mitolojisi materyal olarak seçilmiş ve yöntem olarak
eposlarda rastlanan esas ve yardımcı tipler, onlarla bağlı motiflerin tipolojisi
öngörülmüştür.
Oğuz ve Kelt metinlerinin karşılaştırılması, onlar arasında hayli benzer
tarafların olduğunu ortaya çıkarır. Öncelikle şunu belirtelim ki, her iki halkın
mitolojisinde, folklorunda, dini inançlarında, merasim-bayramlarında da
yakınlık vardır. Örneğin Oğuz eposlarından olan Kitab-ı Dede Korkut bildiğimiz
gibi ayrı ayrı boy ve mukaddimeden oluşmuştur. “Oğuznamecilik geleneğinin en
önemli eserlerinden olan kitap, ihtiva ettiği atasözü, deyim, ağıt, alkış-kargış
örneklerinin yanı sıra, eski Türk gelenekleri, inanışları ve pratikleri ile eski Türk

537
Fidan GASIMOVA

şiiri ve nesrinin en güzel örneklerini sunması bakımından halk edebiyatı

araştırmaları için eşsiz bir kaynaktır” (Oğuz, 2008: 103).
Kelt eposları da ayrı ayrı sagalardan oluşturulmuştur. Kitab-ı Dede
Korkut eposunda boyların, gerekse Kuhulinle ilgili sagaların her biri kendi
içerisinde bütünlük gösteren bir hikâye izlenimi verir. Boylarda ve sagalarda
halkın geleneklerinden, törenlerinden, kahramanların doğuşu, büyümesi,
yiğitlikleri gibi konulardan bahsedilir.
Oğuz ve Kelt Eposlarındaki Esas Tipler
Kelt kahramanlık sagaları genellikle Olster dönemine aittir. Bu dönem
bilimsel literatürde genellikle Ortaçağ İrlanda edebiyatı örneklerini ifade
etmek için kullanılır. Bu dönem sagalarının da esas tipleri hükümdar
Konhobar, oğlu Ness, Kuhulin, Konall Kernah, Leare Buadah ve başka
kahramanlardır ki, onlar da İrlanda’nın Olster (Ortaçağ'da Ulad) eyaleti ile
bağlantılıdırlar. Ulad dönemi olaylarının yaşandığı yer Kral Konhobar’ın
konutu olan Emayn Maha’ydı. Bu dönem sagalarından hacim olarak en
büyüğü Öküz Kualngen’in Çalınması sagasıdır (Uladskiy çikl,
https://ru.wikipedia.org/wiki/Уладский_цикл). Bu dönem mitolojik dönem
ile tarihsel dönem arasında bulunur. Arkeolojik materyaller, sagalarda sözü
geçen yerlerin ve karakterlerin çoğunluğunun o dönemde İrlanda'da
gerçekten var olduğunu söyler (Şirokova, 2005: 44).
Kelt eposunda da Oğuz eposunda olduğu gibi bir dizi hükümdar tipleri
vardır. Konhobor, Arthur, Puyl Keltlerde; Oğuz, Bayındır Han, Kazan Han
ve benzerleri Oğuzlarda rastlanan hükümdar tipleridir.
Bahadır tiplerine örnek olarak Oğuzlarda Oğuz, Kazan, Basat, Bamsı
Beyrek, Segrek, Uruz; Keltlerde Kuhulin, Yuk ve başkaları verilebilir.
Eposların esas kahraman tipleri özellikle dikkat çekmektedir. Dede
Korkut, Oğuz Kağan ve Kuhulin eposlarında esas kahramanların doğuşu,
kahramanlık gösterdikten sonra ad kazanması, yiğitlikleri, evlenmesi, halk ve
vatan sevgisinin göstergesi olan sahneler bir birine çok yakındır. Sırasıyla
bunları gözden geçirelim.
Mucizevi Doğum Motifi
Mucizevi doğum motifi, Oğuz ve Kelt eposlarındaki ortak motifler
arasında en başta gelir. Özellikle masallarda bulunan bu motif, mitolojik

538
Oğuz ve Kelt Eposlarında Rastlanan Esas ve Yardımcı Tipler, Motifler

metinlerin temelini oluşturur. Oğuz ve Kelt eposlarında esas kahramanın

mucizevi menşeyi ve doğuşunun karakteristik özellikleri neredeyse bir biri ile
aynı denilebilecek derecede benzerlikler gösteriyor. Genel olarak,
kahramanın mucizevi doğuşu hakkında çok sayıda fikir vardır. Eposlardaki
mucizevi doğuş mitlerden gelmektedir.
Türk mitolojisinde de, insandan türememiş insanlar görülmektedir ki,
bunlar tanrı ve tanrıçalardan, başka canlı yaratıklardan, yahut tabiatta mevcut
başka varlıklardan meydana gelmişlerdir. Kurt şekline girmiş tanrıdan,
tanrıçadan, tanrı tanınan bir dağdan, kurttan ve geyikten, köpekten, ağaçtan,
testiden, dolu tanesinden, köpüklerden, denizden (Uraz, 1967: 95).
Mucizevi doğum masallarda, birkaç değişik türde görülür. Efsunlama
ile doğum, içilmiş sudan doğum, ölenin dönüşü gibi doğum, sobadan doğum,
yenen kalıntılardan doğum, balıktan doğum, yapılan insanlar olarak
gruplandırılabilir (Propp, 1976: 205-240).
Folklor ürünü türlerde, özellikle masallarda, bulunan mucizevi doğum
türlerinden bazıları, eposlarda kendini gösterir. Oğuz eposlarına
baktığımızda, bunlardan birkaçıyla karşılaşıyoruz. Daha yoğun bir şekilde
rastlanan ışıktan doğum motifitir. Bunun bir örneği olarak, Oğuz Kağan
eposundaki ışıktan doğumu gösterebiliriz. Oğuz Kağan eposunda Oğuz'un
gökten inen ışıktan mucizevi şekilde doğmasından bahsedilir ki, bu da malum
mitolojik motiftir. Böylece Oğuzun doğuşu mitolojik bağlam içerisindedir
(Beydili, 2003: 285). Eposta Oğuz, Ay Hakan’ın oğlu olarak gökten yere
indirilir (Bayat, 1993: 124).
Tanrının oğlu olarak doğmak, Kelt eposlarında da kendini gösterir.
Eposun bir varyantında Kuhulin’in Güneş tanrısı Lugh’un oğlu olduğu
söylenir. Bu varyantta Setanta’nın doğumu şöyle tasvir edilir: “Güneş tanrısı
Lugh, sinek biçimine girip Kral Konhobor’un kız kardeşi Dehtire’yi ziyaret
eder. Dehtire, sineği yutar ve sonucunda Setanta ismini verdiği bir oğlan
doğurur” (David A. Leeming, 2017: 167).
Sinek, birçok halkın mitolojik metinlerinde ruh rolünü oynar. Sahada
folklor örnekleri derleme çalışmaları yapanlar, anlatıcıların zaman zaman
sinekten ruh olarak bahs ettiğini görmüşlerdir. Sinekle ilgili anlatılan
mitolojik metinde sinek bir ruh rolünü oynuyor ve kadın sinekten hamile
kalıyor (Şarur folklor örnekleri, 2018: 59).

539
Fidan GASIMOVA

Görüldüğü gibi hem Oğuz, hem de Kuhulin ışıkla, ateşle bağlantılı

şekilde doğar. Eski Türklerde olduğu gibi Keltlerde de ateş kutsal sayılmıştır.
Keltlerin folklor metinlerinde de görüldüğü gibi, onlar da “ateş”e çok değer
verirlerdi. Tek tanrının simgesi olarak gördükleri güneşten esinlenerek
kendilerine “ışık çocukları”, “ateş çocukları” derlerdi. Güneşin kuvvet,
saldırganlık, genişleme ihsan ettiğini, ateşte de küçük ölçüde de olsa bunların
bulunduğunu, ateşi zenginleştiren bitkilerin oluşturduğu alevin de bu nedenle
kutsal olduğunu söylerlerdi. “Alev”e kutsal gözle bakarlardı (Keltler,
http://www.nadirelibol.com.tr/text/keltler.html). Bunun için de Keltlerin
yarattıkları kahramanlık eposlarında da Güneşin adı geçmektedir.
Türk eposlarında mucizevi doğum motifinin çeşitli biçimlerinden biri
de kahramanın içilen sudan doğmasıdır. Kelt eposunun bir varyantında
Dehtire, içtiği su ile rahmine düşen varlıktan Kuhulin’i dünyaya getirir.
“...Dehtire evlatlığının ölümüne herkesten çok üzülür. Üç gün boyunca hiçbir
şey yemez, içmez. Sonra, böyle ağır bir keder, onda güçlü bir susuzluk yaratır.
İçmek için ona bir bardak su verirler. Kız onu dudaklarına yaklaştırdığında,
küçük bir hayvanın ağzına atılmak istediğini hisseder. O bardağı geri çeker.
Ama yanındakiler orada hiçbir hayvan olmadığını söylerler. Yine de suyu
içmek için bardağı ona verirler. Ve o suyu içtiği zaman hayvan onun ağzından
vücuduna girer. Bununla da kız hamile kalır” (İslandskie sagi. İrlandskiy
epos, 1973: 585).
Kahramanın Hızlı Büyüme ve Yiğitlik Göstererek Ad Kazanması
Motifi
Eposun esas kahramanı ile bağlı bu bölümde Oğuz eposlarıyla ortak
özellikler taşıyan birkaç motif kendini gösterir. Bunlar arasında yukarıda
bahsettiğimiz hem mucizevi doğum motifi, hem kahramanın hızla büyümesi
ve yiğitlik gösterdikten sonra isim kazanması motifini görüyoruz.
Kelt eposunda kahraman Kuhulin’in hızlı büyüme ve yiğitlik
göstererek ad kazanması motifi Oğuz eposudaki bu motifle aynıdır. Örneğin,
Kelt eposunda çocuğun doğdukta artık üç yaşında olması, adının Setanta
olması, ancak Kulan’ın köpeğini öldürdükten sonra Kuhulin olarak
adlandırılmaya başlandığı verilmektedir (İslandskie sagi. İrlandskiy epos,
1973: 583-586). “Setanta doğduğu andan itibaren önemli güçlere ve
yeteneklere sahiptir. Yedi yaşındayken Konhobor’un hükümdarlığına boyun
eğdirmek isteyen 150 saldırganı püskürtür. On iki yaşındayken demirci

540
Oğuz ve Kelt Eposlarında Rastlanan Esas ve Yardımcı Tipler, Motifler

Kulan’ın bekçi köpeğini öldürür ve ceza olarak köpeğin yerini alır, ismi
Kuhulin (Kulan’ın Köpeği) olarak değişir” (David A. Leeming, 2017: 167).
Kahramanın hızlı büyümesi, mucizevi doğum motifine en yakın,
onunla bağlantılı bir motiftir. Propp, masallarda kahramanın hızlı
büyümesinden bahsederken hızlı büyümenin mucizevi doğumun bir neticesi
olduğuna ve mucizevi doğumu tamamlayan bir unsur olduğuna işaret eder.
“Hızlı büyüme motifi, kahramanın, kurtarıcının doğuş motifinden
yaratılmıştır. Mutsuzluk anında doğar ve hemen kurtarma çalışmalarına
başlar. O büyük doğar, çünkü o dünyadan döndüğünde büyüktür. Ancak
kadın büyük bir adam doğuramaz, bu yüzden de masalda alışılmadık bir
şekilde hızlı büyümeyi takdim eden, çocuğun bir yetişkine dönüşmesi motifi
ortaya çıkar” (Propp, 1976: 240).
Oğuz eposlarında da hızlı büyüme motifine yaygın olarak
rastlanmaktadır. Oğuz Kağan eposunda mucizevi şekilde doğan Oğuz da hızla
büyür, dil açar, yiğitlik gösterir (Bayat, 1993: 124). Yiğitlik göstererek ad
kazanma motifi Oğuznamelerde sıkça rastlanan motiflerdendir. Kitab-ı Dede
Korkut eposunda kahramanlık gösteren Oğuz yiğitlerine Dede Korkut isim
koyardı. Bunu Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyu’nda açıkça görmek
mümkündür. Nitekim Dirse Han’ın oğlu yiğitlik göstererek vahşi boğaya
galip gelir ve Oğuz beyleri rica ederler ki, Dede Korkut gelip yiğide isim
versin (Kitabi-Dede Korkut, 1988: 134).
Evlenme Motifi
Her iki eposta kahramanın mucizevi doğuşu, hızlı büyümesi, yiğitlik
gösterip ad kazanması motiflerinden sonra benzerliği ile dikkati çeken
evlenme motifidir. Nitekim Türk eposlarında en çok rastlanan bu motif
kahramanın kendine sevgili araması ve önüne konulan sınavlardan geçerek
evlenmesini içermektedir. F.Bayat’ın da ifade ettiği gibi, “Genel olarak, Türk
kahramanlık eposlarında evlilik motifi özel bir pafosla söylenir. Bu evlenme
motifi bahadırlık özelliği taşır. Kahraman birçok halde sevgilisinin peşinden
gidip bahadır kızla at binmek, ok atmak, onunla güreşmek veya kızı isteyen
başka bahadırlarla yarışmak, kızın babasının verdiği zor görevleri yerine
getirmek gibi birçok kahramanlıktan sonra onunla evlenir. Evlilik motifi bu
tür eposlarda bütün bir çizgi hattını tanımlar. Bu evlenme motifi ile ya epos
tamamlanır, ya da yeni çizgi hattının yaratılması için bir temel oluşturulur”
(Bayat, 1993: 21-22).

541
Fidan GASIMOVA

Hem Dede Korkut Kitabı’nda, hem de Kelt eposunda verilen evlenme

motifi yeni çizgi hattının yaratılmasına bir nevi yardımcı olur. Kelt eposunun
kahramanı Setanta (Kuhulin) vahşi köpeği öldürerek isim kazandıktan sonra
ayrı ayrı yaşlarda gösterdiği yiğitliği, cesareti, güzelliği ile herkesin dikkatini
çeker. Herkes kendi kızını Kuhulin’e yakıştırır. Ancak Kuhulin, kendi görüp
sevebileceği bir kız arar ve sonunda Emer adında güzel bir kıza rastlar ve ona
sevgisini ilan eder. Eposun bu bölümünden Türk eposlarında da rastladığımız
sınav motifi ortaya çıkıyor. Emer ve ailesi onun karşısına bir takım talepler
koyar ve bu talepleri yerine getirdikten sonra, yani kızın koyduğu sınavlardan
geçtikten sonra onunla evlenir. Kuhulin’in evlenmesi sagasında güzel
Emer’le evlenmek isteyen Kuhulin’in karşısına sınavlar koyulması şu şekilde
anlatılır: “Emer’le tanışan Kuhulin ona kur yapmaya başlar. Kız ise hiçbir
erkeğin onlar için belirlediği görevleri yerine getirmeden o diyarda
dolaşamayacağını söyler. Kuhulin, Ailbine nehrindeki her bir sığlıkta bir tane
olmak üzere yüz adam öldürmek; dokuz adamlık üç grubu alabalık sekmesi
hüneriyle her grubun ortadakini ayakta bırakacak şekilde vurmak ve
Kasım’dan ertesi Ağustos’a kadar yılın üç mevsimi boyunca uykusuz kalmak
zorundadır” (Bill, 2011: 79). Bu üç sınavdan geçen Kuhulin sonunda Emer’le
evlenir ve epos boyunca Emer hep Kuhulin’in yanında tasvir edilir.
Burada dikkati çeken hususlardan biri Dede Korkut Kitabı’nda da
rastlanan üç sınav meselesidir. Oğuz eposlarından olan Kitab-ı Dede
Korkut’ta Kanturalı’nın karşısına sınav koyulur. Bu sınav da üçtür. Trabzon
tekfurunun kızı ile evlenmek için Kanturalı’nın karşısına konulan şarta göre
o, kızı istemeye gelen adaylar için tutulan üç vahşi hayvanı öldürmek
zorundaydı. Öldüremezse kendisinin başı kesilip kale burcundan asılacaktı.
Bu denemelerden yüzü ak çıkan Kanturalı, Selcan hanımla evlenir (Kitabi-
Dede Korkut, 1988: 183-191). Kanturalı da, Kuhulin de kızların koyduğu üç
sınavı yerine getirdikten sonra evlenebilirler. Her ikisi de sınavdan kaçmayı
şanlarına yedirmezler.
Epos kahramanlarının kadınları da onları tamamlayan, onlara yakışır
kadınlardır. Gerek Oğuz, gerekse Kelt kahramanlarının eşleri güzellikleri ile
birlikte kahramanlıkları, korkusuzlukları, akıllılıkları ile de dikkat çekerler.
Beyrek’in sevgilisi Banuçiçek, Kanturalı’nın sevdiği Selcan, Kuhulin’in
sevdiği Emer… tüm epos kahramanı sevgilileri ve eşleri kahraman, cesur ve
akıllı kadınlardır.

542
Oğuz ve Kelt Eposlarında Rastlanan Esas ve Yardımcı Tipler, Motifler

Kelt eposunda Kuhulin’le ilk defa karşılaşan Emer’den genişçe söz

edilir. Kuhulin, Emer'e kim olduğunu sorduğunda, eposta halk Emer’i kendi
dili ile tasvir eder: O, kadınların en beyazı, saflık örneği, sarsılmaz yasak,
gözegörünmeyen koruyucu olduğunu söyler. Hiç kimsenin yakınlaşmaya
cesaret edemediği edepli bir kadın olduğunu bildirir. Aynı zamanda kral kızı
olduğunu da söyler vs. (İrlandskie sagi, 1933: 112).
Türk halklarının birçok folklor örneklerinde görüldüğü gibi, eski Türk
ailelerinde en önemli meselelerden biri de karşılıklı sevgi ve güvene dayanan
bir aile kurulmasıdır. Kitab-ı Dede Korkut’taki Duha Koca Oğlu Deli Dumrul
Boyu, buna örnek olarak gösterilebilir. Burada Azrail’e kocasının canına
karşılık kendi canını vermeye hazır olan kadının sadakat ve mertliğini
görüyoruz. Ancak kendi kadınına kıyamayan Deli Dumrul buna karşı çıkar.
“Deli Dumrul’la karısının birbirine olan bu ideal aile bağlılığının, sadelik,
mertlik ve karşılıklı sevgi yolundaki fedakârlığı karşısında Allah onlara yüz
kırk yıl ek ömür verir. Böylece saf ve samimi aile sevgisi gerçek anlamda
ölüme galip gelir” (Cemşidov, 1977: 108).
Ailenin karşılıklı sevgiye dayalı kurulmasını ifade eden sahnelerden
biri de Bayböre’nin Oğlu Bamsı Beyrek Boyu’nda verilmiştir. “Burada
insanların aile kurmasının esası kişisel duygulara, sevgiye, aşka dayanır.
Onlar göbekkesti (beşik kertme) olsalar da yine birbirlerini görüp sevmeleri
gerekir” (Kitabi-Dede Korkut, 2000: 33).
Epostaki esas kahraman tipi ile bağlantılı bu duruma Kelt eposlarında
da rast gelinmektedir. Kelt eposunda da evlenmek isteyen Kuhulin için kız
aranmasından bahsedilir. Ancak Kuhulin kendi görüp sevebileceği, güzel,
dürüst, akıllı, güçlü bir kadın ister ve onu da bulur. Bu kadın yukarıda
bahsettiğimiz Emer olur. Kuhulin karşılarına çıkan birçok engelleri aşarak
Emer’le evlenir ve ölüm onları ayırana kadar birlikte yaşarlar (İrlandskie sagi,
1933: 105-131).
Eposlarda esas tiplerden olan kahramanların ölümü sahnesi de
benzerdir. Nitekim Oğuz kahramanlarından Beyrek, Kelt kahramanlarından
Kuhulin ihanet sonucunda, düşmanın kurduğu tuzağa düşerek ölürler (Bak:
Kitabi-Dede Korkut, 1988: 221-225, İslandskie sagi. İrlandskiy epos, 1973:
652-664).

543
Fidan GASIMOVA

Eposlardaki Yardımcı Tipler

Eposlarda esas kahraman tiplerinden başka her zaman çok da ön
planda olmayan yardımcı tipler de bulunmaktadır. Yardımcı tipler eposta esas
kahramana en yakın olanlardır. Bu tipler kahramana zor anlarında hep destek
olur, yeri geldiğinde onunla birlikte dövüşür, onu korur. Eposlarda yardımcı
tiplerin analizi gösteriyor ki onlar, esas kahramandan sonra okuyucunun daha
çok dikkatini çeken, daha fazla beğenilen tiplerdir. Bu gibi karakterler Oğuz
ve Kelt eposlarında birkaç tanedir. Kitab-ı Dede Korkut eposunda Karaca
Çoban, Kahraman Kuhulin’le ilgili Kelt eposunda Arabacı Layg buna örnek
olabilir. Salur Kazan’ın Evinin Yağmalandığı Boy’da rastladığımız Karaca
Çoban, eposta esas kahraman kadar rağbet görür. Oğuz elinin reisi,
kumandanı Kazan Han'ın ava çıkmasını fırsat bilen düşman onun obasına
saldırır. Düşmanla tek başına mücadeleye girmekten çekinmeyen çoban,
boyun sonuna kadar Kazan Han’a yardım eder ve vatanı düşmandan
kurtarabilirler (Kitabi-Dede Korkut, 1988: 140-149). Buna benzer olaya Kelt
eposunda da rastlıyoruz. Kahraman Kuhulin’in arabacısı Layg onun her
zaman yardımcısı ve arkadaşıdır. Kuhulin’in tüm savaşlarında onunla birlikte
dövüşür. Kuhulin’in Ölümü sagasında Kazan Han ve çobanı gibi onlar da
düşman üzerine birlikte giderler. Ancak bu sagada Kuhulin ve Layg düşman
tarafından katledilir (Bak: İrlandskie sagi, 1933: 203-227).
At Esas Kahramanın Yardımcısı Gibi
Eposların esas kahraman tiplerinin yardımcıları arasında at da vardır.
Eposlarda at yiğidin yardımcısı, en yakını, vefalı arkadaşı olarak takdim
edilir. Bunu araştırma konumuz olan eposlarda da görmek mümkündür. Her
iki eposta kahramanların atları baştan sona kadar esas ögelerin yanında
yardımcı öge gibi görünürler. Atı yardımcı öge, hatta önemli bir özne olarak
görmemizin esas nedeni budur.
“Türklerle ilgili bir çok efsane, destan ve hekâyede at, sahibinin yakın
arkadaşı, zafer ortağı, en değerli varlığı sayılmıştır. Savaştaki faydaları
dolayısıyla kuvvet vekudret timsali de olmuştur. At sürüleri ise zenginliğin
ifadesi olarak görülmüştür” (Çoruhlu, 2011: 164).
Atın savaşta esas öge olması oğuz metinlerinde de görülmektedir. “At,
bu dünyada yalnız onun silâh arkadaşı olduğu için değil, öldükten sonra da
öteki dünyada her bakımdan kendisinden yararlanacağına inandığı için ayrı

544
Oğuz ve Kelt Eposlarında Rastlanan Esas ve Yardımcı Tipler, Motifler

ve eşsiz bir değer taşımaktadır. Atla erin değerini bir tutan Türkler için, at kişiye
arkadaşlarından daha yakındır; onun sadakati lekesizdir. Yarışlarda at kabilenin
namusu ve şerefi olur. At, kişiye itibar kazandırır” (Gökyay, 1973: 426).
Epos kahramanlarının atları efsanevi özellikleri, menşeyi, sıradışı
özellikleriyle seçkindirler. Kitab-ı Dede Korkut eposunda, babasına mal ve
hediye getiren tüccarları kafirlerin elinden kurtaran Beyrek'e tüccarlar onu
tanımadan getirdikleri hediyeler içerisinden istediklerini seçmesini söylerler.
“Yiğidin de gözü deniz gulunu boz aygırı tuttu, bir de altı perli gürzle desteği
beyaz tozlu yayı” (Kitab-i Dede Korkut, 1988: 151-152). Eposun bu
bölümünde tüccarların getirdiği ve içerisinde deniz gulunu boz aygırın da
olduğu bu hediyeleri zaten Beyrek için getirmiş oldukları anlaşılmaktadır.
Türklerin denizden, deryadan çıkan atlarına Köroğlu eposunda da
rastlıyoruz: “Bir gün Alı kişi at sürüsünü derya kıyısına aparmıştı. Atlar
deryanın kıyısında otluyordu... Hava yeni ışıklanmıştı, yaşlı kişi bir de baktı
ki budur, deryadan iki aygır çıktı. Atlar gelip at sürüsüne katıldılar. İki
madyana yakınlaşandan sonra yine dönüp deryaya girdiler” (Azerbaycan
destanları, 2005: 7). Eposta görüyoruz ki, sonradan bu aygırlardan olan atlar
Köroğlu’nun en yakın silah arkadaşı, dostu, kardeşi oluyorlar.
Kuhulin’in de sihirli atları Başka Dünyadan gelmişlerdi ve
kahramanın ölümünden sonra oraya dönüyorlar. Eposta “Kuhulin’in Ölümü”
bölümünde atın gölden geldiği ve kahramanın ölüm zamanında göle taraf
kaçtığı tasvir ediliyor. “Kuhulin’i aradıkları zaman ilk Boz At ile
karşılaşıyorlar. Görüyorlar ki, vücudu tüm kan içerisinde olan at Boz göle
taraf kaçıyor. Eğer at birnefese Boz göle taraf kaçıyorsa, demek ki kan
dökülüp” (İrlandskie sagi, 1933: 207). Görüldüğü gibi, her iki eposta atın
ölümsüzlüğü vurgulanmaktadır.
Kitab-ı Dede Korkut’ta Beyrek’in Boz atı, Kelt eposunun esas
kahraman tipi olan Kuhulin’in Boz atı ile benzer özelliklere sahiptir ve aynı
işlevleri yerine yetirir. O da kahramanın kardeşi, silah arkadaşıdır. Kahramanı
tehlike bekleyen zamanlarda onu hisseder, hareketleri ile bildirir. Sahibinin
ölümüne ise Boz at çok üzülür. Beyrek kendisine kurulan tuzaklardan çok
zaman atının sayesinde kurtulur.
Kuhulin’in de atı Beyrek’in atı gibi olacakları önceden hisseder ve
engellemeye çalışır. Kuhulin’in Ölümü sagasında ağır bir savaş arifesinde,

545
Fidan GASIMOVA

kahraman Maha’dan gelen Boz atının yanına gelir. At sanki sahibinin bu

savaşta öleceğini hissettiği için, onun savaşa gitmesine itiraz eder. At üç kez
sol tarafıyla ona taraf döner. Bu da kötü bir işarettir. Kuhulin ona der:
“Çağrıma bu kadar kaba bir şekilde cevap vermek sana yakışmaz, Maha'dan
gelen Boz at”. O zaman at itaatkâr bir şekilde sahibine yaklaşır, ama onun
gözlerinden kanlı yaşlar akıyordur (İrlandskie sagi, 1933: 207). İnanca göre
atın gözü yaşarırsa ya sahibinin, ya da yakınlarından birinin öleceğine
inanılırdı (Uraz, 1967: 109). Genel olarak, kahramanın ölümü zamanında
atların gözlerinden kanlı yaş akması, kahramanın ölümünden sonra ise atların
insan gibi sahibine yas tutması her iki eposun ortak taraflarındandır.
Eposlarda Esas Tiplerden Olan Şamanlar ve Druidler
Oğuzların Kitab-ı Dede Korkut eposunda ve Ulad dönemine ait Kelt
eposunda esas tiplerden biri de şamanlardır. Araştırmacıların da belirttiği
gibi, “Türk dilli halkların hemen hemen her kahramanlık eposlarında şaman
tipi ve şamanlık tasavvurlarının izlerini bulmak mümkündür. Aynı zamanda
kahramanlık eposlarında görünen ortak motiflerde de Şamanizm’in etkisi çok
güçlüdür. Şamanların ritüel törenlerindeki görüntüleri de motif haline
dönüşerek kahramanlık eposlarının özelliğini oluşturmuştur” (Eunkyung,
Mamatkul, 2017: 14).
Eski Türk ve Kelt efsanelerinden eposa dönüşümde de kendini
gösteren şamanlar efsanelerdeki faaliyetini burada da sürdürür. Kitab-ı Dede
Korkut’ta rastlanan ve Dede Korkut karakterinde kendini göstermiş olan
Şamanizm’in kalıntılarına Kelt sagalarında da rastlanır. Druid adı altında
tesadüf edilen bu karakterler şamanlarla neredeyse aynı görevi yerine getirir.
Şamanın eski Türk metinlerinde rastladığımız başlıca işlevini hem
Dede Korkut’ta, hem de Druid’de görebiliriz. Her ikisinde iki dünya arasında
aracılık yapma, hastalıkları tedavi edebilme, gelecekten haber verme,
törenlerin düzenlenmesi, hastaların iyileştirilmesi, kısırlığın önlenmesi, ad
verme fonksiyonu vardır. Dede Korkut Kitabı’nın başında, Dede Korkut
gelecekten haber veren olarak takdim edilir. Fakat bu sadece önsözün
girişinde böyledir. Burada muhtemelen ondan baksı-şaman gibi bahseden
efsanelerin etkisi kendini gösteriyor. Sonraki bölümlerde, önsözün
kendisinde de Korkut artık bilge gibi konuşma yapar. Halkın refahı yollarını
arar, ad koyar, bir şeyler yaratır, birçok törenleri icra eder. Toplum arasında
sosyal sorunların çözümlenmesinde Dede Korkut'a müracaat edilir

546
Oğuz ve Kelt Eposlarında Rastlanan Esas ve Yardımcı Tipler, Motifler

(Kasımova, 2016: 860-861). Bunu Dede Korkut eposunun üçüncü boyu olan
Bayböre’nin Oğlu Bamsı Beyrek Boyu’nda daha net şekilde görebiliriz. Banu
Çiçek’in kardeşi Deli Garcar kardeşini istemeye gelenleri öldürür. Dede
Korkut da kızı istemeye giderken Deli Garcar kılıcı çeker ki ona vursun bu
sırada Dede Korkut “– Vursan, elin kurusun!”der. Aynı anda Deli Garcar’ın
eli kuruyarak gökte kalır ve sadece tövbe ettikten sonra eli açılır (Kitabi-Dede
Korkut, 1988: 154).
Kelt eposunun kahramanı olan Kuhulinile ilgili sagalarda Druid’lerin
şaman misyonuna sıkça rastlamak mümkündür. Kuhulin’in Doğumu
sagasında yiğitlik gösterdikten sonra Druid’in ona advermesinden söz edilir.
Bundan başka Druid, Dede Korkut gibi gelecekten haber veren biri olarak da
dikkat çeker. Eposun bir yerinde Druid, “Eğer Kuhulin bugün eline kılıç
alırsa, o gelecekte kahraman olacak, adı herkesin adından çok duyulacak,
ancak az yaşayacaktır” diyor. Druid’in söylediği gerçek olur. Aynı gün
Kuhulin kral Konhobar’ın kılıcını eline alır ve gelecekte Druid’in de söylediği
gibi adı dillere destan olan bir kahraman olur, ancak genç yaşında vefat eder
(Keltı. İrlandskie skazaniya, 2000: 83-94).
Druid ve şamanın aynı görevi üstlenmesine başka bir örnek de
Kuhulin’in hastalığından bahseden sagadan getirebiliriz. Kuhulin’in Hastalığı
adlı bu sagada bir yıldan fazla hasta olan Kuhulin, bayram günü iyileşir. Onun
iyileşmesine druidler de yardım eder (Şirokova, 2005: 94-97). Bu sagada
druidler tarafından Kuhulin’in iyileşmesi olayının benzerine Kitab-ı Dede
Korkut’ta Dirse Han Oğlu Boğaç Boyu’nda rastlıyoruz (Kitabi-Dede Korkut,
1988: 137). Dirse Han'ın kırk nökeri Boğaç’ı yalandan suçlayarak, hanı ona
karşı kışkırtırlar. O da oğlunu okla vurup yaralar. Yaralı Boğaç yerde
yatarken Boz Atlı Hızır peyda olup, üç defa yarasını eli ile sıvazlar ve ona
dağ çiçeği ile anne sütünün merhem olacağını söyler. Böylece Boğaç iyileşir
ve intikamını alır. Her iki eposta druid de, Hızır da evliya şeklinde tasvir
edilir. Aynı şekilde Kuhulin de şaman misyonunu gerçekleştiren Hızır’ın
benzeri olan druidin merhemi ile iyileşir. Evliya ise çoğu zaman insanlara
yardım için tanrı tarafından gönderilir. Buna uygun olarak Hızır ve druid de
kahramana yardım amacıyla gelmiş evliyalardır.
Dede Korkut Kitabı’nda da görüldüğü gibi Dirse Han Oğlu Boğaç
Boyu’nda Boğaç anne sütüne karıştırılmış bitkilerin sihirli gücü ile iyileşir.
Keltlerin Öküz Kualngen’in Çalınması sagasında da ağır yaralı Kuhulin

547
Fidan GASIMOVA

bitkilerin ve suyun sihirli gücünün birleşmesi ile iyileştirilir. Keltlere göre

bazı bitkiler kutsal kabul ediliyordu. Onlar geleneksel Kelt dünyasında
önemli rol oynamış bitki magiyasında kullanılırdı. Arkaik kültürlerde bazı
bitkilerin sihirli ve tedavi edici gücü onların ilahi kökeni ile izah edilirdi: ne
zamansa, dönüm kozmik anında (o zaman), Allah bu türün ilk bitkisini buldu
ve aldı. Bu nedenle şifalı otlar her türlü tehlikeleri önleyen kurbanların
eşliğinde ve özel törenler ile toplanırdı (Şirokova, 2005: 129-130). Kelt
eposlarında şunu da görüyoruz ki ne kadar göl, pınar ve nehirden bahsedilse
de istenilen özellikte şifalı su hep bitkilerle etkileşimde oluşuyor. Sırf bitkiler
ona sihirlilik özelliği veriyor. Kuhulin’le ilgili sözü edilensagada ağır
yaralanmış Kuhulin’le köylüler ilgileniyorlar. Onlar Kuhulin’i nehirlere ve
Konaylle Muirtemne akarsularına götürüyorlar ki yara ve kesiklerini yıkayıp
iyileştirsinler. Çünkü Tuata De Danann Kuhulin’i koruyarak, çaylara ve
Konaylle Muirtemne akar sularına ot döküyordu (Şirokova, 2005: 121).

Sonuç

Sonuç olarak araştırma konumuz olan Oğuz ve Kelt eposlarını

incelediğimiz zaman ilginç bulgularla karşılaştığımızı söyleyebiliriz. Bu
bulgulardan en önemlileri eposlardaki esas kahraman ve yardımcı tiplerde
kendini göstermektedir. Çünkü onlar arasındaki benzerlik, yakınlık dikkat
çekmektedir. Bu karakterler eposlarda neredeyse aynı görevi üstlenmişlerdir.
Örneğin, Kelt eposunun esas kahramanı olan Kuhulin Oğuz eposunda esas
kahraman olan Beyrek, Ganturalı ile aynı görevi üstlenmiştir. Eposlarda bu
kahramanların doğumundan tutmuş, gösterdikleri yiğitlikler, ölüm
sahnelerine vb. neredeyse aynı şekilde rastlanmaktadır. Sanki Kelt eposunda
druid Dede Korkutun yerini alıyor ve onunla hemen hemen aynı görevi yerine
getiriyor. Ya da yardımcı tiplerden olan Karaca Çobanının yerinde burada
Arabacı Laygı görüyoruz. Folklor örneklerinde sık rastladığımız at imgesi de
her iki eposda kahramana yardımcı olan tiplerden biri ve en önemlisidir. Atla
iligili sahneler bu eposlar arasındaki benzerliğin bariz örneğidir.
Hatta her iki halkın eposlarında rastlanan esas ve yardımcı tiplerin
incelenmesi birçok benzer ve aynı motiflerin de ortaya çıkmasına sebep
olmuştur. Bunun en çarpıcı örneğini Oğuz, Kazan Han, Beyrek, Ganturalı gibi
Oğuz kahramanlarını Kelt kahramanı Kuhulinle kıyaslayarak gördük. Aynı
zamanda Oğuz eposundaki motiflerin çoğuna Kelt eposunda da rastladık.

548
Oğuz ve Kelt Eposlarında Rastlanan Esas ve Yardımcı Tipler, Motifler

Kahramanın mucizevi doğumu, hızlı büyüme, kahramanın yiğitlik

gösterdikden sonra ad kazanması, evlenmesi, ölümü vb. motifler her iki
eposun ortak taraflarındandır.
Doğal olarak, bu tür paralelliklerin sayısını daha da artırmak
mümkündür. Bu paralellikler sadece esas ve yardımcı tiplerde, onlarla bağlı
motiflerde değil, aynı zamanda birçok ritüellerde, bayramlarda, hayvan ve
bitki imgelerinde de kendini göstermektedir. Biz burada sadece Oğuz ve Kelt
eposlarında rastlanan bazı esas ve yardımcı tiplerden, onlarla ilgili ortaya
çıkmış önemli motiflerden bahs etdik. Ancak bu araştırma gelecekte daha
kapsamlı şekil alacaktır. Çünkü Oğuz ve Kelt halklarının eposlarını farklı
taraflardan incelemek ve karşılaştırmak, tarihsel ve kültürel benzerlikler