Barış Korkmaz Şikayet

ALBERT JEAN AMATEAU Jewish Rabbi – Advocate of Peace His Sworn Statement on the Fanatic Armenian Allegations of GENOCIDE CONTENTS Page CONTENTS ................................................................................................................. i CHAPTER I – ENGLISH ......................................................................................... 1 Foreword ............................................................................................................... 1 Albert Jean Amateau: Biography .......................................................................... 2 Sworn Statement of Albert Jean Amateau (Original Text) ................................... 4 CHAPTER II – DEUTSCH ..................................................................................... 13 Vorwort ............................................................................................................... 13 Albert Jean Amateau: Biografie .......................................................................... 14 Beeidigte Aussage von Albert Jean Amateau ..................................................... 16 CHAPTER III – FRANÇAIS .................................................................................. 27 Préface................................................................................................................. 27 Albert Jean Amateau: la biographie .................................................................... 28 Déclaration sous serment d'Albert Jean Amateau ............................................... 30 CHAPTER IV – РУССКИЙ .................................................................................. 36 Предисловие ...................................................................................................... 36 Альбер Жан Амато: Биография ....................................................................... 37 Показания под присягой Альбера Жан Амато ............................................... 39 CHAPTER V – ESPAÑOL ..................................................................................... 50 Prefacio ............................................................................................................... 50 Albert Jean Amateau: Biografía .......................................................................... 51 Declaración jurada de Albert Jean Amateau ....................................................... 53 CHAPTER V – TÜRKÇE ....................................................................................... 63 Önsöz .................................................................................................................. 63 Albert Jean Amateau: Özgeçmiş ......................................................................... 64 Albert Jean Amateau’nun Yeminli İfadesi.......................................................... 66 i CHAPTER I – ENGLISH FOREWORD “If you tell a lie big enough and keep repeating it, people will eventually come to believe it…” said by Joseph Goebbels (Hitler’s Propaganda Minister) Quoted from the last book of Şükrü Server Aya (1931-2019), The Founder and the Honorary President of the FEYM Group “The Big Lie - A Research on Some of the Great Lies and Liars in the Late Century” (Please see: https://armenians-1915.blogspot.com/2017/11/3645-big-lie-research- on-some-of-great.html) Given the sincere belief that only “the peace in minds and in hearts” can build up the everlasting friendship for our future generations, we shoulder tremendous responsibility today. The first obligation that the said responsibility naturally brings up is to keep the history safe with the light of the truth and not to let demons poison the minds with the darkness of lies. The later invented allegetations on the so-called Armenian genocide have various baleful purposes intending to burn hatred flames by the unfortunate attempts of distorting the history. In this regard, we owe much to Mr. Albert Jean AMATEAU for his invaluable contribution to the real history for his revealing the important truth which has been attempted to be obscured with fictitious stories concerning the allegations on the so-called Armenian genocide. We wish for him to rest in light and in peace as he brought to our world and to our future. History will always remember the ones with praise who really serve for the peace and friendship of the future generations while it is condemning the ones who act for raising hatred flames with some colorable stories with unreal past events. Orhan TAN Secretary General, FEYM Group 1 Albert Jean Amateau: Biography April 20, 1889 - February 9, 1996 Albert Jean Amateau, a native of Turkey, American Jewish rabbi, businessman, lawyer and social activist. Early Years Albert J. Amateau was born as a Sephardic Jew, a descendant of Jews who were expelled from Spain in the 1490’s and settled in Turkey, in Milas (Mugla/Turkey). He studied at the American International College in Izmir/Turkey. And, he emigrated to the United States with his family in 1910. Activism In the early 1920’s, Amateau initiated a social movement to bring more Jews into the work life and the government. He was also involved largely in the affairs of deaf people. After he returned from serving in the U.S. army in World War I, following the ordination at the Jewish Theological Seminary in 1920, he became the first rabbi of a congregation of the deaf, rendering services in sign language. In 1941, Amateau founded the Albert J. Amateau Foreign Language Service. He strongly countered the resolution proposals brought forth by the Armenian lobby aiming to get America's Congress to recognize the so-called Armenian "genocide", and as a result in 1990, the resolution proposal brought by Republican Senator Robert Dole had to be withdrawn. 2 He was an ardent supporter of his homeland Turkey, Amateau initiated various Turkish-oriented organizations while residing in the United States. In 1992, at the age of 103, to commemorate the 500 years of peaceful coexistence between Muslims and Jews in Turkey, he established the American Society of Jewish Friends of Turkey, and he was named as its honorary president. Amateau was also an advocate of peace, and in 1937, he assisted the negotiations between Jews and Arabs of Palestine. In his sworn statement sealed by the Notary Public – California in 1989 1, based on his own witness, Albert Jean Amateau declared that the Armenian allegations on the so- called Armenian genocide was the campaign of abuse, slander and lie. He passed away in 1996 at the age of 106. 2 1 Wendy O'steen, Notary Public - California, Principal Office in Sonoma County. 2 For additional information; see https://www.nytimes.com/1996/02/29/nyregion/rabbi-albert-j- amateau-106-sephardic-leader.html, June 29, 2019. 3 Sworn Statement of Albert J. Amateau on the allegations that Armenians suffered "genocide" by the government of the Ottoman Empire 3 On this eleventh day of October in the year of 1989, there appeared before me, a notary public duly commissioned by the State of California, Albert J. Amateau, known to me. In my presence the said Albert J. Amateau duly took the required oath and affixed his signature to this instrument as well as to every page of the attached Statement of Facts (nine pages), declaring it to be an integral part of his sworn statement. Wendy O'Steen, Notary Public - California, Principal Office in Sonoma County, My Commission Expires December 1, 1992, Signed and Sealed. Albert J. Amateau, residing at #413 Oak Vista Drive, in the village of Oakmont, City of Santa Rosa, County of Sonoma in the State of California, being duly sworn, deposes that he has prepared and hereby submits the attached statement containing (a) facts, (b) extracts from published and/or uttered communications which disprove the allegations of Armenians that their ethnic brethren suffered genocide by the government of the Ottoman Empire in 1915-1923. These facts are submitted to oppose approval of resolution S.J.212, introduced by the Honorable Robert Dole, Senator and Republican leader of the United States Senate, at the first session of the 101st Congress of the United States. The said resolution seeks to designate April 24, 1990, as the "National Day of Remembrance" of the 75th anniversary of the alleged Armenian genocide of 1915-1923 perpetrated by the government of the Ottoman Empire. I was born in Milas, Turkey, on April 20, 1889. In 1905 I was a student at the American Internatioal College in Izmir (Smyrna), Turkey. At the time, The Reverend 3 Foundation for the Advancement of Sephardic Studies and Culture Official Web Site, Serving the Sephardic Community for Nearly 40 Years, see http://www.sephardicstudies.org/aa3.html, June 29, 2019. 4 John McGlaglan was President and I attended classes in English conducted by Professors Lawrence and Evan-Jones. These details to make it possible to ascertain the truth of my statements. There, I became acquainted and friendly with many Turkish born Armenian students, most of whom were my seniors. Because my Grandfather, whose name I bear, had been the French Consul in Izmir, I was mistakenly considered a Christian and a Frenchman. The Armenian students felt that they could freely discuss their membership in Armenian secret societies, i.e., Hunchak and Dashnak Zutiun, and their active participation in secret military exercises to prepare themselves for military duty in their planned subversive war against the Ottoman Empire and nation. In alliance and collaboration with Tsarist Russia. In 1906 a number of wealthy Armenians in Izmir were assassinated. Mr. Hayik Balgosian and his friend, Mr. Artin Balokian, had been shot by two men in front of the Balgosian mansion in Karatash, an affluent section of Izmir. Days later, the large establishment in the center of the Izmir Bazaar, the SIVRI-SSARIAN, wholesale dry goods warehouse and store, was bombed. Mr. Agop Sivri-Ssarian and a number of his Armenian employees were killed. The perpetrators then sent secret messages, in Armenian printed lettering, threatening a number of Armenian merchants, doctors, lawyers and architects - unless they "contributed" the sums the leaders of the secret societies had assessed, the recepients would suffer the same fate as Balgosian and Sivri-Ssarian. A majority of these addresses must have "contributed". A few, who evidently were satisfied with their economic, social and political status, did not approve of the plans for subversion and rebellion. They informed the Izmir Police of their suspicion of the identity of the leaders of the secret societies and that the Apostoloc Armenian church on ERMENI MAHALLESI, the main Armenian quarters in Izmir, was possibly the repository of arms and ammunition for the planned rebellion. I witnessed the police raid on that church; and the truck loads of arms and ammunition which were taken out. Also the arrest of five priests and a number of other Armenians who were in the church at the time of the raid, including a few of my fellow 5 students of the American College. Evidently I had not taken the disclosures of my fellow students seriously enough. Also, I could not understand the Armenian logic for rebellion against a country that had given its ethnic minorities the right to observe and practise their religion, conduct schools for the instruction of their young in their ethnic language and favored many of them with positions of trust. I knew of many Armenians in important positions in the Ottoman Treasury, Foreign Affairs, and as functionaries as consuls. I knew of many affluent Armenian doctors, attorneys and even a couple of bankers and architects. It was well known that the Armenians were the merchant princes of the Empire and that the Sultan favored them, especially because, of all the ethnic communities, they were the only ones who spoke the difficult Turkish language as a second language to their own Armenian. Armenian terrorists in the United States and their duped friends have made it a career to assassinate Turkish consular officilas, supposedly in revenge for the alleged Armenian massacre in 1915. Their prelates, leaders, and even our own California governor, Mr. Deukmejian, have not seen fit to express their disapproval, and by their silence have tacitly approved of the assassinations. The leaders of the secret Armenian societies, Hunchak and Dashnak Zutiun, have continued their nefarious activities by agitating for the introduction of their alleged genocide into the instruction program of the public schools of the State of California. They have also been able, through their boast of one million Armenian votes, to influence State representatives in passing laws to place their Armenian program for a motion picture into operation. Now they are trying to have the Congress of the United States pass a resolution to designate April 24, 1990, as the 75th anniversary of their alleged genocide of 1.5 million Armenians by the "Ottoman Turks in 1915". I am amazed that intelligent and politically astute gentlemen, such as Senator Robert Dole, the leader of the Republicans in the Senate, and others, his colleagues, have been importuned to sponsor that resolution without any proof of the veracity of the Armenian claims. There is no 6 doubt in my mind that Senator Dole and his colleagues are honest and honorable men. They have been duped to believe the Armenian allegations as true. To establish the truth to the satisfaction of the Senators, I am submitting extracts from statements - in fact, avowais - by Armenian leaders in their addresses and/or communications with their adherents. These extracts, and the entire statements, are unimpeachable, and the veracity of my quotes can be easily ascertained. I am also submitting statements of others, but especially of Professor John Dewey, of Columbia University, who investigated the Armenian claims of genocide. a) EXTRACTS from the November 1914 issue of the OFFICIAL ARMENIAN GAZETTE HUNCHAK, published in Paris, France, by the Armenian Revolutionary Committee of the ARMENIAN NATION. This was a CALL TO ARMS! "...The entire ARMENIAN NATION will join forces - moral and material, and waving the sword of REVOLUTION, will enter this World conflict.... as comrades in arms of the Triple Entente, and particularly RUSSIA. They will cooperate with the ALLIES, making full use of all political and revolutionary means for the final victory of Armenia, Cilicia, Caucasus, Azerbayjan... heroes who will sacrifice their lives for the great cause of Armenia....Armenians proud to shed their blood for the cause of Armenia...." Please note the date. It was even before the declaration of war. b) EXTRACTS from a letter dated JANUARY 27, 1918, and published in the LONDON TIMES on JANUARY 30, 1918, signed by BOGHOS NUBAR, the recognized leader of the Armenian Revolutionary Federation, DASHNAK ZUTIUN. This was a complaint that the Allies had refused to invite the ARMENIAN REVOLUTIONARY COMMITTEE HUNCHAK to the PEACE CONFERENCE at which the treaty between Turkey and the Allies was signed in Lauzanne, Switzerland. "...The unspeakable sufferings and the dreadful losses that have befallen the Armenian Nation by reason of their faithfulness to the Allies.... The fact well known only to a few that ever since the beginning of the war, Armenians fought by the side of the Allies on all fronts... Armenians have been belligerents 'de facto' since their indignant refusal to side with the Turks... our volunteers fought in Syria and Palestine 7 (at the time part of the Ottoman Empire) in the decisive victory of General Allenby.... After the breakdown of Russia, the Armenian legions were the only forces to resist the advances of the Turks whom they held in check until the armistice was signed. Thus they helped the British forces in Mesopotamia (at the time also part of the Ottoman Empire) by hindering the German/Turkish forces from sending troops elsewhere." Please note the reference to refusal to side with the Turks, the nation where they were born and of which they were a part. There is no claim of genocide. c) EXTRACTS from the MANIFESTO, delivered by His Excellency, HOVHANES KATCHAZOUNI, PRIME MINISTER of the ARMENIAN REPUBLIC (established after the First World War) at the CONVENTION of the ARMENIAN REVOLUTIONARY FEDERATION, in Bucharest, Romania, JULY 1923. This was in the nature of a report. "...In the fall of 1914, when Turkey had not yet entered the war but was already making preparations, Armenian revolutionary bands began to form with great enthusiasm... The ARMENIAN REVOLUTIONARY FEDERATION had active participation in the formation of these bands and the military action against TURKEY... In the fall of 1914 Armenian volunteer bands fought against TURKEY... This was an inevitable result of the psychology on which the Armenian Nation had been nourished during an entire generation... the winter of 1914 and the spring of 1915 were periods of great activity, greatest enthusiasm and hopes... We had no doubt that the war would end with complete victory for the Allies and Turkey would be defeated and dismembered, and its Armenian population would at least be liberated... We had embraced Russia wholeheartedly without any compun(...)... we believed that the Tsarist government would grant us self government in the Caucasus and in the Armenian vilayets (Turkish provinces where many Armenians resided), liberated from Turkey, as a reward for our loyalty, our efforts and our assistance. Unfortunately Russia did not keep its word..." One and a half million Armenians are claimed to have been massacred. The avowals of their leaders prior to and after the First World War prove that there had been no massacre - their leaders would have referred to it or claimed it as their calamity, or at least as their contribution to the Allied cause. The allegations of 8 massacre and/or genocide are a later invention to compel the new Turkish Republic to cede to them the five vilayets where they had installed the Armenian Republic, which they later had to give up to the Turkish Republic after a brief war. The Armenians have ever since been trying to obtain either the territory to add to the Russian Armenian Republic, or a large sum of money as the price for stopping the terrorism. The Armenian people must blame their own leaders and their secret revolutionary societies for the subversive actions which led to their participation in the war with the Allies. They can blame Russia for reneging on its promise, and the Allies for not giving them due credit for their help, but they certainly have no reason to blame the Turkish Republic and/or even the now defunct Ottoman Empire, as their own leaders confessed. Let us now see what Professor John Dewey, of Columbia University, has to say - a broad minded Christian gentleman who went to the Middle East in 1928 to investigate the Armenian claims of genocide. This is extracted from his report published in THE NEW REPUBLIC, vol. 40, November 12, 1928: "Few Americans who mourn, and justly, the miseries of the Armenians, are aware that till the rise of the nationalistic ambitions, beginning with the 70s, the Armenians were the favored portion of the population of Turkey; or that in the Great War, they treacherously turned Turkish cities over to the Russian invaders; that they have boasted of having raised a hundred and fifty thousand (150,000) men to fight a civil war, that they burned at least one hundred (100) Turkish villages and exterminated their populations. I do not mention these things by way of appraising or extenuating blame, because the story of provocations and reprisals is as futile as it is endless. Finally, one recalls that the Jews took their abode in "fanatic" Turkey when they were expelled from Europe, especially Spain, by "Saintly" Christians, and they have lived in Turkey for some centuries, at least in as much tranquility and liberty as their fellow Muslim Turks, all being exposed alike to the rapacity of their common rulers. To one brought up, as most Armenians have been, in the Gladstonian and foreign missionary traditions, the condition of the Jews of Turkey is almost a mathematical demonstration that religious differences had no influence in the tragedy of Turkey, only as they were combined with the aspirations for political separation, which every nation in the world would have treated as treasonable..." 9 Professor Dewey had evidently not been told of the rejection by the Jewish Communities of Turkey of the appeals by the European Zionists for political and financial assistance. Insofar as the Jews of Turkey were concerned, the Zionist proposals were "subversive", unless and until the Ottoman government agreed to them. At no time did the Jews of Turkey nurse aspirations for political separation from their Ottoman saviors, who had received them when no other country allowed their either entry or residence. In 1922 in Izmir, Kemal Ataturk, when he captured 100,000 Greek soldiers who had been allowed by the Allied governments to invade and occupy Turkey in Asia, said: "OF ALL THE ETHNIC MILLETS (Communities) THE JEWS ELECTED TO REMAIN LOYAL TO THEIR MOTHERLAND." Now for a brief view of Armenian atrocities against Muslim and Jews - EXTRACTS from a letter dated December 11, 1983, published in the SAN FRANCISCO CHRONICLE, as an answer to a letter that had been published in the same journal under the signature of one B. AMARIAN, claiming 1.5 million victims of genocide by the Ottoman Turks: "...We have first hand information and evidence of Armenian atrocities against our people (Jews) which preceded the so-called massacre of Armenians which you allege in 1915. Members of our family witnessed the murder of 148 members of our family near Erzurum, Turkey, by Armenian neighbors, bent on destroying anything and anybody remotely Jewish and/or Muslim. Armenians should look to their own history and see the havoc they and their ancestors perpetrated upon their neighbors... Armenians were in league with HITLER in the last war, on his promise to grant them self government if, in return, the Armenians would help exterminate Jews... Armenians were also hearty proponents of the anti-semitic acts in league with the Russian Communists. Mr Amarian! Prove that, as you say, a large scale massacre of Armenians occured. I don't need your bias." Signed by ELIHU BEN LEVI, Vacaville, California. Attached as the last page of this statement is proof of Armenian collaboration with Hitler. 10 My friend, Franz Werfel, of Vienna, Austria, a writer, wrote a book entitled THE 40 DAYS AT MUSSA DAGH, a history of the massacre of Armenians by the Ottoman Turks. The story was told him by his friend, the Armenian Bishop of Vienna and Werfel never doubted the Bishop's account. He did not investigate what he wrote. Years later, when the true facts about Mussa Dagh were established by the research of neutral investigators - which was never denied by the Armenians - Werfel discovered that he had been duped by his friend, the Bishop, with a concocted story. Werfel confessed to me his shame and remorse for having written that story, in which he had blamed the Ottomans as the aggressors and terrorists. THE TRUTH Fifty thousand Armenians, residents of villages in and around Erzurum in Turkey surreptitiously ascended a mountain called Mussa Dagh (dagh is Turkish for mountain) with arms, ammunition, victuals and water, sufficient to withstand a siege of many days. Before ascending that mountain, they had captured hundreds of Muslim Turks and Jews, their fellow citizens and neighbors, with whom they were supposedly on good terms. They murdered them all in cold blood, for no other reason than they were Muslims and Jews. Thereafter, every night armed Armenian bands came down from that mountain and attacked the rear of the Ottoman and German armies fighting the Russian invaders. This was at the very beginning of the First World War, and part of the secret plans made by the Russians and assigned to the Armenian Revolutionary Federation. The Turks were mystified. The Armenian attackers would disappear. Try as they did, at first the Ottomans were unable to trace the disappearing Armenians, but finally they discovered that Mussa Dagh was the hiding place. The Ottomans found the mountain fortress unassailable. They laid siege and waited 40 days before the Armenian rear guard conceded defeat and laid down their arms. But the Ottoman forces found the mountain empty. The large army had disappeared down the other side of the mountain where they had found an exit to the Mediterranean. French and British men-of-war had been signalled and they picked up the main army, transporting the soldiers to Alexandria, Egypt, then under the control of the British. Less than 500, the rear guard who gave themselves up, were captured by the Ottomans. 11 Yet, in telling the story to Werfel to write, the Bishop had claimed 50,000 victims captured and put to death - an invented story, just as is the story of 1.5 million massacred in 1915. If 1.5 million Armenian lost their lives during that war, they died as soldiers, fighting a war of their own choosing against the Ottoman Empire which had treated them decently and benignly. They were the duped victims of the Russians, of the Allies, and of their own Armenian leaders. A few thousand Armenians may have lost their lives during their relocation, caused by their own subversion. In making this expose of the truth and disclosing my home address, I know that I risk Armenian harrassment. I have already been subjected to telephone and written threaths! However, the truth must be told. As one born in the Ottoman Empire, from which I emigrated in 1910 and have never returned to live, I must declare: 1) I am not and never have been employed or paid by any government in Turkey. 2) I am not now and never have been financially interested in any business in Turkey. 3) My parents died before the Second World War. My sister and brother-in- law, residents of the Island of Rhodes, were captured and murdered by Hitler's Nazis. I have no relatives or friends in Turkey. It should be evident that I have no motive in taking the risk, other than my conscientious duty to tell the truth out of my love for my native land. I beg the Honorable Senators and other government officials to demand from the Armenians proof of their claims and explanation of the statement of avowals made by their own leaders. Under the circumstances and in view of the above proof, I cannot conceive that the Senators can in good conscience pass that resolution. It is not enough to say that they do not mean to hurt the Turks or Turkish/American relations. By entertaining that resolution without proof, they are actually going against the interests of Turkey and the safety of the United States and of NATO. Albert J. Amateau 12 CHAPTER II – DEUTSCH VORWORT “Wenn Sie eine Lüge erzählen, die groß genug ist, und sie immer wieder wiederholen, werden die Leute irgendwann glauben…” von Joseph Goebbels (Hitlers Propagandaminister) Zitate aus dem letzten Buch von Şükrü Server Aya (1931-2019), dem Gründer und Ehrenpräsidenten der FEYM Group “Die große Lüge - Eine Untersuchung über einige der großen Lügen und Lügner im späten Jahrhundert” (Bitte beachten Sie: https://armenians-1915.blogspot.com/2017/11/3645-big-lie- research-on-some-of-great.html) Angesichts der aufrichtigen Überzeugung, dass nur “der Frieden in Geist und Herz“ die ewige Freundschaft für unsere zukünftigen Generationen aufbauen kann, tragen wir heute enorme Verantwortung. La première obligation que cette responsabilité implique naturellement est de protéger l'histoire avec la lumière de la vérité et de ne pas laisser les démons empoisonner l'esprit avec l'obscurité des mensonges. Die später erfundenen Anschuldigungen gegen den sogenannten Völkermord an den Armeniern haben verschiedene bösartige Absichten, um durch die unglücklichen Versuche, die Geschichte zu verfälschen, Hassflammen zu verbrennen. In dieser Hinsicht haben wir Herrn Albert Jean AMATEAU viel zu verdanken für seinen unschätzbaren Beitrag zur realen Geschichte, indem er die wichtige Wahrheit enthüllte, die versucht wurde, mit fiktiven Geschichten über die Vorwürfe des sogenannten Völkermords an den Armeniern in den Hintergrund zu rücken. Wir möchten, dass er in Licht und Frieden ruht, während er unsere Welt und unsere Zukunft mitbringt. Die Geschichte wird immer an diejenigen mit Lob denken, die wirklich für den Frieden und die Freundschaft der zukünftigen Generationen eintreten, während sie diejenigen verurteilt, die Hassflammen mit einigen färbbaren Geschichten mit unwirklichen Ereignissen der Vergangenheit schüren. Orhan TAN Generalsekretär, FEYM Group 13 Albert Jean Amateau: Biography 20. April 1889 - 9. Februar 1996 Albert Jean Amateau, gebürtiger Türke, amerikanisch-jüdischer Rabbiner, Geschäftsmann, Anwalt und sozialer Aktivist. Frühe Jahre Albert J. Amateau wurde als sephardischer Jude geboren, ein Nachkomme von Juden, die in den 1490er Jahren aus Spanien vertrieben wurden und sich in der Türkei in Milas (Mugla / Türkei) niederließen. Er studierte am American International College in Izmir / Türkei. 1910 emigrierte er mit seiner Familie in die USA. Aktivismus In den frühen 1920er Jahren initiierte Amateau eine soziale Bewegung, um mehr Juden in das Arbeitsleben und in die Regierung zu bringen. Er war auch weitgehend in die Angelegenheiten gehörloser Menschen involviert. Nach seiner Rückkehr vom Dienst in der US-Armee im Ersten Weltkrieg nach der Ordination am Jewish Theological Seminary im Jahr 1920 wurde er der erste Rabbiner einer Gemeinde von Gehörlosen, der Dienstleistungen in Gebärdensprache erbrachte. 1941 gründete Amateau den Albert J. Amateau Foreign Language Service. Er widersprach nachdrücklich den von der armenischen Lobby vorgebrachten Resolutionsvorschlägen, die darauf abzielen, dass der amerikanische Kongress den sogenannten armenischen "Völkermord" anerkennt, und infolgedessen musste der von 14 dem republikanischen Senator Robert Dole eingereichte Resolutionsvorschlag 1990 zurückgezogen werden. Er war ein leidenschaftlicher Anhänger seiner türkischen Heimat. Amateau initiierte verschiedene türkisch orientierte Organisationen, als er in den USA lebte. Im Jahr 1992 gründete er im Alter von 103 Jahren zum Gedenken an das 500-jährige friedliche Zusammenleben von Muslimen und Juden in der Türkei die Amerikanische Gesellschaft der jüdischen Freunde der Türkei und wurde zu ihrem Ehrenpräsidenten ernannt. Amateau war auch ein Befürworter des Friedens und unterstützte 1937 die Verhandlungen zwischen Juden und Arabern Palästinas. Albert Jean Amateau erklärte in seiner eidesstattlichen Erklärung, die 1989 vom Notar in Kalifornien auf der Grundlage seines eigenen Zeugnisses versiegelt wurde, dass die armenischen Anschuldigungen gegen den sogenannten Völkermord an den Armeniern die Kampagne des Missbrauchs, der Verleumdung und der Lüge waren. Er starb 1996 im Alter von 106 Jahren. 15 Beeidigte Aussage von Albert J. Amateau über die Vorwürfe, das die Armenier durch die Regierung des Osmanische Reiches Völkermord erlitten haben An diesem elften Tag des Oktobers, im Jahre 1989, erschienen vor mir, vom Staat Kalifornien ordnungsgemäss beauftragter Notar, ein mir bekannter Albert J. Amateau. In meiner Anwesenheit, legte der besagte Albert J. Amateau ordnungsgemäß den erforderliche Eid ab und brachte seine Unterschrift sowohl an diese Urkunde, als auch an jede Seite der beigelegten Tatsachenfeststellung/”Statement of Facts” (neun Seiten), mit der Erklärung, das diese einen wichtigen Bestandteil seiner beeidigten Aussage darstellen. Wendy O’Steen, Notar – Kalifornien, Hauptgeschäftsstelle im Landkreis Sonoma, Meine Kommission läuft am 1. Dezember 1992 ab, unterzeichnet und versiegelt Albert J. Amateau, wohnhaft in #413 Oak Vista Drive, im Dorf Oakmont der Stadt Santa Rosa, im Landkreis Sonoma des Staates Kalifornien, ordnungsgemäß beeidigt, sagte unter Eid aus, das er die beiliegende Aussage, welches (a) die Tatsachen, (b) Ausschnitte von veröffentlichten und geäusserten Mitteilungen enthält und welches die Vorwürfe der Armenier, das ihre ethnischen Brüder in den Jahren 1915-1923 durch die Regierung des Osmanischen Reiches Völkermord erlitten haben wiederlegt, vorbereitet hat und sie hiermit einreicht. Diese Tatsachen wurden vorgelegt, um der Zustimmung des Beschlusses S.J.212, welches durch den ehrenwerten Robert Dole, Senator und Führer der Republikaner im Senat der Vereinigten Staten, in der ersten Sitzung des 101. Kongresses der Vereinigten Staaten, eingeführt wurde, zu widersprechen. Der besagte Beschluss strebt an, den 24. April 1990, zum 75. Jahrestag des angeblichen Armenischen Vökermordes, welches in den Jahren 1915-1923 durch das Osmanische Reich verübt wurde, als “Nationlar Tag der Erinnerung” zu benennen. 16 Ich wurde am 20. April 1889 in Milas/Türkei geboren. Im Jahre 1905 war ich Schüler am American International College in İzmir (Smyrna), Türkei. Zu dieser Zeit, war Pfarrer John McGlaglan der Direktor und ich besuchte die Englisch Vorlesungen, geleitet von den Prfessoren Lawrence und Evan-Jones. Diese Angaben, um die Feststellung der Wahrheit meiner Aussagen zu ermöglichen. Dort lernte ich mehrere in der Türkei geborene Amerikanische Schüler, die zum grössten Teil älter waren als ich, kennen und befreundete mich mit ihnen. Da mein Grossvater, dessen Namen ich trage, der Französische Konsul zu Izmir war, wurde ich irrtümlicherweise für einen Christen und Franzosen gehalten. Die Armenischen Schüler hatten das Gefühl, sie können ihre Mitgliedschaft in Geheimgesellschaften, d.h. Hunchak und Dashnak Zutiun, und ihre aktive Beteiligung in geheimen militärischen Übungen zur Vorbereitung ihres militärischen Dienstes beim subversiven Krieg gegen das Osmanische Reich und die Nation, frei diskutieren. Im Bund und in Zusammenarbeit mit dem zaristischen Russland. Im Jahre 1906 wurden eine Anzahl reicher Armenier in Izmir ermordet. Herr Hayik Balgosian und sein Freund, Herr Artin Balokian, wurden vor der Balgosian- Villa in Karataş, einem wohlhabenden Viertel der Stadt Izmir, von zwei Männern erschossen. Tage später, die große Niederlassung im Zentrum des Izmir-Bazaars, der SIVRI-SSARIAN, ein Großhandel Kurzwaren-Lagerhalle und –Geschäft, wurde bombardiert. Herr Agop Sivri-Ssarian und eine Anzahl seiner armenischen Arbeitnehmer wurden getötet. Die Täter sendeten daraufhin geheime Botschaften, mit armenischem Schriftzug, um eine Anzahl von armenischen Händlern, Ärzten, Anwälten und Architekten zu drohen – sollten diese nicht die von den Führern der Geheimbünde festgelegten Summen “beitragen”, würden die Empfänger unter dem gleichen Schicksal wie Balgosian und Sivri-Ssarian leiden. Ein Großteil dieser Angesprochenen muß “beigetragen” haben. Wenige, die offensichtlich zufrieden mit ihrer wirtschaftlichen, sozialen und politischen Stellung waren, haben den Plänen für Subversion und Rebellion nicht zugestimmt. Sie informierten die Polizei von Izmir von ihrem Verdacht über die Identität der Führer der Geheimbünde und das die Armenische Apostoloc Kirche im ERMENI 17 MAHALLESI, dem Armenischen Hauptquartier in Izmir, möglicherweise das Waffen- und Munitionslager für die geplante Rebellion war. Ich war Zeuge der Polizeirazzia die an dieser Kirche durchgeführt wurde; und die Wagenladungen an Waffen und Ammunition die herausgebracht wurden. Auch der Festnahme von fünf Priestern und eine Anzahl anderer Armenier die während der Razzia in der Kirche waren, darunter einige meiner Mitschüler des American College. Anscheinend hatte ich die Bekanntmachungen meiner Mitschüler nicht genügend ernst genommen. Ich konnte auch die Logik der Armenier für die Rebellion gegen ein Land, das seinen ethnischen Minderheiten das Recht gegeben hat ihre Religion zu verfolgen und auszuüben, Schulen zu leiten um ihren Nachwuchs in ihrer ethnischen Sprache zu lehren und viele von ihnen mit Vertrauensstellungen bevorzugt hat, nicht verstehen. Ich wusste von vielen Armeniern die in wichtigen Positionen in der Osmanischen Schatzkammer, im Aussenministerium eingestellt waren, und als Konsul fungiert haben. Ich wusste von vielen wohlhabenden armenischen Ärzten, Anwälten und sogar von einigen Bankiers und Architekten. Es war bekannt das die Armenier die Handelsprinzen des Imperiums waren und das der Sultan sie bevorzugt hat, besonders, weil sie von all den ethnischen Gemeinschaften die einzigen waren, die die schwere Türkische Sprache neben Armenisch als Zweitsprache sprechen konnten. Armenische Terroristen in den Vereinigten Staaten und ihre betrogenen Freunde haben es sich zur Karriere gemacht türkische Konsularbeamte zu ermorden, anscheinend als Rache für das Angebliche Armenische Gemetzel im Jahr 1915. Ihre Prälaten, Führer, und sogar unser eigener Kalifornischer Gouverneur, Herr Deukmejian, haben es nicht als angemessen empfunden ihre Missbilligung auszudrücken, und haben durch ihr Schweigen diesen Anschlägen stillschweigend zugestimmt. Die Führer der geheimen armenischen Gesellschaften, Hunchak und Dashnak Zutiun, haben, durch Agitation für die Einführung ihres angeblichen Völkermordes in das Unterrichtsprogramm in den öffentlichen Schulen im Staat Kalifornien, ihre abscheulichen Aktivitäten fortgeführt. 18 Sie waren auch dazu fähig, durch ihre Prahlerei von einer Million amerikanischen Stimmen, Saatsvertreter zu beeinflussen, indem sie Gesetze verabschiedeten, um ihr Armenisches Programm für einen Spielfilm in die Tat umzusetzen. Jetzt versuchen sie, daß der Kongress der Vereinigten Staaten eine Resolution verabscheidet, das den 24. April 1990 als den 75. Jahrestag ihres angeblichen Völkermordes von 1,5 Millionen Armeniern durch die “Osmanischen Türken im Jahr 1915” kennzeichnet. Ich bin erstaunt, dass intelligente und politisch scharfsinnige Herren wie Senator Robert Doyle, der Führer der Republikaner im Senat, und andere, seine Kollegen, bestürmt wurden um diese Resolution, ohne jeglichen Beweis zur Wahrhaftigkeit armenischer Ansprüche, zu fördern. Ich habe keine Zweifel, das Senator Doyle und seine Kollegen aufrichtige und ehrenwerte Männer sind. Sie wurden getäuscht, um zu glauben, die armenischen Vorwürfe seien Wahr. Um die Wahrheit zur Zufriedenheit der Senatoren festzustellen, lege ich Auszüge von Äußerungen – in Wirklichkeit, Geständnissen – Armenischer Führer in ihren Ansprachen und/oder Mitteilungen mit ihren Anhängern vor. Diese Auszüge, und die vollständigen Aussagen, sind über jeden Zweifel erhaben und die Wahrhaftigkeit meiner Zitierungen können leicht festgestellt werden. Ausserdem lege ich Äusserungen von anderen vor, insbesondere von Professor John Dewey von der Columbia Universität, der die armenischen Behauptungen bezüglich des Völkermorders untersucht hat. a) AUSZÜGE aus der November 1914 Ausgabe der OFFIZIELLEN ARMENISCHEN ZEITUNG HUNCHAK, veröffentlicht in Paris-Frankreich vom Armenischen Revoluionskomitee der ARMENISCHEN NATION. Dies war ein AUFRUF ZU DEN WAFFEN! “… Die ganze ARMENISCHE NATION wird seine Kräfte bündeln – moralisch und materiell, und wird, das Schwert der REVOLUTION winkend, in diesen Weltkonflikt eintreten… als Waffenkameraden der dreifachen Entente, und insbesondere von RUSSLAND. Sie werden mit den ALLIIERTEN kooperieren, von allen politischen und revolutionären Mittel für den endgültigen Sieg von Armenien, Kilikien, Kaukasus, Azerbaijan Gebrauch machend… Helden, die ihr 19 Leben für den grossen Zweck opfern werden… Armenier die stolz ihr Blut für den Zweck von Armenien vergiessen…” Bitte beachten Sie das Datum. Es war sogar vor der Kriegserklärung. b) AUSZÜGE von einem Brief vom 27. JANUAR 1918, und veröffentlicht in der LONDON TIMES am 30. JANUAR 1918, unterschrieben von BOGHOS NUBAR, anerkannter Führer der Armenischen Revolutionären Föderation DASHNAK ZUTIUN. Dies war eine Beschwerde, da die Alliierten es abgelehnt hatten, das ARMENISCHE REVOLUTIONSKOMİTEE HUNCHAK zur Friedenskonferenz in Lausanne-Schweiz, bei der ein Abkommen zwischen der Türkei und den Alliierten unterschrieben wurde, einzuladen. “…Die unsäglichen Leiden und schrecklichen Verluste, die der Armenischen Nation aufgrund ihrer Treue zu den Alliierten widerfahren sind… Eine Tatsache, die nur wenigen bekannt ist, dass seit Anfang des Krieges die Armenier an allen Fronten an der Seite der Alliierten gekämpft haben… Seit ihrer empörten Weigerung sich an die Seite der Türken zu stellen, waren die Armenier ‘de facto’ kriegerisch… unsere Freiwilligen haben beim entscheidenden Sieg von General Allenby in Syrien und Palästina gekämpft (zu der Zeit Teil des Osmanischen Reiches)… Nach dem Zusammenbruch von Russland, waren die armenischen Legionen die einzigen Kräfte, die den Vormarsch der Türken Widerstand geleistet und sie bis zur Unterzeichenung des Waffenstillstandes in Schach gehalten haben. Somit haben sie den britischen Streitkräften in Mesopotamien (zur Zeit ebenfalls Teil des Osmanischen Reiches) geholfen, indem sie die deutsch/türkischen Kräfte daran gehindert haben, ihre Truppen anderswo zu entsenden.” Bitte beachten sie die Bezugnahme auf die Ablehnung sich an die Seite der Türken zu stellen, die Nation wo sie geboren wurden und dessen Teil sie waren. Es gibt keinen Anspruch auf Völkermord. c) AUSZÜGE aus dem MANIFEST, geliefert von seiner Exzellenz, HOVHANES KATCHAZOUNI, MINISTERPRÄSIDENT der ARMENISCHEN REPUBLIK (gegründet nach dem Ersten Weltkrieg), auf der TAGUNG der 20 ARMENISCHEN REVOLUTIONÄREN FÖDERATION in Bukarest-Rumänien, im Juli 1923. Dies war in Form eines Berichts. Leider hat Russland sein Wort nicht gehalten…” Eineinhalb Millionen Armenier sind angeblich massakriert worden. Die Bekenntnisse ihrer Führer vor und nach dem Ersten Weltkrieg beweisen das es kein Massaker gegeben hat – ihre Führer hätten darauf hingewiesen oder es als ihr Unglick bezeichnet, oder zumindest als ihren Beitrag zum Zweck der Alliierten. Die Vorwürfe des Massakers und/oder Völkermordes sind eine spätere Erfindung, um die neue Türkische Republik dazu zu zwingen, ihnen die fünf Vilayets zu überlassen, in denen sie die Armenische Republik installiert hatten, die sie aber nach einem kurzen Krieg der Türkischen Republik überlassen mussten. Die Armenier haben seitdem versucht entweder Territorium, welches der Russischen Armenischen Republik hinzugefügt werden soll, oder eine grosse Summe Geld as Preis für die Beendigung des Terrorismus zu erhalten. 21 Das Armenische Volk muss seine Führer und seine geheimen revolutionären Gesellschaften für die subersiven Handlungen verantwortlich machen, die zu ihrer Teilnahme am Krieg mit den Alliierten geführt haben. Sie können Russland die Schuld geben, dass sein Versprechen nicht gehalten hat, und den Allierten die ihnen ihre Hilfe nicht gebührend angerechnet haben, aber sie haben sicherlich keinen Grund der Türkischen Republik und/oder sogar dem inzwischen nicht mehr bestehenden Osmanischen Reich die Schuld zu geben, wie es ihre eigenen Führer eingestanden haben. Lassen Sie uns jetzt sehen was Professor John Dewey von der Columbia Universität zu sagen hat – ein breit gesinnter christlicher Gentleman der im Jahre 1928 in den Nahen Osten ging, um die armenischen Behauptungen des Völkermordes zu untersuchen. Dies ist von seinem Bericht entnommen, veröffentlicht in “The New Republic”, Band 40, 12. November 1928: “Wenige Amerikaner, die zu Recht das Elend der Armenier betrauern, sind sich dessen bewusst, dass bis zum Beginn der nationalistischen Bestrebungen, beginnend mit den 70’er Jahren, die Armenier der bevorzugte Teil der türkischen Bevölkerung waren; oder das sie im Grossen Krieg die türkischen Städte verräterisch den russischen Invasoren übergeben haben; dass sie damit geprahlt haben, einhundertfünfzigtausend (150.000) Männer zum Kampf eines Bürgerkrieges herangezogen zu haben, dass sie mindestens einhundert (100) türkische Dörfer niedergebrannt und ihre Bevölkerung ausgerottet haben. Ich erwähne diese Dinge nicht, um die Schuld zu bewerten oder zu mildern, denn die Geschichte von Provokationen und Repressalien ist ebenso sinnlos wie endlos. Schliesslich erinnere man sich daran, dass die Juden ihren Wohnsitz in der “fanatischen” Türkei hatten, als sie von “heiligen” Christen von Europa vertrieben wurden, insbesondere von Spanien, und für einige Jahrhunderte in der Türkei gelebt haben, zumindest in so viel Ruhe und Freiheit wie ihre muslimischen Mitbürger, den Türken, die alle der Habgier ihrer gemeinsamen Herrscher ausgesetzt waren. Für einen, der wie die meisten Armenier in den Gladstonischen und ausländischen Missionstraditionen aufgewachsen ist, ist der Zustand der türkischen Juden fast ein mathematischer Beweis dafür, dass religiöse Differenzen keinen Einfluss auf die Tragödie der Türkei hatten, 22 nur wenn sie mit dem Streben nach politischer Trennung verknüpft wären, welches jede Nation auf dieser Welt als verräterisch behandelt hätte…” Professor Dewey wurde offenbar nichts von der Ablehnung der jüdischen Gemeinschaften der Türkei über die Appelle der Europäischen Zionisten für politische und finanzielle Hilfe erzählt. Insofern die Juden der Türkei betroffen waren, waren die zionistischen Vorschläge “subversiv”, ausser wenn und bis die Osmanische Regierung ihnen zustimmen würde. Zu keiner Zeit pflegten die Juden der Türkei Aspirationen nach politischer Trennung von ihren osmanischen Rettern, die Sie empfangen hatten, als kein anderes Land ihnen weder Einreise noch Wohnsitz erlaubte. Im Jahre 1922 in Izmir, sagte Kemal Atatürk, als er 100.000 griechische Soldaten, die von den alliierten Regierungen Erlaubnis erhielten in die Türkei in Asien einzudringen und sie zu besetzen, gefangen nahm: “VON ALLEN ETHNISCHEN MILLETS (Gemeinschaften) HABEN DIE JUDEN GEWÄHLT, IHREM MUTTERLAND TREU ZU BLEIBEN”. Nun ein kurzer Blick auf die Grausamkeiten der Armenier gegen Muslime und Juden – AUSZÜGE aus einem Brief vom 11. Dezember 1983, veröffentlicht in der SAN FRANCISCO CHRONICLE, als Antwort auf ein Schreiben, das in der gleichen Zeitschrift unter der Signatur eines B. AMARIAN veröffentlicht worden war und 1.5 Millionen Opfer des Völkermordes durch die osmanischen Türken forderte: “…Wir haben Information und Beweise aus erster Hand über armenische Gräueltaten gegen unser Volk (Juden), die dem sich angeblich im Jahr 1915 ereigneten sogenannten Massaker von Armeniern vorausgingen. Mitglieder unserer Familie waren Augenzeugen der Ermordung von 148 Mitgliedern unserer Familie in der Nähe von Erzurum-Türkei, durch armenische Nachbarn, die darauf aus waren, alles und jeden zu vernichten, das/der auch im Entferntesten Jude und/oder Muslim war. Die Armenier sollten einen Blick in ihre eigene Geschichte werfen, um die Verwüstung zu sehen, die sie und ihre Vorfahren ihren Nachbarn zugefügt haben… Die Armenier waren im letzten Krieg mit HITLER verbündet, weil er versprochen hatte, er würde ihnen Selbstverwaltung gewähren, wenn die Armenier im Gegenzug helfen würden, Juden zu vernichten… Armenier waren auch starke Befürworter der antisemitischen Handlungen im Bündnis mit den russischen Kommunisten. Herr 23 Amarian! Beweisen Sie, dass, wie Sie sagen, ein grosses Massaker an Armeniern stattgefunden hat. Ich brauche ihre Voreingenomenheit nicht.” Unterschrieben von ELIHU BEN LEVI, Vacaville, Kalifornien. Als letzte Seite dieser Erklärung ist ein Beweis für die armenische Zusammenarbeit mit Hitler beigefügt. Mein Freund Franz Werfel, aus Wien – Österreich, ein Schriftsteller, schrieb ein Buch mit dem Titel DIE VIERZIG TAGE DES MUSA DAGH, eine Geschichte des Massakers an den Armeniern durch die osmanischen Türken. Die Geschichte wurde ihm von seinem Freund, dem armenischen Bischof von Wien erzählt und Werfel zweifelte nie an der Aussage des Bischofs. Er hat nicht untersucht, was er geschrieben hat. Jahre später, als die wahren Fakten des Musa Dagh durch die Forschung neutraler Ermittler festgestellt wurden – die von den Armeniern nie geleugnet wurden – entdeckte Werfel, dass er von seinem Freund, dem Bischof, mit einer erfundenen Geschichte betrogen worden war. Werfel gestand mir seine Scham und seine Reue, diese Geschichte geschrieben zu haben, in der er die Osmanen als Agressoren und Terroristen beschuldigt hatte. DIE WAHRHEIT Fünfzigtausend Armenier, Bewohner von Dörfern in und um Erzurum in der Türkei, bestiegen heimlich einen Berg namens Musa Dagh (Dagh ist das türkische Wort für Berg) mit Waffen, Munition, Lebensmitteln und Wasser, ausreichend, um einer Belagerung von vielen Tagen standzuhalten. Bevor sie den Berg bestiegen, hatten sie Hunderte von muslimischen Türken und Juden, ihre Mitbürger und Nachbarn, mit denen sie angeblich gute Beziehungen hatten, gefangen genommen. Sie haben sie alle kaltblütig ermordet, aus keinem anderen Grund als das sie Muslime und Juden waren. Danach kamen jede Nacht bewaffnete armenische Gruppen von diesem Berg herab und griffen die Rückseite der osmanischen und deutschen Armeen an, die gegen die russischen Invasoren kämpften. Dies war zu Beginn des Ersten Weltkrieges und Teil der geheimen Pläne der Russen, die der Armenischen Revolutionären Föderation zugeteilt wurden. 24 Die Türken standen vor einem Rätsel. Die armenischen Angreifer verschwindeten. So sehr sie es versucht hatten, waren die Osmanen zunächst nicht in der Lage, die verschwundenen Armenier aufzuspüren, aber schliesslich entdeckten sie, das der Musa Dagh das Versteck war. Die Osmanen fanden die Bergfestung unangreifbar. Sie belagerten und warteten 40 Tage, bevor die armenische Nachhut die niederlage einräumte und ihre Waffen niederlegte. Aber die osmanischen Truppen fanden den Berg leer. Die grosse Armee war auf der anderen Seite des Berges verschwunden, wo sie einen Asugang zum Mittelmeer gefunden hatte. Französische und britische Kriegsschiffe wurden signalisiert, und sie nahmen die Hauptarmee auf und transportierten die Soldaten nach Alexandria, Ägypten, zu dieser Zeit unter der Kontrolle der Briten. Weniger als 500, die Nachhut, die sich ergab, wurde von den Osmanen gefangen genommen. Dennoch, als er Werfel die Geschichte zum Schreiben erzählte, behauptete der Bischof, das 50.000 Opfer gefangen genommen und hingerichtet wurden – eine erfundene Geschichte, genauso wie die Geschichte von 1.5 Millionen massakrierten im Jahr 1915. Wenn 1.5 Millionen Armenier während dieses Krieges ihr Leben verloren, dann starben sie als Soldaten, die einen Krieg ihrer Wahl gegen das Osmanische Reich führten, das sie anständig und gütig behandelt hatte. Sie waren die betrogenen Opfer des Russen, Alliierten und ihrer eigenen armenischen Führer. Einige tausend Armenier könnten bei ihrer Umsiedlung ihr Leben verloren haben, verursacht durch ihre eigene Subversion. Indem ich diese Enthüllüng der Wahrheit mache und meine Privatadresse preisgebe, weiss ich, das ich armenische Belästigungen riskiere. Ich wurde bereits telefonisch und schrifltlich bedroht! Dennoch muss die Wahrheit gesagt werden. Als einer der im Osmanischen Reich geboren wurde, aus dem ich im Jahr 1910 ausgewandert und nie wieder zurückgekehrt bin, muss ich erklären: 1) Ich bin und war noch nie von einer Regierung der Türkei angestellt oder bezahlt worden. 2) Ich bin jetzt nicht und war nie finanziell an Geschäften in der Türkei interessiert. 25 3) Meine Eltern sind vor dem Zweiten Weltkrieg gestorben. Meine Schwester und mein Schwager, Bewohner der Insel Rhodos, wurden von Hitler’s Nazis gefangen genommen und ermordet. Ich habe keine Verwandten oder Freunde in der Türkei. Es sollte offensichtlich sein, dass ich kein Motiv habe, das Risiko einzugehen, ausser meiner gewissenahften Pflicht, aus meiner Liebe zu meinem Heimatland, die Wahrheit zu sagen. Ich bitte die ehrenwerten Senatoren und andere Regierungsbeamte, von den Armeniern Beweise für ihre Behauptungen und Erklärung der Bekundungen ihrer eigenen Führer zu verlangen. Unter diesen Umständen und angesichts der obigen Beweise, kann ich mir nicht vorstellen, dass die Senatoren diese Resolution mit gutem Gewissen verabschieden können. Es reicht nicht aus zu sagen, dass sie den Türken oder den türkisch- amerikanischen Beziehungen nicht schaden wollen. Indem sie diese Resolution ohne Beweise in Erwägung ziehen, gehen sie tatsächlich gegen die Interessen der Türkei und die Sicherheit der Vereinigten Staaten und der NATO vor. Albert J. Amateau 26 CHAPTER III – FRANÇAIS PRÉFACE “Si vous dites un mensonge assez gros et que vous le répétez, les gens finiront par le croire…” dit par Joseph Goebbels (ministre de la propagande de Hitler) Il est cité dans le dernier livre de Şükrü Server Aya (1931-2019), fondateur et président d'honneur du groupe FEYM “Le Grand Mensonge - Une recherche sur certains des grands mensonges et des menteurs de la fin du siècle” (Veuillez consulter: https://armenians-1915.blogspot.com/2017/11/3645-big-lie- research-on-some-of-great.html) Étant donné la conviction sincère que seules "la paix de l'esprit et du cœur" peuvent construire une amitié éternelle pour les générations futures, nous assumons une immense responsabilité aujourd'hui. La première obligation que cette responsabilité implique naturellement, est de protéger l'histoire avec la lumière de la vérité et de ne pas laisser les démons empoisonner l'esprit avec l'obscurité des mensonges. Les allégations alléguées sur le prétendu génocide arménien inventées par la suite, ont diverses finalités néfastes dans le but de brûler les flammes de la haine par les tentatives malheureuses de déformation de l'histoire. À cet égard, nous devons beaucoup à M. Albert Jean AMATEAU pour sa contribution inestimable à la véritable histoire, en révélant l’importante vérité que l’on a tenté de dissimuler avec des récits fictifs concernant les allégations relatives au prétendu génocide Arménien. Nous souhaitons qu'il repose dans la lumière et dans la paix qu'il a apporté à notre monde et à notre avenir. L’histoire se souviendra toujours de ceux qui font l’éloge qui servent vraiment à la paix et à l’amitié des générations futures, tandis qu’elle condamne ceux qui agissent pour élever les flammes de la haine en racontant des histoires à colorier avec des événements passés irréels. Orhan TAN Secrétaire Général, Groupe FEYM 27 Albert Jean Amateau: la biographie 20. avril 1889 - 9. février 1996 Albert Jean Amateau, d'origine turque, rabbin américain, homme d'affaires, avocat et militant social. Premières années Albert J. Amateau est né juif sépharade, descendant de juifs expulsés d’Espagne dans les années 1490 et installés en Turquie à Milas (Mugla / Turquie). Il a étudié à l'American International College à Izmir / Turquie. Et, il a émigré aux États-Unis avec sa famille en 1910. Activisme Au début des années 1920, Amateau a lancé un mouvement social visant à amener davantage de Juifs à la vie professionnelle et au gouvernement. Il a également été impliqué en grande partie dans les affaires des sourds. Après son retour de son service militaire dans l’armée américaine pendant la Première Guerre mondiale, à la suite de son ordination au Séminaire théologique juif de 1920, il devint le premier rabbin d’une congrégation de sourds, rendant ses services en langage gestuel. En 1941, Amateau a fondé le service de langues étrangères Albert J. Amateau. Il a fermement contré les propositions de résolution présentées par le lobby arménien dans le but de faire reconnaître par le Congrès américain le "génocide" arménien. En 28 1990, le projet de résolution présenté par le sénateur républicain Robert Dole a donc dû être retiré. Fervent partisan de son pays natal, la Turquie, Amateau a initié diverses organisations à vocation turque tout en résidant aux États-Unis. En 1992, à l'âge de 103 ans, afin de commémorer les 500 ans de coexistence pacifique entre musulmans et juifs en Turquie, il fonda la Société américaine des amis juifs de la Turquie, dont il fut nommé président d'honneur. Amateau était également un avocat de la paix et, en 1937, il participa aux négociations entre Juifs et Arabes de Palestine. Dans sa déclaration sous serment scellée par le notaire public - Californie en 1989, Albert Jean Amateau a déclaré que les allégations arméniennes sur le prétendu génocide arménien constituaient une campagne d'abus, de diffamation et de mensonge. Il est décédé en 1996 à l'âge de 106 ans. 29 Déclaration sous serment d'Albert J. Amateau sur les allégations selon lesquelles les Arméniens auraient souffert du « génocide » commis par le gouvernement de l'Empire Ottoman Dans ce onzième jour bu mois d’octobre de l’année 1989, une personne connue comme Albert J. Amateau s’est présenté à moi, Wendy O’steen, un notaire dûment désigné par l'État de Californie. En ma présence, ledit Albert J. Amateau a prêté serment conforme au procédé et a signé ce document en déclarant que chacune des pages de l'exposé des faits ci-joint (neuf pages) font partie intégrante de sa déclaration assermentée. Albert J. Amateau, demeurant au 413 Chemin de Oak Vista, dans le village d'Oakmont, ville de Santa Rosa, comté de Sonoma, État de Californie, dûment assermenté, dépose qu'il a préparé et envoyé la déclaration ci-joint contenant (a) les faits, b) des extraits de communications publiées et / ou diffusées qui réfutent les allégations d'Arméniens selon lesquelles leurs frères et sœurs ethniques ont été victimes du génocide du gouvernement de l'Empire ottoman entre 1915-1923. Ces faits sont envoyés contre l'approbation de la résolution S.J.212, présentée par l'honorable Robert Dole, leader républicain du Sénat des États-Unis à la première session du 101e Congrès des États-Unis. Je suis né à Milas, dans la ville de Muğla en Turquie, le 20 avril 1889. En 1905, j'étais étudiant au Collège İnternational Américain à Izmir (Smyrne). À l'époque, le révérend John McGlaglan était président et j'ai suivi des cours d’anglais dirigés par les professeurs Lawrence et Evan-Jones. Là, je fais connaissance et devenue ami avec de nombreux étudiants arméniens d'origine turque, dont la plupart étaient plus âgées que moi. Parce que mon grand-père, dont je porte le nom, était le consul de France à Izmir, j'ai été considéré à tort comme un chrétien et un français. Les étudiants arméniens pensaient pouvoir discuter librement de leur appartenance aux organisations secrètes arméniennes telles que 30 Hınçak et Taşnak, et de leur participation active à des exercices militaires secrets pour se préparer au devoir militaire dans leur guerre subversive contre l'Empire et la nation ottomans. Ils avaient le sentiment que ceci devraient être en collaboration avec l’Alliance et la Russie tsariste. En 1906, un certain nombre d'Arméniens riches à Izmir ont été assassinés. M. Hayik Balgosian et son ami, M. Artin Balokian, avaient été abattus par deux hommes devant le manoir Balgosyalı qui se trouvaient à Karataş, une secteur aisée d'Izmir. Quelques jours plus tard, le grand établissement situé au centre du bazar d'Izmir, l'entrepôt et le magasin de gros de marchandises sèches SIVRI-SSARIAN, a été bombardé. M. Agop Sivri-Ssarian et un certain nombre de ses employés arméniens ont été tués. Les auteurs ont ensuite envoyé des messages secrets, en caractères imprimés arméniens, menaçant un certain nombre de marchands arméniens, de médecins, d'avocats et d'architectes. Dans ces lettres a été exprimé que tous les dirigeants de ces organisations secrètes subiraient le même sort que Balgosian et Sivri-Ssarian des lors qu’il continue de « contribuer ». Une majorité de ces adresses doivent avoir "contribué". Quelques personnes qui étaient satisfaits de leur statut économique, social et politique, n'approuvaient pas les plans de subversion et de rébellion. Ils ont informé la police d'Izmir de leur soupçon sur l'identité des dirigeants des sociétés secrètes et sur le fait que l'église arménienne Apostoloc qui se situait au quartier arménien, le principal quartier arménien d'Izmir, pouvait être le dépôt d'armes et de munitions pour la rébellion planifiée. J'ai été témoin des assauts de police à cette église et de plusieurs camions de charges d'armes et de munitions qui ont été retirés. Je n’ai pas compris la logique arménienne de rébellion contre un pays qui avait donné à ses minorités ethniques le droit d'observer et de pratiquer leur religion, de fonder des établissements pour l'instruction de leurs jeunes dans leur langue ethnique et dont on faisait beaucoup de confiance. Je connaissais de nombreux Arméniens occupant des postes importants au Trésorerie, aux Affaires étrangères et aux consulats ottomans. 31 Je connaissais de nombreux médecins, avocats et même quelques banquiers et architectes arméniens riches. Il était bien connu que les Arméniens étaient les princes marchands de l'Empire et que le Sultan les favorisait, surtout parce que, entre toutes les communautés ethniques, ils parlaient la langue difficile qui est le turc comme seconde langue. Les terroristes arméniens aux Etats-Unis et leurs amis ont acquièrent comme profession l'assassinat de fonctionnaires consulaires turcs en pensant se venger du prétendu massacre arménien de 1915. Leurs prélats (hommes religieux de haut niveau), leurs dirigeants et même le gouverneur de Californie, M. Deukmejian, n'ont pas jugé apte à exprimer leur désapprobation, et par leur silence ont tacitement approuvé les assassinats. Je soumets des extraits de déclarations – qui sont en fait des aveux et confessions - des dirigeants arméniens extraient de leurs discours et / ou leurs communications avec leurs adhérents. D’après ces extraits et les déclarations entières, la véracité de mes citations peut être facilement vérifiée et un crime ne peut pas m’être attribué par le tribunal. Je soumets également des déclarations d'autres personnes, mais surtout du professeur John Dewey, de l'Université de Columbia, qui a fait des recherches sur les allégations arméniennes de génocide. a) Extraits du numéro de novembre 1914 du journal officiel arménien Hunchak publié à Paris, en France par le Comité Révolutionnaire Arménien de la Nation Arménienne. C’était un appel aux armes ! «…Toute la nation arménienne unira ses forces - morale et matérielle, agitant l'épée de la REVOLUTION, aux côtés de la Triple-Entente, et en particulier de la RUSSIE. ... des héros qui sacrifieront leur vie pour la grande cause de l'Arménie ... des héros qui sacrifieront leur vie pour la grande cause de l'Arménie ...Vont agir avec les Alliées utilisant pleinement tous les moyens politiques et révolutionnaires pour la victoire finale de l'Arménie, de la Cilicie, du Caucase, de l'Azerbaïdjan ...» b) Extraits d'une lettre datée du 27 janvier 1918 et publiées au London Times le 30 janvier 1918 signée par Boghos Nubar, le dirigeant reconnu de la Fédération Révolutionnaire Arménienne (DASHNAK ZUTIUN). C'était une plainte que les 32 Alliés avaient refusé d'inviter le COMITE REVOLUTIONNAIRE ARMENIEN HUNCHAK à la Conférence de Paix au cours de laquelle le traité entre la Turquie et les Alliés a été signé à Lausanne, en Suisse. «... Les souffrances indicibles et les pertes terribles qui ont frappé la nation arménienne en raison de leur fidélité aux Alliés ... Le fait bien connu par quelques-uns seulement depuis le début de la guerre est que les Arméniens ont combattu aux côté des Alliés sur tous les fronts …Du fait de leur refus de se ranger du côté des Turcs, les Arméniens et les Turcs étaient devenue de facto belligérants. …Les bénévoles arméniens ont combattu en Syrie et en Palestine qui étaient à l'époque des territoires de l'Empire ottoman pendant la victoire incontestable du général Allenby ... Après l'effondrement de la Russie, les légions arméniennes furent les seules forces à résister aux avancés des Turcs qu'elles tenaient sous contrôle jusqu'à la signature de l'armistice.» c) Extraits du manifeste, distribué par Son Excellence Hovhanes KATCHAZOUNI, Premier Ministre de la République Arménienne fondé après la Première Guerre Mondiale d’après la Convention de la Fédération Révolutionnaire Arménienne approuvé à Bucarest, en Roumanie, en juillet 1923. «... A l'automne 1914, alors que la Turquie n'était pas encore entrée en guerre mais qu'elle se préparait déjà, les groupes révolutionnaires arméniens commencèrent à se former avec beaucoup d'enthousiasme ... La Fédération Révolutionnaire Arménienne a participé activement à la formation de ces groupes et à l'action militaire contre la TURQUIE ... A l'automne 1914, des groupes de volontaires arméniens se sont battus contre la Turquie ... C'était le résultat inévitable de la psychologie sur laquelle la nation arménienne se nourrissait pendant des générations ... l'hiver 1914 et le printemps 1915 furent des périodes de grande activité, de grand enthousiasme et d'espoirs ... Nous avions embrassé la Russie de tout notre cœur (…) ...Malheureusement, la Russie n'a pas tenu parole ...» Le peuple arménien doit blâmer ses propres dirigeants et ses organisations révolutionnaires secrètes pour les actions subversives qui ont conduit à leur participation à la guerre avec les Alliés. Ils peuvent blâmer la Russie pour avoir renié 33 sa promesse, et les Alliés pour ne pas leur avoir fait honneur, mais comme leurs propres dirigeants l'ont avoué, ils n'ont aucune raison de blâmer la République turque et / ou même l'Empire ottoman aujourd'hui disparu, Voyons maintenant ce que le professeur John Dewey, de l'université de Columbia, - un gentleman chrétien d'esprit large qui s'est rendu au Moyen-Orient en 1928 pour enquêter sur les revendications arméniennes de génocide a à dire. Ceci est extrait de son rapport datant de 12 novembre 1928 et publié dans THE NEW REPUBLIC, vol. 40: "Peu d'Américains qui pleurent, et justement, les misères des Arméniens, savent que jusqu'à la montée des ambitions nationalistes, à partir des années 70, les Arméniens étaient la partie privilégiée de la population de la Turquie, ou que pendant la Première Guerre Mondiale, ils ont laissé les villes turques aux envahisseurs russes, se sont vantés d'avoir élevé cent cinquante mille (150 000) hommes pour mener une guerre civile, brûlé au moins cent (100) villages turcs et exterminé leurs populations. Je ne parle pas de ces choses pour apprécier ou blâmer le crime, parce que l'histoire des provocations et des représailles est aussi futile qu'infinie ... Enfin, on se souvient que les Juifs se sont réfugiés dans la Turquie « fanatique » lorsqu'ils ont été expulsés d'Europe et en particulier en d’Espagne, par des chrétiens « saints », et ils ont vécu en Turquie pendant plusieurs siècles, au moins dans la tranquillité et la liberté de leurs concitoyens musulmans. Mise à part s’ils ont un lien avec des aspirations de séparation politique, que toutes les nations du monde auraient traitées comme trahison, dans le cadre des traditions missionnaires étrangère et Gladstonienne, il est presque une démonstration mathématique que les conditions des Juifs de Turquie comme d’ailleurs la plupart des Arméniens ou les différences religieuses n’ont pas d’influence dans la tragédie de la Turquie.» Maintenant pour avoir un bref aperçu des atrocités commises par les Arméniens contre les musulmans et les Juifs, voici EXTRAITS d'une lettre datée du 11 décembre 1983, publiée dans la CHRONIQUE SAN FRANCISCO, en réponse à une lettre publiée dans la même revue sous la signature d'un B AMARIAN, affirmant qu’il y a eu 1,5 million de victimes du génocide par les Turcs ottomans. Mon ami, Franz Werfel, écrivain, de Vienne, en Autriche, a écrit un livre intitulé LES 40 JOURS EN MONT MUSA, une histoire du massacre des Arméniens par les 34 Turcs ottomans. L'histoire lui a été racontée par son ami, l'évêque arménien de Vienne et Werfel n'avait jamais douté des propos de l'évêque. Il n'a pas enquêté sur ce qu'il a écrit. Des années plus tard, quand les faits sur le Mont Musa ont été établis par les recherches d'enquêteurs neutres, Werfel a découvert qu'il avait été dupé par son ami Bishop avec une histoire concoctée - ce qui n'a jamais été démenti par les Arméniens - Werfel m'a confessé sa honte et son remords. En faisant cet exposé de la vérité et en dévoilant mon adresse personnelle, je sais que je risque le harcèlement arménien. D’ailleurs je suis déjà soumis à des menaces téléphoniques et écrites! Cependant, la vérité doit être dite. En tant que né dans l'Empire ottoman, d'où j'ai émigré en 1910 et je ne compte jamais retourner pour y vivre, je dois déclarer: 1) Je n'ai jamais été employé ou payé par un gouvernement en Turquie. 2) Je ne suis jamais été financièrement intéressé par une entreprise en Turquie. 3) Mes parents sont morts avant la Seconde Guerre mondiale. Ma sœur et mon beau-frère, résidents de l'île de Rhodes, ont été capturés et assassinés par les nazis d'Hitler. Je n'ai aucun parent ou ami en Turquie. Il devrait être clairement vue que je n'ai aucun motif à prendre le risque, autre que mon devoir consciencieux de dire la vérité sur mon amour pour ma terre natale. Je prie les honorables sénateurs et les autres représentants du gouvernement d'exiger des Arméniens la preuve de leurs revendications et des déclarations faite par leurs propres dirigeants. Dans les circonstances et compte tenu des preuves ci-dessus, je ne conçois pas que les sénateurs puissent adopter cette résolution en toute conscience. Albert J. Amateau 35 CHAPTER IV – РУССКИЙ ПРЕДИСЛОВИЕ "Если вы произнесете достаточно большую ложь и будете ее повторять, люди в конце концов поверят в нее..." сказал Йозеф Геббельс (Начальник управления пропаганды Гитлера) Цитата из последней книги Сукру Север Айя (1931-2019), основателя и почетного президента группы FEYM "Большая ложь - исследование Великой Лжи и Лжецов в конце века" (См: https://armenians-1915.blogspot.com/2017/11/3645-big-lie-research-on- some-of-great.html) Учитывая искреннюю веру в то, что только “мир в умах и сердцах” может построить вечную дружбу для наших будущих поколений, мы несем огромную ответственность сегодня. Первое обязательство, о котором говорит нам наша ответственность, состоит в том, чтобы сохранить историю в свете истины и не позволить демонам тьмы отравить наши умы ложью. Первое обязательство, о котором говорит нам наша ответственность, состоит в том, чтобы сохранить историю в свете истины и не позволить демонам тьмы отравить наши умы ложью. В связи с этим мы многим обязаны г-ну Альберту Жану Амато за его неоценимый вклад в реальную историю, за то, что он раскрыл важную правду, которую пытались замаскировать вымышленными историями, касающимися обвинений в так называемом «геноциде армян». Мы желаем ему покоя и света, который он принес в наш мир и в наше будущее. История всегда будет помнить тех, кто действительно служит миру и дружбе будущих поколений; в то время как она осуждает тех, кто способствует разжиганию пламени ненависти с вымышленными событиями в прошлом. Orhan TAN Генеральный Секретарь, FEYM Групп 36 Альберт Жан Амато: Биография Апрель 20, 1889 - Февраль 9, 1996 Альберт Жана Амато, уроженец Турции, американский еврейский раввин, бизнесмен, юрист и общественный деятель. Юные годы Альберт Жан Амато родился в семье сефардских евреев, потомки которого были изгнаны из Испании в 1490-х годах и поселились в Турции, в Миласе (Мугла/Турция). Учился в американском Международном колледже в Измире/Турция. В 1910 году вместе с семьей он эмигрировал в Соединенные Штаты Америки. Общественная деятельность В начале 1920-х годов Амато инициировал общественное движение, чтобы дать возможность евреем работать и привлечь их в правительство. Он также занимался делами людей с нарушением слуха. После возвращения со службы в армии США в Первую Мировую войну, после рукоположения в еврейской духовной семинарии в 1920 году, он стал первым раввином Конгрегации глухих, оказывающим услуги на языке жестов. В 1941 году он основал службу иностранных языков. Он решительно выступал против предложений по резолюции, выдвинутой армянским лобби с целью заставить Конгресс Америки признать так 37 называемый армянский «геноцид», и в результате в 1990 году предложение по резолюции, внесенное сенатором-республиканцем Робертом Доулом, было отозвано. Он был ярым сторонником своей Родины Турции, и, находясь в США, инициировал различные турецко-ориентированные организации. В 1992 году, в возрасте 103 лет, в ознаменование 500 - летия мирного сосуществования мусульман и евреев в Турции, он основал американское общество еврейских друзей Турции, где занимал должность президента. Амато также был сторонником мира, в 1937 году он помогал переговорам между евреями и арабами Палестины. В своем заявлении под присягой, заверенном нотариусом Калифорнии в 1989 году, основанном на собственном свидетельстве, Альберт Жан Амато заявил, что обвинения армян в так называемом «геноциде» являются кампанией оскорблений, клеветы и лжи. Он скончался в 1996 году в возрасте 106 лет. 38 Показания под присягой Альберта Ж. Амато на утверждения, что армяне подверглись "геноциду" со стороны правительства Османской империи В этот одиннадцатый день октября 1989 года передо мной предстал известный мне нотариус штата Калифорния Альберт Ж. Амато. В моем присутствии упомянутый Альберт Амато должным образом принес требуемую присягу и поставил свою подпись на этом документе, а также на каждой странице прилагаемого изложения фактов (девять страниц), объявив его неотъемлемой частью своего заявления под присягой. Альберт Жан Амато, проживающий по адресу #413 Оук Виста Драйв, в деревне Окмонт, город Санта-Роза, графство Сонома в штате Калифорния, будучи должным образом приведен к присяге, утверждает что он подготовил и настоящим представляет прилагаемое заявление, содержащее а) факты, б) выдержки из опубликованных и/или произнесенных сообщений, которые опровергают утверждения армян о том, что их этнические братья пострадали от геноцида со стороны правительства Османской империи в 1915-1923 годах. Эти факты представляются в качестве возражения против принятия резолюции S. J. 212, внесенной достопочтенным Робертом Доулом, сенатором и лидером республиканцев Сената Соединенных Штатов, на первой сессии 101-го Конгресса Соединенных Штатов. Указанная резолюция призвана провозгласить 24 апреля 1990 года" Национальным Днем памяти " 75-й годовщины предполагаемого Геноцида армян 1915-1923 годов, совершенного правительством Османской империи. Я родился в Миласе, Турция, 20 апреля 1889 года. В 1905 году я был студентом американского Международного колледжа в Измире (Смирна), Турция. В то время президентом был преподобный Джон Макглафлин, и я посещал занятия по английскому языку, которые проводили профессора 39 Лоуренс и Эван-Джонс. Эти детали позволяют установить истинность моих утверждений. Там я познакомился и подружился со многими армянскими студентами турецкого происхождения, большинство из которых были моими старшеклассниками. Поскольку мой дед, чье имя я ношу, был французским консулом в Измире, меня ошибочно считали христианином и французом. Армянские студенты чувствовали, что могут свободно обсуждать свое членство в армянских тайных обществах, т.е. Хунчак и Ташнак Зутюн, и свое активное участие в секретных военных учениях по подготовке к военному долгу в планируемой ими подрывной войне против Османской империи и нации. В союзе и сотрудничестве с царской Россией. В 1906 году в Измире был убит ряд богатых армян. Мистер Хайек Балгосян и его друг Артин Балакян были застрелены двумя мужчинами перед особняком Балгосяна в Караташе, богатом районе Измира. Несколько дней спустя большое заведение в центре базара Измира, Сирви-Ссариан, оптовый склад и магазин галантереи, было разбомблено. Г-н Агоп Сиврисарян и ряд его армянских сотрудников были убиты. Затем преступники послали секретные послания, написанные армянскими печатными буквами, угрожая ряду армянских торговцев, врачей, адвокатов и архитекторов - если они не "внесут" суммы, которые оценили руководители тайных обществ, то восприимчивых постигнет та же участь, что Балгосяна и Сиврисаряна. Большинство из этих адресов должны были "внести свой вклад". Некоторые, очевидно удовлетворенные своим экономическим, социальным и политическим статусом, не одобряли планов подрывной деятельности и восстаний. Они сообщили полиции Измира о своих подозрениях относительно личности лидеров тайных обществ и о том, что армянская апостольская церковь на Эрмени Махалесси, главном армянском квартале Измира, возможно, является хранилищем оружия и боеприпасов для планируемого восстания. Я был свидетелем полицейского налета на эту церковь и видел грузовики с оружием и боеприпасами, которые были вывезены. А также арест пяти 40 священников и ряда других армян, находившихся в церкви во время налета, включая нескольких моих сокурсников из Американского колледжа. Очевидно, я недостаточно серьезно отнесся к разоблачениям моих сокурсников. Кроме того, я не мог понять армянскую логику восстания против страны, которая предоставила своим этническим меньшинствам право соблюдать и исповедовать свою религию, организовывать школы для обучения своих детей на своем этническом языке и многим из них доверяла. Я знал многих армян, занимавших важные посты в Османской казне, иностранных делах и в качестве консулов. Я знал многих богатых армянских врачей, адвокатов и даже пару банкиров и архитекторов. Было хорошо известно, что армяне были торговыми князьями Империи и что султан благоволил к ним, особенно потому, что из всех этнических общин они были единственными, кто говорил на сложном турецком языке как на втором языке с своим армянским. Армянские террористы в США и их одураченные друзья сделали карьеру, убивая турецких консульских чиновников, якобы в отместку за якобы армянскую резню 1915 года. Их прелатов, лидеров, и даже наш губернатор Калифорнии, г-н Деукмеджиэн, не счел нужным выразить свое неодобрение, и своим молчанием одобрял убийства. Лидеры тайных армянских обществ Хунчак и Ташнак Зутюн продолжали свою гнусную деятельность, агитируя за включение их предполагаемого геноцида в программу обучения государственных школ штата Калифорния. Они также смогли, хвастаясь миллионом армянских голосов, повлиять на представителей государства в принятии законов, чтобы ввести в действие свою армянскую кинопрограмму. Теперь они пытаются добиться, чтобы Конгресс Соединенных Штатов принял резолюцию, в которой 24 апреля 1990 года будет отмечаться 75-я годовщина их предполагаемого геноцида 1,5 миллиона армян "турками- османами в 1915 году". Я поражен тем, что интеллигентные и политически проницательные господа, такие как сенатор Роберт Доул, лидер республиканцев 41 в Сенате, и другие, его коллеги, были вынуждены поддержать эту резолюцию без каких-либо доказательств правдивости армянских притязаний. Я не сомневаюсь, что сенатор Доул и его коллеги - честные и благородные люди. Их обманули, чтобы они поверили утверждениям армян. Чтобы установить истину к удовлетворению сенаторов, я представляю выдержки из заявлений, а на самом деле, признаний армянских лидеров в их обращениях и/или общениях со своими сторонниками. Эти выдержки и все высказывания безукоризненны, и достоверность моих цитат может быть легко установлена. Я также представляю заявления других, но особенно, профессора Колумбийского Университета, Джона Дьюи, который расследовал заявления армян о геноциде. a) выдержки из ноябрьского номера официальной армянской газеты "Гунчак" за 1914 год, опубликованного в Париже, Франция, армянским Революционным Комитетом армянского народа. «Это был призыв к оружию! ...Весь армянский народ объединит силы - моральные и материальные, и, размахивая мечом революции, вступит в этот мировой конфликт.... как товарищи по оружию тройственной Антанты, и особенно России. Они будут сотрудничать с союзниками, в полной мере, используя все политические и революционные средства для окончательной победы Армении, Киликии, Кавказа, Азербайджана....герои, которые пожертвуют своей жизнью ради великого дела Армении....Армяне гордятся тем, что проливают кровь за дело Армении....» EXTRACTS from the November 1914 issue of the OFFICIAL ARMENIAN GAZETTE HUNCHAK, published in Paris, France, by the Armenian Revolutionary Committee of the ARMENIAN NATION. This was a CALL TO ARMS! "...The entire ARMENIAN NATION will join forces - moral and material, and waving the sword of REVOLUTION, will enter this World conflict.... as comrades in arms of the Triple Entente, and particularly RUSSIA. They will cooperate with the ALLIES, making full use of all political and revolutionary means for the final victory of Armenia, Cilicia, Caucasus, Azerbayjan....heroes who will sacrifice their lives for the great cause of Armenia....Armenians proud to shed their blood for the cause of Armenia...." 42 Пожалуйста, обратите внимание на дату. Это было еще до объявления войны. b) выдержки из письма от 27 января 1918 года, опубликованного в лондонской "Таймс" 30 января 1918 года и подписанного Богосом Нубаром, признанным лидером армянской революционной федерации Ташнаком Зутюном. Это была жалоба на то, что союзники отказались пригласить армянский революционный комитет Гунчака на мирную конференцию, на которой был подписан договор между Турцией и союзниками в Лозанне, Швейцария. "...Невыразимые страдания и ужасные потери, выпавшие на долю армянского народа в силу его верности союзникам.... Факт хорошо известный лишь немногим, что с самого начала войны армяне воевали на стороне союзников на всех фронтах. Армяне были воюющими "де-факто" с момента их возмущенного отказа встать на сторону турок…. Наши добровольцы сражались в Сирии и Палестине (в то время входившей в состав Османской империи) в решающей победе генерала Алленби.... После распада России армянские легионы были единственными силами, способными противостоять наступлению турок, которых они сдерживали до подписания перемирия. Таким образом, они помогали британским войскам в Месопотамии (в то время также входившей в состав Османской империи), препятствуя германо-турецким войскам посылать войска в другие места." Обратите внимание на упоминание об отказе встать на сторону турок, нации, в которой они родились и частью которой они были. Нет никаких заявлений о геноциде. c) выдержки из манифеста, с которым выступил премьер-министр армянской республики (созданной после Первой мировой войны) Его Превосходительство Ованес КАЧАЗУНИ на съезде Армянской революционной федерации в Бухаресте, Румыния, в июле 1923 года. Это было похоже на доклад. 43 "... Осенью 1914 года, когда Турция еще не вступила в войну, но уже готовилась к ней, армянские революционные банды начали формироваться с большим энтузиазмом... Армянская Революционная Федерация принимала активное участие в формировании этих банд и военных действиях против Турции... Осенью 1914 года армянские добровольческие отряды воевали против Турции... Это было неизбежным результатом психологии, на которой армянский народ питался в течение целого поколения... зима 1914 года и Весна 1915 года были периодами большой активности, большого энтузиазма и надежд... Мы не сомневались, что война закончится полной победой союзников, Турция будет разбита и расчленена, а ее армянское население, по крайней мере, будет освобождено... Мы приняли Россию всем сердцем, без сомнения... мы верили, что царское правительство предоставит нам самоуправление на Кавказе и в освобожденных от Турции армянских вилайетах (турецких провинциях, где проживало много армян) в награду за нашу верность, наши усилия и нашу помощь. К сожалению, Россия не сдержала своего слова..." Утверждается, что полтора миллиона армян были убиты. Признания их лидеров до и после Первой мировой войны доказывают, что не было никакой резни - их лидеры назвали бы ее или заявили бы о ней как о своем бедствии или, по крайней мере, как о своем вкладе в дело союзников. Утверждения о массовых убийствах и / или геноциде являются более поздним изобретением с тем, чтобы заставить новую Турецкую Республику уступить им пять вилайетов, где они установили Армянскую республику, которую они позднее должны были уступить турецкой республике после непродолжительной войны. С тех пор армяне пытаются получить либо территорию для присоединения к российской Армянской Республике, либо крупную сумму денег в качестве цены за прекращение терроризма. Армянский народ должен винить своих лидеров и свои тайные революционные общества в подрывных действиях, которые привели к их участию в войне с союзниками. Они могут обвинять Россию в том, что она нарушила свое обещание, а союзников в том, что они не оказали им должной 44 помощи, но у них, конечно, нет причин обвинять Турецкую Республику и/или даже ныне несуществующую Османскую империю, как признались их собственные лидеры. Давайте теперь посмотрим, что скажет профессор Колумбийского университета Джон Дьюи - широкомыслящий христианский джентльмен, который в 1928 году отправился на Ближний Восток для расследования заявлений армян о геноциде. Это взято из его доклада, опубликованного в «Нью Репаблик», 40, 12 ноября, 1928: " Немногие американцы, которые скорбят и справедливо скорбят о страданиях армян, знают, что до подъема националистических амбиций, начиная с 70-х годов, армяне были привилегированной частью населения Турции; или что в Великой войне они предательски передали турецкие города русским захватчикам; что они хвастались тем что, подняли сто пятьдесят тысяч (150 000) человек для ведения гражданской войны, что они сожгли по крайней мере сто (100) турецких деревень и истребили их население. Я не упоминаю об этом в качестве оценки или оправдания вины, потому что история провокаций и репрессий столь же бесполезна, сколь и бесконечна. Наконец, можно вспомнить, что евреи поселились в" фанатичной "Турции, когда их изгнали из Европы, особенно из Испании "святые " христиане, и они жили в Турции в течение нескольких столетий, по крайней мере, в таком же спокойствии и свободе, как и их собратья-мусульмане-турки, все они были одинаково подвержены алчности своих общих правителей. Для человека, воспитанного, как и большинство армян, в Гладстонских и зарубежных миссионерских традициях, положение турецких евреев является почти математическим доказательством того, что религиозные различия не имели никакого влияния на трагедию Турции, только в сочетании со стремлением к политическому разделению, которое каждая нация в мире рассматривала бы как измену..." Профессору Дьюи, очевидно, не сообщили об отклонении еврейскими общинами Турции призывов европейских сионистов о политической и финансовой помощи. Что касается турецких евреев, то сионистские предложения были "подрывными" до тех пор, пока Османское правительство не согласится с ними. Турецкие евреи никогда не питали стремления к 45 политическому отделению от своих османских спасителей, которые приняли их, когда ни одна другая страна не разрешила им ни въезда, ни проживания. В 1922 году в Измире Кемаль Ататюрк, захватив в плен 100 000 греческих солдат, которым союзные правительства позволили вторгнуться в Турцию и оккупировать ее в Азии, сказал: «Из всех этнических миллетов (общин) евреи предпочли остаться верными своей родине». Теперь для краткого обзора зверств армян против мусульман и евреев - выдержки из письма от 11 декабря 1983 года, опубликованного в Сан Франциско Хроникал, как ответ на письмо, которое было опубликовано в том же журнале под подписью некоего Б. Амаряна, утверждающего, что 1,5 миллиона - жертвы геноцида османских турок: "...У нас есть информация из первых рук и доказательства зверств армян против нашего народа (евреев), которые предшествовали так называемой резне армян, о которой вы говорите в 1915 году. Члены нашей семьи стали свидетелями убийства 148 членов нашей семьи близ Эрзурума, Турция, армянскими соседями, стремившимися уничтожить все и вся, что хоть отдаленно напоминало евреев и / или мусульман. Армяне должны взглянуть на свою собственную историю и увидеть опустошение, которое они и их предки причинили своим соседям... Армяне были в союзе с Гитлером в последней войне, по его обещанию предоставить им самоуправление, если, в свою очередь, армяне помогут уничтожить евреев... Армяне также были искренними сторонниками антисемитских действий в союзе с русскими коммунистами. Мистер Мэриан! Докажите, что, как вы говорите, произошла крупномасштабная резня армян. Мне не нужна твоя предвзятость.” Подпись: ИЛАЙХЬЮ Бен Леви, Вакавиль, Калифорния. Последняя страница этого заявления является доказательством сотрудничества Армении с Гитлером. Мой друг Франц Верфель из Вены, Австрия, писатель, написал книгу под названием "40 дней Муса-Дага", историю резни армян турками-османами. Эту историю рассказал ему его друг, армянский епископ Вены, и Верфель никогда 46 не сомневался в рассказе епископа. Он не исследовал то, что написал. Много лет спустя, когда истинные факты о Мусса-Даге были установлены исследованиями независимых исследователей, которые никогда не отрицались армянами, Верфель обнаружил, что его друг, епископ, обманул его придуманной историей. Верфель признался мне в своем стыде и раскаянии за то, что написал эту историю, в которой он обвинял османов как агрессоров и террористов. ПРАВДА Пятьдесят тысяч армян, жителей деревень в Эрзуруме и его окрестностях в Турции, тайно поднялись на гору Муса-Даг ("Даг" по-турецки означает "гора") с оружием, боеприпасами, провизией и водой, достаточными для того, чтобы выдержать многодневную осаду. Прежде чем подняться на эту гору, они захватили в плен сотни турок-мусульман и евреев, их сограждан и соседей, с которыми, как считалось, были в хороших отношениях. Они хладнокровно убили их всех, только потому, что они были мусульманами и евреями. С тех пор каждую ночь вооруженные армянские отряды спускались с этой горы и атаковали тыл Османской и германской армий, сражавшихся с русскими захватчиками. Это было в самом начале Первой Мировой Войны и входило в тайные планы, составленные русскими и переданные Армянской Революционной Федерации. Турки были озадачены. Нападавшие армяне исчезали. Как они ни старались, поначалу османы не могли выследить исчезнувших армян, но в конце концов они обнаружили, что Муса-Даг был их убежищем. Османы считали горную крепость неприступной. Они осадили город и ждали 40 дней, прежде чем армянский арьергард признал поражение и сложил оружие. Но османские войска нашли гору пустой. Большая армия исчезла с другой стороны горы, где они нашли выход в Средиземное море. Французские и британские военные корабли получили сигнал, и они подобрали основную армию, доставив солдат в Александрию, Египет, находившийся тогда под контролем британцев. Менее чем в пятьсот, арьергарда гвардии, которые сдались, были захвачены турками. 47 Тем не менее, рассказывая эту историю Верфелю, епископ утверждал, что 50 000 жертв были схвачены и преданы смерти - вымышленная история, как и история полутора миллионов убитых в 1915 году. Если полтора миллиона армян погибли во время этой войны, они погибли как солдаты, сражаясь в войне по своему выбору против Османской империи, которая относилась к ним достойно и доброжелательно. Они были обманутыми жертвами русских, союзников и своих армянских лидеров. Несколько тысяч армян, возможно, погибли во время переселения, вызванного их собственной подрывной деятельностью. Разоблачая эту правду и раскрывая свой домашний адрес, я знаю, что рискую подвергнуться армянскому преследованию. Я уже подвергался телефонным и письменным угрозам! Однако надо сказать правду. Как человек, родившийся в Османской империи, из которой я эмигрировал в 1910 году и никогда не возвращался к жизни там, я должен заявить: 1) я не являюсь и никогда не был нанят или оплачен каким-либо правительством в Турции. 2) я не сейчас и никогда не был финансово заинтересован в каком-либо бизнесе в Турции. 3) мои родители умерли до Второй мировой войны. Моя сестра и зять, жители острова Родос, были захвачены и убиты гитлеровскими нацистами. У меня нет ни родственников, ни друзей в Турции. Очевидно, что у меня нет никаких причин рисковать, кроме моего добросовестного долга говорить правду из любви к Родине. Я прошу почтенных сенаторов и других правительственных чиновников потребовать от армян доказательств своих притязаний и разъяснений по поводу заявлений, сделанных их собственными лидерами. При данных обстоятельствах и с учетом приведенных выше доказательств я не могу себе представить, чтобы сенаторы могли с чистой совестью принять эту резолюцию. Недостаточно сказать, что они не хотят навредить туркам или турецко- американским отношениям. Принимая эту резолюцию без доказательств, они 48 фактически идут против интересов Турции и безопасности Соединенных Штатов и НАТО. Альберт Жан Амато 49 CAPÍTULO VI – ESPAÑOL PREFACIO “Si dices una mentira lo suficientemente grande y sigues repitiéndola, la gente eventualmente llegará a creerla ...” dicho por Joseph Goebbels (Ministro de Propaganda de Hitler) Citado en el último libro de Şükrü Server Aya (1931-2019), El Fundador y el Presidente Honorario del Grupo FEYM: “La gran mentira - una investigación sobre algunas de las grandes mentiras y mentirosos del siglo pasado” (Véase: https://armenians-1915.blogspot.com/2017/11/3645-big-lie-research-on- some-of-great.html) Dada la sincera creencia de que sólo "la paz en las mentes y en los corazones" pudiera construír la amistad eterna para nuestras generaciones futuras, nosotros asumimos hoy mismo una tremenda responsabilidad. La primera obligación que dicha responsabilidad nos plantea a nosotros naturalmente es mantener la historia segura, con la luz de la verdad, y no dejar que los demonios envenenen las mentes con la oscuridad de las mentiras. Las alegaciones inventadas más tarde sobre este presunto genocidio armenio tienen varios propósitos funestos que pretenden quemar llamas de odio con unos desafortunados intentos de distorsionar la historia. En este sentido, le debemos mucho al Sr. Albert Jean AMATEAU por su invaluable contribución a la historia real por revelar la importante verdad que se ha intentado ocultar con historias ficticias sobre las denuncias sobre el llamado genocidio armenio. Deseamos que descanse en la luz y en paz mientras trajo a nuestro mundo y a nuestro futuro. La historia recordará siempre con mucho elogio a aquellos que realmente sirven para la paz y la amistad entre las futuras generaciones, mientras que condenara a los que actúan a fin de levantar llamas de odio con algunas historias colorables de los irreales eventos del pasado. Orhan TAN Secretario General del Grupo FEYM 50 Albert Jean Amateau: Biografía 20 de abril de 1889 - 9 de febrero de 1996 Albert Jean Amateau, originario de Turquía, rabino judío estadounidense, empresario, abogado y activista social. Primeros años Albert J. Amateau nació como judío sefardí, descendiente de judíos que fueron expulsados de España en la década de 1490 y se establecieron en Turquía, en Milas (Mugla / Turquía). Estudió en el American International College en Izmir / Turquía. Y emigró a los Estados Unidos con su familia en 1910. Activismo A principios de la década de 1920, Amateau inició un movimiento social para atraer a más judíos a la vida laboral y al gobierno. También estuvo involucrado en gran medida en los asuntos de las personas sordas. Después de lo que regresó de servir en el ejército de los EE. UU. En la Primera Guerra Mundial, luego de la ordenación en el Seminario Teológico Judío en 1920, se convirtió en primer rabino de una congregación de sordos, quien prestaba servicios en lenguaje de señas. En 1941, Amateau fundó el Servicio de Idiomas Extranjeros Albert J. Amateau. Contrarrestó fuertemente las propuestas de resolución presentadas por el lobby armenio, con el objetivo de lograr que el Congreso de Estados Unidos reconozca el - así dicho- "genocidio" armenio, y como resultado de sus esfuerzas, en 1990, la 51 propuesta de resolución presentada por el senador republicano Robert Dole tuvo que ser retirada. Mientras residía en los Estados Unidos, como partidario sincero y entusiasta de Turquía, de su país del nacimiento, comenzó el funcionamiento de varias organizaciones no gubernamentales con un enfoque turco. En 1992, de 103 años de edad, durante el aniversario para conmemorar 500 años de la convivencia en paz de los musulmanes y de los judíos en Turquía, estableció la asociación de Judíos Americanos que son Amigos de Turquía y recibió el título de Presidente Honorario de la Asociación. Sr. Amateau, quien pasó su vida como defensor de la paz y justicia, también apoyó las negociaciones entre judíos y árabes palestinos en 1937. En el año 1989 ha expresadó en su jurada declaración, registrada y certificada por el notario público del Estado de California y basada sobre su testimonio directo, que las denuncias del llamado genocidio armenio, presentadas por algunos fanáticos individuos armenios, eran nada más que una campaña de mentiras y calumnias. Amateau murió en 1996 a la edad de 106 años. 52 Declaración jurada de Albert J. Amateau sobre las acusaciones de que los armenios sufrieron "genocidio" por el gobierno del imperio otomano El once de octubre de 1989, apareció ante mí un notario público debidamente encargado por el Estado de California, el Sr. Albert J. Amateau, conocido por mí. En mi presencia, el mencionado Sr. Albert J. Amateau hizo el juramento requerido y colocó su firma en este instrumento, así como en cada página de la Declaración de Hechos adjunta (nueve páginas), declarando que es una parte integral de su declaración jurada. Wendy O'Steen, Notario Público - California, Oficina Principal en el Condado de Sonoma, la Comisión M vence el 1 de diciembre de 1992, firmada y sellada. Albert J. Amateau, residente en # 413 Oak Vista Drive, en el pueblo de Oakmont, ciudad de Santa Rosa, condado de Sonoma en el estado de California, que está debidamente jurado, declara que ha preparado y, por la presente, presenta la declaración adjunta que contiene (a) hechos, (b) extractos de comunicaciones publicadas y / o pronunciadas que refutan las alegaciones de los armenios de que sus hermanos étnicos sufrieron genocidio por el gobierno del Imperio Otomano en 1915- 1923. Estos hechos se presentan para oponerse a la aprobación de la resolución S.J.212, presentada por el Honorable Robert Dole, senador y líder republicano del Senado de los Estados Unidos, en la primera sesión del 101º Congreso de los Estados Unidos. Dicha resolución busca designar el 24 de abril de 1990 como el "Día Nacional de Recuerdo" del 75 aniversario del presunto genocidio armenio de 1915-1923 perpetrado por el gobierno del Imperio Otomano. Nací en Milas, Turquía, el 20 de abril de 1889. En 1905 era estudiante en el American International College en Izmir (Smyrna), Turquía. En ese momento, el reverendo John McGlaglan era presidente y yo asistía a clases de inglés dirigidas por 53 los profesores Lawrence y Evan-Jones. Estos detalles para hacer posible determinar la verdad de mis declaraciones. Allí conocí y me hice amigo de muchos estudiantes armenios nacidos en Turquía, la mayoría de los cuales eran mis mayores. Debido a que mi abuelo, cuyo nombre llevo, había sido el cónsul francés en Izmir, me consideraron erróneamente cristiano y francés. Los estudiantes armenios sintieron que podían discutir libremente su membresía en sociedades secretas armenias, es decir, Hunchak y Dashnak-Zutiun, y su participación activa en ejercicios militares secretos para prepararse para el servicio militar en su guerra subversiva planificada contra el Imperio Otomano y la nación. En alianza y colaboración con la Rusia zarista. En 1906, varios armenios ricos en Izmir fueron asesinados. El Sr. Hayik Balgosian y su amigo, el Sr. Artin Balokian, habían recibido un disparo de dos hombres frente a la mansión balgosiana en Karatash, una sección acomodada de Izmir. Días después, el gran establecimiento en el centro del bazar de Izmir, SIVRI- SSARIAN, almacén y tienda mayorista de productos secos, fue bombardeado. El Sr. Agop Sivri-Ssarian y varios de sus empleados armenios fueron asesinados. Los perpetradores luego enviaron mensajes secretos, en letras impresas armenias, amenazando a varios comerciantes, médicos, abogados y arquitectos armenios, a menos que "contribuyan" con las sumas que los líderes de las sociedades secretas habían evaluado, los receptores sufrirían el mismo destino que Balgosian y Sivri- Ssarian. La mayoría de estas direcciones deben haber "contribuido". Unos pocos, que evidentemente estaban satisfechos con su estatus económico, social y político, no aprobaron los planes de subversión y rebelión. Informaron a la policía de Izmir de su sospecha sobre la identidad de los líderes de las sociedades secretas y que la iglesia armenia Apostoloc en ERMENI MAHALLESI, el principal barrio armenio en Izmir, era posiblemente el depósito de armas y municiones para la rebelión planeada. Fui testigo de la redada policial en esa iglesia; y el camión cargado de armas y municiones que fueron sacadas. También el arresto de cinco sacerdotes y otros armenios que estaban en la iglesia en el momento de la redada, incluidos algunos de 54 mis compañeros estudiantes del Colegio Americano. Evidentemente, yo no había entonces tomado las revelaciones de mis compañeros lo suficientemente en serio. Además, no podía entender la lógica armenia para la rebelión contra un país que había dado a sus minorías étnicas el derecho de observar y practicar su religión, dirigir escuelas para la instrucción de sus jóvenes en su idioma étnico y favoreció a muchos de ellos con posiciones de confianza. Conocía a muchos armenios en puestos importantes en el Tesoro Otomano, Asuntos Exteriores y funcionarios como cónsules. Conocía a muchos médicos, abogados e incluso algunos banqueros y arquitectos armenios. Era bien sabido que los armenios eran los príncipes mercantes del Imperio y que el Sultán los favorecía, especialmente porque, de todas las comunidades étnicas, eran los únicos que hablaban el difícil idioma turco como segundo idioma para su propio armenio. Los terroristas armenios en los Estados Unidos y sus amigos engañados han hecho una carrera para asesinar a las oficinas consulares turcas, supuestamente en venganza por la supuesta masacre armenia en 1915. Sus prelados, líderes e incluso nuestro propio gobernador de California, el Sr. Deukmejian, no lo han visto adecuado para expresar su desaprobación, y por su silencio han aprobado tácitamente los asesinatos. Los líderes de las sociedades armenias secretas, Hunchak y Dashnak Zutiun, han continuado sus actividades nefastas agitándose por la introducción de su presunto genocidio en el programa de instrucción de las escuelas públicas del Estado de California. También han podido, a través de su jactancia de un millón de votos armenios, influir en los representantes del Estado en la aprobación de leyes para poner en funcionamiento su programa armenio para una película. Ahora intentan que el Congreso de los Estados Unidos apruebe una resolución para designar el 24 de abril de 1990 como el 75 aniversario de su presunto genocidio de 1,5 millones de armenios por parte de los "turcos otomanos en 1915". Me sorprende que caballeros inteligentes y políticamente astutos, como el senador Robert Dole, el líder de los republicanos en el Senado, y otros, sus colegas, hayan sido importunados para patrocinar esa resolución sin ninguna prueba de la veracidad de los reclamos 55 armenios. No tengo dudas de que el senador Dole y sus colegas son hombres honestos y honorables. Han sido engañados para creer que las acusaciones armenias son ciertas. Para establecer la verdad a satisfacción de los senadores, presento extractos de declaraciones, de hecho, declaraciones, de líderes armenios en sus direcciones y / o comunicaciones con sus adherentes. Estos extractos, y las declaraciones completas, son impecables, y la veracidad de mis citas se puede determinar fácilmente. También presento declaraciones de otros, pero especialmente del profesor John Dewey, de la Universidad de Columbia, que investigó las afirmaciones armenias de genocidio. a) EXTRACTOS de la edición de noviembre de 1914 de la OFICIAL ARMENIAN GAZETTE HUNCHAK (el periodico armenio oficial Hunchak), publicada en París, Francia, por el Comité Revolucionario Armenio de la NACIÓN ARMENIA. Esta fue una LLAMADA A LAS ARMAS! "... Toda la NACIÓN ARMENIA unirá fuerzas - morales y materiales, y agitando la espada de la REVOLUCIÓN, entrará en este conflicto mundial ... como camaradas en armas de la Triple Entente, y particularmente RUSIA. Cooperarán con los ALIADOS, haciendo pleno uso de todos los medios políticos y revolucionarios para la victoria final de Armenia, Cilicia, el Cáucaso, Azerbayán ... héroes que sacrificarán sus vidas por la gran causa de Armenia ... Armenios orgullosos de derramar su sangre por el causa de Armenia ... " Por favor, tenga en cuenta la fecha, que fue, incluso, antes de la declaración de guerra. b) EXTRACTOS de una carta fechada el 27 de enero de 1918 y publicada en LONDON TIMES el 30 de enero de 1918, firmada por BOGHOS NUBAR, el reconocido líder de la Federación Revolucionaria Armenia, DASHNAK ZUTIUN. Esta fue una queja de que los Aliados se habían negado a invitar al COMITÉ REVOLUCIONARIO ARMENIO HUNCHAK a la CONFERENCIA DE PAZ en la que se firmó el tratado entre Turquía y los Aliados en Lauzanne, Suiza. "... Los sufrimientos indescriptibles y las terribles pérdidas que han sucedido a la Nación Armenia en razón de su fidelidad a los aliados ... El hecho bien conocido sólo por unos pocos que desde el comienzo de la guerra, los armenios lucharon a un 56 lado de los Aliados en todos los frentes ... Los armenios han sido beligerantes 'de facto' desde su indignación al lado de los turcos ... nuestros voluntarios lucharon en Siria y Palestina (en el momento parte del Imperio Otomano) en la victoria decisiva del general Allenby ... Después del colapso de Rusia, las legiones armenias fueron las únicas fuerzas que resistieron los avances de los turcos a quienes controlaron hasta que se firmó el armisticio. Por lo tanto, ayudaron a las fuerzas Británicas en Mesopotamia (en ese momento también parte del Imperio Otomano) al impedir que las fuerzas alemanas / turcas enviaran tropas a otros lugares." Tenga en cuenta la referencia a la negativa a ponerse del lado de los turcos, la nación donde nacieron y de la que formaron parte. No hay reclamo de genocidio. c) EXTRACTOS del MANIFIESTO, entregados por Su Excelencia, HOVHANES KATCHAZOUNI, PRIMER MINISTRO de la REPÚBLICA ARMENIA (establecido después de la Primera Guerra Mundial) en la CONVENCIÓN de la FEDERACIÓN REVOLUCIONARIA ARMENIA, en Bucarest, Rumania, JULIO DE 1923. Esto fue en el naturaleza de un informe. "... En el otoño de 1914, cuando Turquía aún no había entrado en la guerra pero ya se estaba preparando, las bandas revolucionarias armenias comenzaron a formarse con gran entusiasmo ... La FEDERACIÓN REVOLUCIONARIA ARMENIA tuvo una participación activa en la formación de estas bandas y el acción militar contra TURQUÍA ... En el otoño de 1914, bandas de voluntarios armenios lucharon contra TURQUÍA ... Este fue un resultado inevitable de la psicología en la que la nación armenia se había alimentado durante toda una generación ... el invierno de 1914 y el la primavera de 1915 fueron períodos de gran actividad, gran entusiasmo y esperanzas ... No teníamos dudas de que la guerra terminaría con la victoria completa de los Aliados y Turquía sería derrotada y desmembrada, y su población armenia al menos sería liberada. Habíamos abrazado a Rusia de todo corazón sin ninguna compunción (...) ... creíamos que el gobierno zarista nos concedería el autogobierno en el Cáucaso y en las vilayets armenias (provincias turcas donde ma residían armenios de Nueva York), liberados de Turquía, como recompensa por nuestra lealtad, nuestros esfuerzos y nuestra asistencia. Lamentablemente, Rusia no cumplió su palabra ..." 57 Se afirma que un millón y medio de armenios fueron masacrados. Las declaraciones de sus líderes antes y después de la Primera Guerra Mundial prueban que no hubo ningún masacre: sus líderes se habrían referido a ella o la habían reclamado como su calamidad, o al menos como su contribución a la causa aliada. Las acusaciones de masacre y / o genocidio son un invento posterior para obligar a la nueva República turca a cederles los cinco vilayets (provincias) donde habían instalado la República armenia, que luego tuvieron que ceder a la República turca después de una breve guerra. Desde entonces, los armenios han estado tratando de obtener el territorio para agregar a la República Armenia de Rusia, o una gran suma de dinero como precio para detener el terrorismo. El pueblo armenio debe culpar a sus propios líderes y a sus sociedades revolucionarias secretas por las acciones subversivas que llevaron a su participación en la guerra con los Aliados. Pueden culpar a Rusia por incumplir su promesa, y a los Aliados por no darles el debido crédito por su ayuda, pero ciertamente no tienen ninguna razón para culpar a la República Turca y / o incluso al ahora extinto Imperio Otomano, como confesaron sus propios líderes. Veamos ahora lo que el profesor John Dewey, de la Universidad de Columbia, tiene que decir: un caballero cristiano de mente abierta que fue a Oriente Medio en 1928 para investigar las afirmaciones armenias del genocidio. Esto se extrae de su informe publicado en THE NEW REPUBLIC (República Nueva), vol. 40, 12 de noviembre de 1928: "Pocos estadounidenses que lloran, y justamente, las miserias de los armenios, son conscientes de que hasta el surgimiento de las ambiciones nacionalistas, a partir de los años 70, los armenios eran la porción favorecida de la población de Turquía; o que en la Gran Guerra, traicionaron las ciudades turcas a los invasores rusos; que se han jactado de haber criado a ciento cincuenta mil (150,000) hombres para pelear una guerra civil, que quemaron al menos cien (100) aldeas turcas y exterminaron a sus poblaciones. No menciono estas cosas para evaluar o atenuar la culpa, porque la historia de provocaciones y represalias es tan inútil como interminable. Finalmente, uno recuerda que los judíos se instalaron en la Turquía "fanática" cuando fueron expulsados de Europa, especialmente España, por cristianos "santos", y han vivido en Turquía durante algunos siglos, al menos en tanta tranquilidad y libertad como sus 58 compañeros turcos musulmanes, todos expuestos por igual a la rapacidad de sus gobernantes comunes. Para uno educado, como lo han sido la mayoría de los armenios, en las tradiciones misioneras gladstonianas y extranjeras, la condición de los judíos de Turquía es casi una demostración matemática de que las diferencias religiosas no tuvieron influencia en la tragedia de Turquía, solo porque se combinaron con el aspiraciones de separación política, que todas las naciones del mundo habrían tratado como traicioneras ..." Evidentemente, al profesor Dewey no se le había informado del rechazo por parte de las comunidades judías de Turquía de los llamamientos de los sionistas europeos a la asistencia política y financiera. En lo que respecta a los judíos de Turquía, las propuestas sionistas eran "subversivas", a menos y hasta que el gobierno otomano las aceptara. En ningún momento los judíos de Turquía alimentaron las aspiraciones de separación política de sus salvadores otomanos, que los habían recibido cuando ningún otro país les permitía su entrada o residencia. En 1922 en Esmirna, Kemal Ataturk, cuando capturó a 100.000 soldados griegos a los que los gobiernos aliados les habían permitido invadir y ocupar Turquía en Asia, dijo: "DE TODOS LOS MILLETAS ÉTNICAS (Comunidades) LOS JUDÍOS ELEGIDOS DE MANTENERSE LEALES A SU MADRE". Ahora para una breve visión de las atrocidades armenias contra musulmanes y judíos: EXTRACTOS de una carta fechada el 11 de diciembre de 1983, publicada en la CRÓNICA DE SAN FRANCISCO, como respuesta a una carta que había sido publicada en la misma revista bajo la firma de un B. AMARIAN, reclamando 1.5 millones de víctimas de genocidio por los turcos otomanos: "... Tenemos información de primera mano y evidencia de atrocidades armenias contra nuestro pueblo (judíos) que precedieron a la llamada masacre de armenios que alegan en 1915. Miembros de nuestra familia fueron testigos del asesinato de 148 miembros de nuestra familia cerca de Erzurum, Turquía, por vecinos armenios, se empeñó en destruir cualquier cosa y cualquier persona remotamente judía y / o musulmana. Los armenios deberían mirar su propia historia y ver los estragos que ellos y sus antepasados perpetraron sobre sus vecinos ... Los armenios estaban aliados con HITLER en la última guerra, con la promesa de otorgarles 59 autogobierno si, a cambio, los armenios ayudarían exterminar a los judíos ... Los armenios también fueron defensores de los actos antisemitas en alianza con los comunistas rusos. Sr. Amarian! Demuestre que, como usted dice, ocurrió una masacre a gran escala de armenios. No necesito tu prejuicio." Firmado por ELIHU BEN LEVI, Vacaville, California. Se adjunta como la última página de esta declaración una prueba de la colaboración armenia con Hitler. Mi amigo, Franz Werfel, de Viena, Austria, escritor, escribió un libro titulado LOS 40 DÍAS EN MUSSA DAGH, una historia de la masacre de armenios por los turcos otomanos. La historia le fue contada por su amigo, el obispo armenio de Viena y Werfel nunca dudó de la cuenta del obispo. No investigó lo que escribió. Años más tarde, cuando los hechos verdaderos sobre Mussa Dagh fueron establecidos por la investigación de investigadores neutrales, lo cual nunca fue negado por los armenios, Werfel descubrió que su amigo, el obispo, le había engañado a él con una historia inventada. Werfel me confesó su vergüenza y remordimiento por haber escrito esa historia, en la que culpó a los otomanos como los agresores y terroristas. LA VERDAD Cincuenta mil armenios, residentes de aldeas en los alrededores de Erzurum en Turquía, subieron subrepticiamente una montaña llamada Mussa Dagh (dagh es montaña en turco) con armas, municiones, víveres y agua, suficiente para resistir un asedio de muchos días. Antes de ascender esa montaña, habían capturado a cientos de musulmanes turcos y judíos, sus conciudadanos y vecinos, con quienes supuestamente estaban en buenos términos. Los asesinaron a todos a sangre fría, por ninguna otra razón que eran musulmanes y judíos. A partir de entonces, todas las noches bandas armenias armadas bajaban de esa montaña y atacaban la retaguardia de los ejércitos otomano y alemán que luchaban contra los invasores rusos. Esto fue al comienzo de la Primera Guerra Mundial, y parte de los planes secretos hechos por los rusos y asignados a la Federación Revolucionaria Armenia. Los turcos estaban desconcertados. Los atacantes armenios desaparecerían. Por más que lo intentaron, al principio los otomanos no pudieron rastrear a los armenios 60 desaparecidos, pero finalmente descubrieron que Mussa Dagh era el escondite. Los otomanos encontraron la fortaleza de la montaña inexpugnable. Pusieron sitio y esperaron 40 días antes de que la retaguardia armenia admitiera la derrota y dejase las armas. Pero las fuerzas otomanas encontraron la montaña vacía. El gran ejército había desaparecido al otro lado de la montaña donde habían encontrado una salida al Mediterráneo. Los buques de guerra franceses y británicos habían sido señalados y recogieron al ejército principal, transportando a los soldados a Alejandría, Egipto, luego bajo el control de los británicos. Menos de 500, la retaguardia que se entregó, fueron capturados por los otomanos. Sin embargo, al contarle la historia a Werfel para que escribiera, el Obispo había reclamado 50,000 víctimas capturadas y ejecutadas, una historia inventada, al igual que la historia de 1.5 millones masacrados en 1915. Si 1.5 millones de armenios perdieron la vida durante esa guerra, murieron como soldados, luchando en una guerra de su propia elección contra el Imperio Otomano que los había tratado de manera digna y benigna. Eran víctimas engañadas de los rusos, de los aliados y de sus propios líderes armenios. Algunos miles de armenios pueden haber perdido la vida durante su reubicación, causada por su propia subversión. Al exponer esta verdad y revelar la dirección de mi casa, sé que corro el riesgo de sufrir acoso armenio. ¡Ya he sido sometido a amenazas telefónicas y escritas! Sin embargo, la verdad debe ser dicha. Como uno nacido en el Imperio Otomano, del cual emigré en 1910 y nunca he vuelto a vivir, debo declarar: 1) No estoy y nunca he sido empleado o pagado por ningún gobierno en Turquía. 2) No estoy y nunca he estado financieramente interesado en ningún negocio en Turquía. 3) Mis padres murieron antes de la Segunda Guerra Mundial. Mi hermana y mi cuñado, residentes de la isla de Rodas, fueron capturados y asesinados por los nazis de Hitler. No tengo parientes ni amigos en Turquía. Debería ser evidente que no tengo ningún motivo para correr el riesgo, aparte de mi deber concienzudo de decir la verdad por amor a mi tierra natal. Ruego a los Honorables Senadores y otros funcionarios del 61 gobierno que exijan a los armenios pruebas de sus afirmaciones y una explicación de la declaración de declaraciones (las admisiones) hechas por sus propios líderes. Bajo las circunstancias y en vista de la prueba anterior, no puedo concebir que los senadores puedan aprobar esa resolución en buena conciencia. Es evidente que no es suficiente decir, que los senadores no quieren lastimar a los turcos o las relaciones turco / estadounidenses. Hay que darse cuenta de que el de tomar esta decisión sin pruebas en la agenda del Senado es, de hecho, la acción de actuar en contra tanto de los intereses de Turquía como en contra de la seguridad de los Estados Unidos y de la OTAN. Albert J. Amateau 62 CHAPTER V – TÜRKÇE ÖNSÖZ “Eğer büyük bir yalan söylerseniz ve bu yalanı sürekli tekrar ederseniz, insanlar sonunda ona inanacaktır…” Joseph Goebbels (Hitler’in Propaganda Bakanı) FEYM Grubu’nun Kurucusu ve Onursal Başkanı Şükrü Server Aya (1931- 2019)’nın son kitabı “Büyük Yalan – Son Yüzyıldaki Bir Kısım Büyük Yalanlar ve Yalancılar Hakkında İnceleme”den alıntıdır. (Lütfen bakınız: https://armenians-1915.blogspot.com/2017/11/3645-big-lie- research-on-some-of-great.html) Yalnızca “kalplerdeki ve zihinlerdeki barış”ın gelecek nesiller arasında kalıcı dostluklar yaratabileceğine inanmakta ve bu inancın büyük sorumluluğunu bugün omuzlarımızda taşımaktayız. Bahse konu sorumluluk ise ilk olarak, gerçeğin ışığı ile “tarih”i güvende tutma ve şeytani düşüncelerin karanlık yalanlar ile zihinleri zehirlemesine izin vermeme yükümlülüğü getirmektedir. Sözde Ermeni soykırımına dair sonradan uydurulmuş iddiaların, bedbaht denemelerle tarihi saptırarak nefret ateşi yakmayı düşünen kötü niyetli amaçları bulunmaktadır. Bu bağlamda, sözde Ermeni soykırımına dair uydurulmuş hikâyelerle örtbas edilmeye çalışılan önemli bir gerçeği açıklayarak gerçek tarihe sağladığı paha biçilmez katkıdan dolayı Sayın Albert Jean AMATEAU’ya çok şey borçluyuz. Kendisinin dünyamıza ve geleceğimize getirdiği gibi huzur ve ışıklar içinde uyumasını dileriz. Tarih, uydurulmuş hikâyeler ve gerçek dışı geçmiş olaylarla nefret alevleri yakmak için uğraşanları telin ederken, gelecek nesiller arasındaki kalıcı barış ve dosluğa hizmet eden kişileri de her zaman saygı ve övgüyle hatırlayacaktır. Orhan TAN Genel Sekreter, FEYM Grubu 63 Albert Jean Amateau: Özgeçmiş 20 Nisan 1889 - 9 Şubat 1996 Albert Jean Amateau, Türkiye kökenli Amerikalı Yahudi haham, işadamı, avukat ve sivil toplum lideri. İlk Yılları 1490’larda İspanya’dan kovularak Türkiye’ye yerleşen Yahudilerin torunlarından olan Sefarad Yahudisi, Albert J. Amateau, Muğla ilinin Milas ilçesinde doğmuş, İzmir’de Amerikan Uluslararası Kolejinde öğrenim görmüş, 1910 senesinde ailesi ile birlikte ABD’ye göç etmiştir. Faaliyet ve Girişimleri Amateau, 1920'lerin başlarında çalışma hayatında ve devlet kadrolarında daha fazla Yahudinin yer almasını sağlayacak bir hareket başlattı. Ayrıca, işitme engellilerin sorunları ve sosyal hayat içindeki yerlerinin geliştirilmesi yönünde çalışmalar gerçekleştirdi. Amateau, Birinci Dünya Savaşı'nda ABD Ordusunda görev yaptıktan sonra, 1920 yılında Yahudi İlahiyat Seminerinde yapılan atama ile işitme engelliler cemaatinin ilk hahamı oldu. 1941'de kendi ismiyle anılan Albert J. Amateau Yabancı Dil Servisi’ni kurdu. Sözde Ermeni Soykırımı'nın tanınması için Ermeni lobisi tarafından ABD Kongresi'ne getirilen karar tasarılarına şiddetle karşı koymaya çalıştı. 1990 yılında Cumhuriyetçi 64 Senatör Robert Dole’un Kongre’ye sunduğu bu yöndeki karar tasarısı Albert J. Amateau’nun girişimleri neticesinde geri çekilmek zorunda kaldı. Anavatanı Türkiye’nin gönülden ve coşkulu bir destekçisi olan Amateau, ABD'de ikamet ederken Türk odaklı çeşitli sivil toplum kuruluşlarının çalışmalarını başlattı. 1992 yılında, 103 yaşında iken, Müslüman ve Yahudilerin Türkiye’de 500 yıl barış içinde birlikte yaşamalarının yıldönümü anısına, Türkiye'nin Amerikan Yahudi Dostları Derneği'ni kurarak Derneğin Onursal Başkanı unvanını aldı. Hayatını bir barış savunucusu olarak geçiren Amateau, 1937'de Yahudiler ve Filistinli Araplar arasındaki müzakerelere destek sağladı. 1989 yılında Kaliforniya Eyaleti yetkili noteri tarafından kayıt altına alınarak tasdiklenen ve doğrudan şahitliğine dayanan yeminli ifadesinde; Ermeniler tarafından ortaya atılan sözde Ermeni soykırımı iddialarının bir yalan ve iftira kampanyası olduğunu açıkladı. Amateau, 1996 yılında 106 yaşında iken hayata veda etti. 65 Osmanlı İmparatorluğu Hükümeti tarafından Ermenilerin soykırıma uğradığı iddialarına ilişkin Albert J. Amateau’nun Yeminli Açıklaması 1989 yılının Ekim ayının işbu on birinci gününde, Kaliforniya Eyaleti tarafından resmen ve tek yetkili olarak vazifelendirilmiş olan ben Noter Wendy O’Steen’in huzuruna Albert J. Amateau olarak bilinen kişi geldi. Benim önümde, Albert J. Amateau, usulüne ve gereğine uygun şekilde yemin ederek işbu tutanağa ve ek’teki Gerçekler Beyannamesi'nin her sayfasına (dokuz sayfa), yeminli ifadesinin ayrılmaz bir parçası olduğunu beyan ederek imzasını attı. Wendy O'Steen, Noter - Kaliforniya, Sonoma İlçesi Merkez Büro. Görevim 01 Aralık 1992 tarihinde sona erecektir. İmzalanmış ve Mühürlenmiştir. Kaliforniya Eyaleti, Sonoma İlçesi, Santa Rosa Şehri, Oakmont Kasabası, Oak Vista yolu 413 numarada ikamet eden Sayın Albert J. Amateau, usulüne ve gereğine uygun şekilde yemin ederek hazırladığı aşağıdaki ek’leri içeren beyanını sunmuştur: (a) Gerçekler, (b) 1915-1923 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu Hükümeti tarafından soydaşlarının soykırıma uğradıklarını iddia eden Ermenilerin iddialarını çürüten yayımlanmış ve/veya söylenmiş haberleşme alıntılarını içeren ek’li açıklamaları. Bu gerçekler, Amerika Birleşik Devletleri'nin 101. Kongresi'nin ilk oturumunda, Amerika Birleşik Devletleri Senatosu'nun Cumhuriyetçi lideri Robert Dole tarafından getirilen S.J.212 kararının kabulüne karşı yollanmıştır. Söz konusu tasarı, 24 Nisan 1990 gününün, Osmanlı İmparatorluğu Hükümeti’nce 1915-1923 yılları arasında işlendiği iddia edilen Ermeni soykırımının 75. Yıldönümü olması sebebi ile "Ulusal Anma Günü" olarak belirlenmesini amaçlamaktadır. 20 Nisan 1889'da, Milas/Türkiye'de doğdum. 1905'te İzmir/Türkiye'de Uluslararası Amerikan Kolejinde öğrenciydim. O zamanlar, Rahip John McGlaglan 66 Başkan idi ve Profesörler Lawrence ve Evan-Jones'un İngilizce derslerine katıldım. Bu ayrıntılar, açıklamalarımın doğruluğunun teyit edilmesini mümkün kılmak içindir. Orada, çoğu benden üst sınıfta okuyan, Türkiye doğumlu birçok Ermeni öğrenci ile dost oldum ve kendilerini yakından tanıdım. Çünkü ismini taşıdığım Büyükbabam İzmir'de Fransız Konsolosluğu yapmış olduğundan benim de Hristiyan bir Fransız olduğumu sanmışlardı. Bu nedenle, Ermeni öğrenciler, Hınçak ve Taşnak gibi gizli Ermeni topluluklarına üyeliklerini ve Osmanlı İmparatorluğu'na ve milletine karşı planladıkları yıkıcı savaşta kendilerine verilecek olan askeri göreve hazırlanmak için katıldıkları gizli askeri eğitimleri benimle serbestçe konuşabileceklerini düşünmekteydiler. Bu savaş Çarlık Rusyası ile işbirliği ve ittifak içinde yapılacaktı. 1906'da İzmir'de bazı varlıklı Ermenilere suikast düzenlenmişti. Bay Hayık Balgosian ve arkadaşı Bay Artin Balokian, İzmir'in zengin bir kesimi olan Karataş'ta bulunan Balgosyan’ın konağının önünde iki kişi tarafından vurulmuşlardı. Günler sonra, İzmir Çarşısı'nın merkezindeki büyük yapı, kuru eşya toptan deposu ve satış yeri olan SIVRI-SSARIAN bombalandı. Bay Agop Sivri-Ssarian ve bir kısım Ermeni çalışanı öldürüldü. Failler, Ermenice daktilo edilmiş mektuplarla, Ermeni tüccarları, doktorları, avukatları ve mimarları tehdit eden gizli mesajlar gönderdiler. Mektuplarda bu kişilere, gizli topluluk liderlerinin belirlediği “katkı paylarını” ödemedikleri takdirde Balgosian ve Sivri-Ssarian ile aynı kaderi paylaşacakları ifade edilmekte idi. Kendilerine mesaj gönderilen bu kişilerin çoğunluğu "katkıda bulunmuş" olmalı. Bunlardan ekonomik, sosyal ve politik statülerinden memnun olan birkaçı, söz konusu yıkım ve isyan planlarını onaylamadı. Bunlar, İzmir polisine, gizli topluluk liderleri olduğundan şüphelendikleri kişilerin kimlik bilgilerini verdiler ve İzmir'deki başlıca Ermeni yerleşim yeri olan ERMENİ MAHALLESİ'ndeki Apostolik Ermeni Kilisesi’nin, planlanan isyan için muhtemel silah ve mühimmat deposu olduğunu bildirdiler. O kiliseye yapılan polis baskınına ve oradan kamyonlar dolusu silah ve mühimmatın çıkarıldığına bizzat şahit oldum. Ayrıca, Amerikan Koleji'nden birkaç arkadaşım da dâhil olmak üzere, baskın sırasında kilisede bulunan beş papaz ve diğer bazı Ermenilerin tutuklanmasına da şahit oldum. Belliydi ki, öğrenci arkadaşlarımın 67 açıklamalarını yeterince ciddiye almamıştım. Bunun yanında, etnik azınlıklara kendi dinlerini yaşama ve uygulama hakkı veren, bu azınlıkların gençleri için kendi ana dillerinde eğitim veren okullar işletmelerine imkân sağlayan ve onları devlette önemli konumlara yükselten bir ülkeye karşı Ermenilerin isyan mantığını anlayamadım. Osmanlı İmparatorluğu Hazinesi’nde, Dışişleri’nde ve Konsolosluk görevlisi olarak önemli pozisyonlarda yer alan birçok Ermeni biliyordum. Çok sayıda varlıklı Ermeni doktor, avukat ve hatta birkaç bankacı ve mimar bile biliyordum. Ermenilerin İmparatorluğun ticaret prensleri olduğu ve özellikle de tüm etnik toplulukların içinde, zor bir dil olan Türkçe’yi Ermenice’nin yanında ikinci dil olarak konuşan tek topluluk olmaları sebebiyle Osmanlı Sultanı’nın Ermenileri himaye ettiği çok iyi bilinmekteydi. ABD'deki Ermeni teröristleri ve onların kandırılmış arkadaşları, 1915'te işlendiği iddia edilen Ermeni katliamının intikamını alma düşüncesiyle Türk konsolosluk görevlilerine suikastlar düzenlemeyi kendilerine meslek edinmişlerdi. Onların piskoposları (üst düzey din adamları), toplum liderleri ve hatta Kaliforniya Valisi Sayın Deukmejian, bu suikastları onaylamadıklarını ifade etmemişler ve sessiz kalışları ile suikastları zımnen onaylamışlardır. Hınçak ve Taşnak örgütleri, soykırım iddialarının Kaliforniya Eyaleti'nin devlet okullarının eğitim programlarına sokulması için kışkırtıcı ve alçakça faaliyetlerine devam etmekteydiler. Ermeniler, aynı zamanda, bir milyon Ermeni oyuna sahip olmanın gururu ile, Ermenice bir programı sinema filmi olarak faaliyete geçirecek yasaların geçirilmesi konusunda Eyalet temsilcilerini etkileyebilmişlerdi. Şimdiyse, Amerika Birleşik Devletleri Kongresi’nin, 24 Nisan 1990’ı, 1,5 milyon Ermeni’nin “1915’te Osmanlı Türkleri” tarafından iddia ettikleri şekilde soykırıma uğratılmalarının 75nci yıldönümü olması savıyla, bir anma günü olarak belirlemesi için bir Kongre Kararı geçirilmesini sağlamaya çalışıyorlar. Senatodaki Cumhuriyetçiler’in lideri Senatör Robert Dole ve diğer çalışma arkadaşları gibi zeki ve siyasi ferasete sahip kişilerin, Ermeni iddialarının hiçbir hakiki kanıtı bulunmaksızın, böyle bir kararı desteklemeleri yönünde sıkboğaz edilmeleri beni hayretler içinde bıraktı. Senatör Dole ve meslektaşlarının dürüst ve onurlu kişiler 68 olduklarına dair aklımda hiçbir şüphe yoktur. Onlar, Ermeni iddialarının doğru olduğuna inanmaları yolunda aldatılmışlardır. Senatörleri tatmin edecek gerçekleri ortaya koymak için Ermeni liderlerin kendi söylemlerinde ve/veya kendilerine bağlı olanlarla iletişimlerinde yer alan ifadelerin alıntılarını - aslında itiraf ve ikrarlarını- sunuyorum. Bu alıntılar ve beyanların tümü şüphe götürmez niteliktedir ve benim aktardığım sözlerin gerçekliği kolaylıkla teyit edilebilir. Ayrıca diğerlerinin ifadelerini, özellikle de Ermeni soykırımı iddialarını araştıran Columbia Üniversitesi'nden Profesör John Dewey'in açıklamalarını da sunuyorum. a) ERMENİ ULUSU’nun Ermeni Devrim Komitesi tarafından Paris/Fransa’da yayımlanan RESMİ ERMENİ GAZETESİ HUNCHAK’ın Kasım 1914 tarihli sayısından ALINTILAR. Bu bir SİLAHLANMA (SİLAHALTINA ALMA) ÇAĞRISI idi! “...Ermeni Ulusu’nun tamamı, maddi ve manevi güçlerini birleştirecek ve DEVRİM kılıcını sallayarak Üçlü İtilafın ve özellikle de RUSYA'nın ordusunda, yoldaşları olarak Dünya Savaşına katılacaktır... Ermenistan, Kilikya, Kafkasya, Azerbaycan'ın nihai zaferi için tüm politik ve devrimci araçları bütünüyle kullanarak MÜTTEFİKLER’le ortak hareket edecektir… Kahramanlar, büyük Ermenistan davası için canlarını feda edecektir... Ermeniler, Ermenistan davası için kanlarını akıtmaktan gurur duyarlar..." Lütfen tarihi not edin. Bu savaş ilanından bile önce idi. b) , Ermenistan Devrimci Federasyonu'nun (DASHNAK ZUTIUN) tanınmış lideri BOGHOS NUBAR imzasıyla 30 OCAK 1918'de LONDON TIMES'ta yayımlanan, 27 OCAK 1918 tarihli bir mektuptan ALINTILAR. Bu, İsviçre'nin Lozan kentinde Türkiye ile Müttefikler arasında bir antlaşmanın imzalandığı BARIŞ KONFERANSI’na, Müttefiklerin ERMENİ DEVRİM KOMİTESİ HUNCHAK’ı davet etmeyi reddetmesi üzerine yazılan bir şikâyet idi. "...Müttefiklere olan inanç ve sadakatlari nedeniyle Ermeni Milleti'nin uğradığı kelimelerle anlatılamaz acılar ve korkunç kayıplar... Savaşın başlangıcından beri sadece birkaç kişi tarafından iyi bilinen gerçek şudur ki, Ermeniler tüm cephelerde Müttefiklerin yanında savaşmıştır... Ermeniler, Türklerin tarafında olmayı hiddetle 69 reddetmelerinden dolayı ve ‘de facto’ savaşan taraf olmuşlardır... Gönüllülerimiz (o zamanlar Osmanlı İmparatorluğu’nun parçası olan) Suriye ve Filistin'de General Allenby'nin kesin zaferi için savaşmışlardır. Rusya'nın dağılmasından sonra, Ermeni lejyonları, ateşkes imzalanıncaya kadar Türklerin ilerleyişine direnen ve onları kontrol altında tutan tek güç idi. Böylece Ermeniler, Alman/Türk kuvvetlerinin başka yerlere asker göndermesini engelleyerek (yine o zamanlar Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası olan) Mezopotamya'daki İngiliz kuvvetlerine yardım ettiler." Yazıda Ermenilerin içinde doğdukları ve parçası oldukları Türk milletinin yanında yer almayı reddedişine işaret eden atıfları lütfen not ediniz. Bu satırlarda hiçbir soykırım iddiası yoktur. c) TEMMUZ 1923’te Bükreş/Romanya'da düzenlenen ERMENİ DEVRİMCİ FEDERASYONU Kurultayı’nda, (Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra kurulan) ERMENİ CUMHURİYETİ BAŞBAKANI, Ekselansları HOVHANES KATCHAZOUNI’nin okuduğu BİLDİRİ’den ALINTILAR. Bu, bir rapor niteliğindedir. "...Türkiye'nin henüz savaşa girmediği ancak savaş hazırlıkları yaptığı 1914 sonbaharında, Ermeni devrimci grupları büyük bir azim ve coşkuyla oluşmaya başladı... ERMENİ DEVRİMCİ FEDERASYONU, bu grupların oluşumuna ve TÜRKİYE'ye karşı askeri harekete etkinlikle katılmıştı... 1914 sonbaharında Ermeni gönüllü grupları, Türkiye'ye karşı savaştı... Bu, Ermeni Ulusu’nun bir nesil boyunca beslendiği psikolojinin kaçınılmaz bir sonucuydu. 1914 kışı ve 1915 ilkbaharı büyük hareketin, en büyük coşku ve umutların oluştuğu dönemdi... Savaşın Müttefikler için tam bir zaferle sona ereceğinden ve Türkiye'nin yenilgiye uğrayacağından ve parçalara ayrılacağından, ve Türkiye’nin Ermeni nüfusunun en azından özgür olacağından şüphemiz yoktu... Rusya’yı tereddütsüz tüm kalbimizle kucaklamıştık... Çarlık (Rus) Hükümetinin, bize Kafkasya’da ve Türkiye'den alınacak olan Ermeni vilayetlerinde (içerisinde birçok Ermeni’nin yaşadığı Türk illeri), sadakatimizin, 70 çabalarımızın ve yardımlarımızın bir ödülü olarak kendi kendini yönetme hakkı vereceğine inanmıştık. Maalesef Rusya sözünü tutmadı..." Bir buçuk milyon Ermeni’nin katledildiği iddia edilmektedir. Ermeni liderlerinin Birinci Dünya Savaşı öncesinde ve sonrasındaki itiraf ve ikrarları, hiçbir katliamın olmadığını kanıtlamaktadır. – Aksi halde, Ermeni liderleri, böyle bir katliama atıfta bulunur veya bu katliamın kendileri için bir felaket olduğunu iddia ederlerdi, veya en azından katliamın sebebi olarak Müttefiklerin davasına yaptıkları katkıyı gösterirdi. Katliam ve/veya soykırım iddiaları, yeni Türkiye Cumhuriyeti'ni, Ermenistan Cumhuriyeti'ne dâhil ettikleri ancak daha sonra kısa bir savaşın ardından Türkiye Cumhuriyeti'ne bırakmak zorunda kaldıkları beş vilayeti Ermenistan’a bırakmaya zorlamak için sonradan icat edilmiştir. Ermeniler o zamandan beri ya Rus Ermenistan Cumhuriyeti'ne toprak eklemeye ya da terörizmi durdurmanın bedeli olarak büyük meblada para elde etmeye çalışmaktadırlar. Ermeni halkı, kendilerini Müttefiklerin yanında savaşa katılmaya iten yıkıcı hareketler için kendi liderlerini ve gizli devrimci örgütlerini suçlamalıdırlar. Rusya'yı sözünden dönmekle ve Müttefikleri onlara yaptıkları yardımların karşılığı olan haklarını vermemekle suçlayabilirler. Ancak kendi liderlerinin de itiraf ettiği gibi, Türkiye Cumhuriyeti'ni ve/veya artık var olmayan Osmanlı İmparatorluğunu suçlayabilmek için hiçbir gerekçeleri yoktur. Açık fikirli bir Hristiyan beyefendi olan ve 1928'de Ermeni soykırımı iddialarını araştırmak için Orta Doğu'ya giden Columbia Üniversitesi'nden Profesör John Dewey'in neler söylediğine bakalım. Kendisinin bu açıklamaları, 12 Kasım 1928 tarihli THE NEW REPUBLIC dergisinde (Cilt: 40) yayımlanan raporundan alınmıştır. "Adilane bir şekilde Ermenilerin ızdırap ve sefaletlerinin yasını tutan az sayıda Amerikalı, 70'li yıllarda başlayan milliyetçi ihtirasların yükselişine kadar, Ermenilerin Türkiye nüfusunun iltimas gören bir kısmı olduğunu; ya da Birinci Dünya Savaşında Ermenilerin Türk şehirlerini haince Rus işgalcilere teslim etmiş olduklarını; iç savaşta savaşmak üzere yetişmiş yüz elli bin adamı (150.000) topladıkları için övündüklerini, en az yüz (100) Türk köyünü yaktıkları ve ahalisini yok ettiklerini biliyor. Bunlardan bir suç değerlendirmesi yapmak ya da bir suçu hafifletmek için bahsetmiyorum, çünkü kışkırtmaların ve misillemelerin hikâyeleri 71 sonu olmadığı kadar beyhudedir de. Son olarak, Yahudilerin Avrupa'dan, özellikle de İspanya’dan, "aziz" Hristiyanlar tarafından kovulduklarında “fanatik” diye adlandırılan Türkiye’ye gelerek yerleştikleri, ve asırlar boyunca Türkiye'de, en azından dostları Müslüman Türkler kadar huzur ve hürriyet içinde yaşadıkları, ortak idarecilerinin hırslarına onlarla birlikte maruz kaldıkları hatırlanmaktadır. Ermenilerin birçoğu gibi, Gladstoncu ve yabancı misyonerlerin geleneklerine göre yetişmiş birine göre, Türkiye’deki Yahudilerin durumu, Türkiye’de yaşanan trajedinin dinsel farklılıklarla bir ilgisinin olmadığının matematiksel kesinlikte gösterimine benzemektedir. Bununla birlikte, dinsel farklılıklar siyasi ayrışmayı amaçlayan emellerle birleşirse, her millet bu duruma vatana ihanet olarak muamele edecektir.” Belli ki Profesör Dewey'e, Avrupa Siyonistlerinin siyasi ve mali yardım isteklerinin Türkiye'deki Yahudi Toplulukları tarafından reddedilmesinden hiç bahsedilmemiş. Siyonistlerin önerileri, Türkiye Yahudileri tarafından, Osmanlı hükümeti kabul etmediği sürece “yıkıcı” olarak görülmekte idi. Türkiye Yahudileri, başka bir ülke tarafından girişlerine ya da ikamet etmelerine izin verilmediği zamanlarda, kendilerini kabul eden Osmanlı kurtarıcılarına karşı siyasi ayrılık emellerine asla kapılmamışlardır. 1922 yılında, İzmir'de, Mustafa Kemal Atatürk, müttefik hükümetlerinin Türkiye'yi istila ve işgal etmesine izin verdiği 100 bin Yunan askerini esir aldığında şöyle demişti: "YAHUDİLER, OSMANLI İMPARATORLUĞU İÇİNDEKİ TÜM ETNİK MİLLETLER (Topluluklar) ARASINDA ANAVATANLARINA SADIK KALAN TOPLULUK OLMUŞTUR." Şimdi, Müslümanlara ve Yahudilere karşı işlenmiş olan Ermeni vahşetine kısa bir bakış için, SAN FRANCISCO CHRONICLE’da B. AMARIAN imzasıyla yayımlanan ve 1,5 milyon Ermeni’nin Osmanlı Türkleri tarafından soykırıma uğratıldığını iddia eden bir mektuba cevaben, 11 Aralık 1983 tarihli aynı dergide yayımlanan makaleden ALINTILAR’a bakalım. "...1915'te işlendiğini iddia ettiginiz sözde Ermeni katliamından önce Ermenilerin halkımıza (Yahudilere) karşı işlediği vahşete dair elimizde ilk elden bilgi ve kanıtlar vardır. Ailemizin bireyleri, Erzurum/Türkiye yakınlarında ailemizin 148 üyesinin, uzaktan/yakından Yahudi ve/veya Müslüman olan herşeyi ve herkesi yok etmeyi kafasına koymuş Ermeni komşuları tarafından öldürülmesine tanık olmuştur. 72 Ermeniler kendi tarihlerine bakmalı ve kendilerinin ve atalarının komşularına karşı işledikleri büyük yıkımı görmelidirler... Ermeniler son savaşta HİTLER ile birlikte aynı ittifakta olmuştur. HİTLER, Ermenilerin Yahudilerin yok edilmesine yardım etmeleri karşılığında, Ermenilere kendi kendilerini yöneteceklerinin sözünü vermiştir... Ermeniler, ayrıca Rus Komünistleriyle aynı safta Yahudi düşmanı eylemlerin de gönülden destekçisiydiler. Bay Amarian! Ermenilere karşı büyük bir katliamın meydana geldiği söyleminizi ispatlayınız. Sizin önyargılarınıza ihtiyacım yoktur.” İmza: ELIHU BEN LEVI, Vacaville, Kaliforniya. Hitler ile Ermeni işbirliğinin bir kanıtı olmak üzere, bu açıklamanın son sayfası olarak eklenmiştir. Kendisi bir yazar olan, Viyana/Avusturya’dan arkadaşım Franz Werfel, Ermenilerin Osmanlı Türkleri tarafından katledildiğine dair MUSA DAĞINDA 40 GÜN adlı bir kitap yazdı. Bu hikâye, kendisine arkadaşı olan Viyana Ermeni Piskoposu tarafından anlatılmış ve Werfel de piskoposun açıklamasından asla şüphe etmemişti. Yazdığı ile ilgili araştırma yapmamıştı. Yıllar sonra, Musa Dağı hakkındaki gerçekler tarafsız araştırmacıların incelemeleriyle ortaya çıkarıldığında -ki bu husus Ermeniler tarafından hiçbir zaman inkâr edilmemiştir - Werfel, arkadaşı olan piskopos tarafından uydurulmuş bir hikâye ile aldatıldığını farketti. Werfel, içinde Osmanlıları saldırgan ve terörist olarak suçlayan böyle bir hikâye yazdığı için utancını ve pişmanlığını bana itiraf etti. GERÇEK Türkiye'de Erzurum ve çevresindeki köylerin sakinlerinden oluşan elli bin Ermeni, gizlice ve yanlarına günlerce sürebilecek bir kuşatmaya dayanacak kadar silah, mühimmat, erzak ve su almak suretiyle Musa Dağı adı verilen dağa çıktılar. Dağa çıkmadan önce, kendi dostları ve komşuları olan ve daha evvel kendileriyle aralarının iyi olduğu farzedilen yüzlerce Müslüman Türk ve Yahudi'yi yakalayarak, Müslüman ve Yahudi olmalarının dışında başka hiçbir sebep olmaksızın, hepsini tam bir soğukkanlılıkla öldürdüler. Daha sonra, silahlı Ermeni grupları her gece bu dağdan aşağı inerek, Rus istilacılara karşı savaşan Osmanlı ve Alman ordularının geri hatlarına 73 saldırdılar. Bu olanlar, Birinci Dünya Savaşı'nın daha yeni başladığı zamanlarda gerçekleşti ve Ruslar tarafından yapılarak Ermenistan Devrimci Federasyonu'na tevdi edilen gizli planların bir parçasıydı. Türkler şaşırmış bir vaziyetteydi. Ermeni saldırganlar aniden ortadan kaybolmaktaydılar. Osmanlılar çok uğraşmalarına rağmen, ortadan aniden kaybolan Ermenilerin izlerini ilk başta süremediler, ancak nihayet Musa Dağı’nın Ermenilerin saklanma yeri olduğunu keşfettiler. Fakat dağdaki kaleye karşı saldırı düzenlemenin mümkün olmadığını gördüler. Bu nedenle, dağın etrafında bir kuşatma yaparak Ermenilerin yenilgiyi kabul etmesi ve silahlarını bırakması için 40 gün beklediler. Ancak, Osmanlılar daha sonra dağı boşaltılmış olarak buldular. Büyük ölçüdeki Ermeni ordusu dağın diğer tarafından inerek Akdeniz’e bir çıkış yolu bulmuş ve ortadan kaybolmuştu. Ermeniler tarafından Fransız ve İngiliz muharip kuvvetlerine haber gönderilmiş, onlar da gelip Ermeni ordusunu buradan İskenderiye/Mısır’a nakletmiş, bundan sonra da Ermeni ordusu İngilizlerin kontrolünde kalmıştı. Ermenilerin geri hattında bulunan 500’den az sayıdaki muhafız kendiliğinden teslim olmuş ve Osmanlılar tarafından esir alınmıştı. Ancak piskopos, Werfel’e yazacağı hikâyeyi anlatırken, tıpkı 1915’te 1,5 milyon Ermeni’nin katledilmiş olduğuna dair anlatılan uydurma hikâye gibi, 50.000 Ermeni’nin esir alınıp öldürüldüğünü söylemişti. Eğer 1,5 milyon Ermeni savaşta hayatını kaybettiyse, ölenler kendilerine insana yaraşır şekilde ve şefkatle davranmış olan Osmanlı İmparatorluğu’na karşı kendi seçtikleri bir savaşa girdikleri için asker olarak ölmüşlerdir. Onlar, Rusların, Müttefiklerin ve kendi Ermeni liderlerinin aldatılmış kurbanı oldular. Ancak birkaç bin Ermeni, kendi yıkıcı faaliyetlerinin bir sonucu olarak göç ettirilmeleri esnasında hayatlarını yitirmiş olabilirler. Bu şekilde hakikatin açığa çıkmasını sağlayarak ve kendi ev adresimi açıkça belirterek, Ermeniler tarafından yapılabilecek taciz riskini göze aldığımı biliyorum. Zaten hâlihazırda telefonla ve yazılı olarak gelen tehditlere maruz kalmaktayım! Ancak, gerçek anlatılmalıdır. Osmanlı İmparatorluğu topraklarında doğmuş ve 1910'da göç edip, yaşamak için oraya hiçbir zaman geri dönmemiş biri olarak beyan etmeliyim ki: 74 1) Türkiye'de herhangi bir hükümet tarafından ve hiçbir zaman istihdam edilmedim veya tarafıma hiçbir ödeme yapılmadı. 2) Şu anda ve hiçbir zaman, Türkiye'de hiçbir finansal işle ilgim olmadı. 3) Annem ve babam İkinci Dünya Savaşı'ndan önce öldü. Rodos adasında ikamet eden kız kardeşim ve kayınbiraderim, Hitler'in Nazileri tarafından yakalandı ve öldürüldü. Türkiye'de hiçbir akraba ya da arkadaşım bulunmamaktadır. Doğduğum topraklara olan sevgimden kaynaklanan hakikati anlatmaya yönelik vicdani görevim dışında, beni risk almaya sevk edecek hiçbir nedenim olmadığı açıkça görülmelidir. Saygıdeğer Senatörlerin ve diğer hükümet yetkililerinin, Ermenilerden iddialarını kanıtlamalarını ve Ermeni liderlerinin itiraf niteliğindeki beyanlarına yönelik açıklama talep etmelerini rica ediyorum. Bu koşullar altında ve yukarıda açıklanan kanıtlar varken, Senatörlerin bu kararı Senato’dan vicdan rahatlığı içinde geçirilebileceklerini aklım almaz. Senatörlerin Türkleri veya Türk/Amerikan ilişkilerini incitmeyi istemediklerini söylemek yeterli değildir. Bu kararı kanıt olmadan Senato gündemine alarak, aslında Türkiye'nin çıkarlarına ve Amerika Birleşik Devletleri ile NATO'nun güvenliğine karşı hareket etmektedirler. Albert J. Amateau 75

ÖN KAPAKTAKİ at ve arka kapağın yüzeyi, Caminin Heft Evreng'inin 1556'da Sultan İbrahim Mirza tarafından yaptırılmış yazmasının, Marianna Shreve Simpson tarafından Sultan İbrahim Mirza's Haft Awrang adlı kitabında yayımlanmış fotoğraflarından- yorgan altındaki sevgililer, mavi topraktaki çiçek, parmağı ağzında Safevi genci ve Çin-Türkmen tarzı bulutlar, Firdevsi'nin Şehnamesinin 1522'de Safevi Şahı Tahmasp tarafından yaptırılmasına başlanmış yazmasının Stuart Cary Welch'in A King’s Book of Kings adlı kitabında yayımlanmış ayrıntı fotoğraflarından; kapağın üst ve alt çerçeveleri Şükrü Bitlisi'nin Selimnamesi'nin 1597'de yapılmış bir yazmasının cildinin ve ön kapaktaki kadının gözleri, 1360 yıllarında Tebriz'de hazırlanmış bir Miraçname nüshasının, Filiz Çağman, Zeren Tanındı ve J.M. Rogers'ın The Topkapı Saray Museum, The Albuıns and Illustrated Manııscripts adlı kitabındaki fotoğraflarından alındı.

İletişim Yayınları 510 • Çağdaş Türkçe Edebiyat 74 ISBN 975-470-71.1-1 © 1998 İletişim Yayıncılık A. Ş. 1. BASKI İstanbul, Aralık 1998 (50.000 adet)

KAPAK VE SAYFA TASARIMI Hakkı Mısırlıoğlu DİZGİ ve UYGULAMA Hüsnü Abbas KAPAK, K BASKI ve CİLT Mart Matbaacılık

İletişim Yayınları Klodfarer Cad. iletişim Han No. 7 Cağaloglu 34400 istanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Fax: 212.516 12 58 e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr

Rüya'ya

Bir adam öldürdüler ve aralarında tartıştılar. Kuran, Bakara, 72

Körle gören bir olmaz. Kuran, Fâtır, 19

Doğu da Batı da Allah'ındır Kuran, Bakara, 115

İÇİNDEKİLER

1. B e n Ö l ü y ü m ................................................................................................................. 6 2. B e n i m A d ı m K a r a ................................................................................................... 8 3. B e n , K ö p e k ................................................................................................................. 10 4. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ..................................................................................... 12 5. B e n E n i ş t e n i z i m .................................................................................................... 16 6. B e n , O r h a n ................................................................................................................. 19 7. B e n i m A d ı m K a r a ................................................................................................. 22 8. B e n i m A d ı m E s t e r ................................................................................................ 24 9. B e n , Ş e k ü r e ............................................................................................................... 26 10. B e n B i r A ğ a c ı m .................................................................................................... 30 11. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................... 32 12. B a n a K e l e b e k D e r l e r ....................................................................................... 37 13. B a n a L e y l e k D e r l e r .......................................................................................... 41 14. B a n a Z e y t i n D e r l e r ........................................................................................... 44 15. B e n i m A d ı m E s t e r .............................................................................................. 47 16. B e n , Ş e k ü r e ............................................................................................................. 50 17. B e n E n i ş t e n i z i m .................................................................................................. 53 18. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ................................................................................... 56 19. B e n , P a r a ................................................................................................................... 59 20. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................... 62 21. B e n E n i ş t e n i z i m .................................................................................................. 64 22. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................... 67 23. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ................................................................................... 70 24. B e n i m A d ı m Ö l ü m .............................................................................................. 73 25. B e n i m A d ı m E s t e r .............................................................................................. 75 26. B e n , Ş e k ü r e ............................................................................................................. 79 27. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................... 86 28. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ................................................................................... 89 29. B e n E n i ş t e n i z i m .................................................................................................. 95 30. B e n , Ş e k ü r e ........................................................................................................... 101 31. B e n i m A d ı m K ı r m ı z ı ...................................................................................... 105 32. B e n , Ş e k ü r e ........................................................................................................... 107 33. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 110 34. B e n , Ş e k ü r e ........................................................................................................... 116 35. B e n , A t ...................................................................................................................... 123 36. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 125 37. B e n E n i ş t e n i z i m ................................................................................................ 130 38. Ü s t a t O s m a n , B e n ............................................................................................. 133 39. B e n i m A d ı m E s t e r ............................................................................................ 137 40. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 140 41. Ü s t a t O s m a n , B e n ............................................................................................. 142 42. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 149 43. B a n a Z e y t i n D e r l e r ......................................................................................... 154 44. B a n a K e l e b e k D e r l e r ..................................................................................... 155 45. B a n a L e y l e k D e r l e r ........................................................................................ 156

46. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ................................................................................. 157 47. B e n , Ş e y t a n ............................................................................................................ 161 48. B e n , Ş e k ü r e ........................................................................................................... 163 49. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 165 50. B i z , İ k i A b d a l ..................................................................................................... 171 51. Ü s t a t O s m a n , B e n ............................................................................................. 173 52. B e n i m A d ı m K a r a ............................................................................................. 180 53. B e n i m A d ı m E s t e r ............................................................................................ 188 54. B e n , K a d ı n .............................................................................................................. 195 55. B a n a K e l e b e k D e r l e r ..................................................................................... 198 56. B a n a L e y l e k D e r l e r ........................................................................................ 204 57. B a n a Z e y t i n D e r l e r ......................................................................................... 208 58. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a ................................................................................. 213 59. B e n , Ş e k ü r e ........................................................................................................... 224

1

1. B e n Ö l ü y ü m

Şimdi bir ölüyüm ben, bir ceset, bir kuyunun dibinde. Son nefesimi vereli çok oldu, kalbim çoktan durdu, ama alçak katilim hariç kimse başıma gelenleri bilmiyor. O ise, iğrenç rezil, beni öldürdüğünden iyice emin olmak için nefesimi dinledi, nabzıma baktı, sonra böğrüme bir tekme attı, beni kuyuya taşıdı, kaldırıp aşağı bıraktı. Taşla önceden kırdığı kafatasım kuyuya düşerken parça parça oldu, yüzüm, alnım, yanaklarım ezildi yok oldu; kemiklerim kırıldı, ağzım kanla doldu. Dört gün oldu eve dönmeyeli: Karım, çocuklarım beni arıyorlardır. Kızım ağlaya ağlaya tükenmiş, bahçe kapısına bakıyordur; hepsinin gözü yolda, kapıdadır. Gerçekten kapıda mıdır, onu da bilmiyorum. Belki de alışmışlardır, ne kötü! Çünkü insana buradayken, arkada bıraktığı hayatın eskiden olduğu gibi sürüp gitmekte olduğu duygusu geliyor. Ben doğmadan önce arkamda sınırsız bir zaman vardı. Ben öldükten sonra da, bitip tükenmeyecek bir zaman! Yaşarken hiç düşünmezdim bunları; ışıklar içinde yaşayıp giderdim, iki karanlık zamanın arasında. Mutluydum, mutluymuşum; şimdi anlıyorum: Padişahımızın nakkaşhanesinde en iyi tezhipleri ben yapardım ve ustalığı bana yaklaşabilecek başka bir müzehhip de yoktu. Dışarıda yaptığım işlerle elime ayda dokuz yüz akçe geçerdi. Bunlar da tabii, ölümümü daha da dayanılmaz kılıyor. Yalnızca nakış ve tezhip yapardım; sayfa kenarlarını süsler, çerçeve içine renkler, renkli yapraklar, dallar, güller, çiçekler, kuşlar çizerdim: Kıvrım kıvrım Çin usûlü bulutlar, birbirinin içine geçen yapraklar, renk ormanları ve içlerinde gizlenmiş ceylanlar, kadırgalar, padişahlar, ağaçlar, saraylar, atlar, avcılar... Eskiden bazen bir tabak içine nakış yapardım; bazen bir aynanın arkasına, bir kaşığın içine, bazen Boğaziçi'nde bir yalının, bir konağın tavanına, bazen bir sandığın üzerine... Son yıllarda ise yalnızca kitap sayfaları üzerinde çalışıyordum, çünkü Padişahımız çok para veriyordu nakışlı kitaplara. Ölümle karşılaşınca paranın hayatta hiç önemli olmadığım anladım, diyecek değilim. İnsan hayatta değilken bile paranın önemini biliyor. Şimdi bu durumumda benim sesimi işitiyor olmanıza, bu mucizeye bakıp şöyle düşüneceğinizi biliyorum: Bırak şimdi yaşarken kaç para kazandığını. Bize orada gördüklerini anlat. Ölümden sonra ne var, ruhun nerede, Cennet ve Cehennem nasıl, orada neler görüyorsun? Ölüm nasıl bir şey, canın yanıyor mu? Haklısınız. Yaşarken insanın öte tarafta neler olup bittiğini çok merak ettiğim biliyorum. Sırf bu merakı yüzünden kanlı savaş meydanlarında cesetler arasında gezmen birinin hikâyesini anlatmışlardı... Can çekişmekte olan yaralı cengâverler arasında ölüp de dirilen birine rastlarım da, o da bana öbür dünyanın sırlarını verir diye aranan bu adamı Timur'un askerleri düşman sanıp bir kılıç darbesiyle ikiye biçmişler de, o da, öte dünyada insanın ikiye bölündüğünü sanmış. Böyle bir şey yok. Hatta dünyada ikiye bölünen ruhların burada birleştiğini bile söyleyebilirim. Ama, dinsiz kâfirlerin, zındıkların ve Şeytan'a uyan küfürbazların iddialarının tersine bir öbür dünya da, şükür var. Oradan size sesleniyor olmam bunun kanıtı. Öldüm, ama gördüğünüz gibi yok olmadım. Öte yandan, Kuran-ı Kerim'de sözü edilen ve altlarından ırmaklar akan altından, gümüşten Cennet köşklerine, dolgun meyvalı iri yapraklı ağaçlara, bakire güzellere rastlayamadığımı söylemek zorundayım. Oysa Vakıa suresinde anlatılan Cennetteki o iri gözlü hurileri pek çok kereler nasıl da keyiflenerek resmettiğimi şimdi çok iyi hatırlıyorum. Kuran-ı Kerim'in değil de, İbni Arabi gibi geniş hayallilerin ballandırarak anlattıkları sütten, şaraptan, tatlı sudan ve baldan yapılmış o dört ırmağa da tabii hiç rastlayamadım. Haklı olarak öte dünyanın umut ve hayalleriyle yaşayan pek çok kişiyi inançsızlığa sürüklemek istemediğim için bütün bunların kendi özel durumumla ilgili olduğunu hemen belirtmem gerekir: Ölümden sonraki hayat konusunda biraz olsun malumatı olan her mümin, benim durumumdaki bir huzursuzun Cennet'in ırmaklarını görmekte zorlanacağını kabul eder. Kısaca: Nakkaşlar bölüğünde ve üstatlar arasında Zarif Efendi diye bilinen ben öldüm, ama gömülmedim. Bu yüzden de, ruhum gövdemi bütünüyle terk edemedi. Cennet, Cehennem, neresiyse kaderim, ruhumun oralara

yaklaşabilmesi için gövdemin pisliğinden çıkabilmesi gerekir. Başkalarının başına da gelen bu istisnai durumum, ruhuma korkunç acılar veriyor. Kafatasımın paramparça olmasını, gövdemin yarısının buz gibi bir suda kırıklar ve yaralar içinde çürümesini duymuyorum da, gövdemi terk etmek için çırpman ruhumun derin azabını hissediyorum. Sanki bütün âlem benim içimde bir yerde sıkışarak daralmaya başlıyor. Bu daralma hissini, o eşsiz ölüm anımda hissettiğim şaşırtıcı genişlik hissiyle karşılaştırabilirim ancak. O hiç beklemediğim taş darbesiyle kafatasım kenarından kırıldığında, o alçağın beni öldürmek istediğini hemen anladım da, öldürebileceğine inanamadım. Umutla dopdoluymuşum, ama nakkaşhane ile evim arasındaki solgun hayatımı yaşarken hiç farketmezmişim bunu. Hayata parmaklarım, tırnaklarım ve onu ısırdığım dişlerimle tutkuyla sarıldım. Başıma yediğim diğer darbelerin acısıyla sizlerin canını sıkmayayım. Öleceğimi kederle anladığım zaman, içimi inanılmaz bir genişlik hissi sardı. Geçiş anım, bu genişlik hissiyle yaşadım: Bu yana varmam, insanın kendi rüyasında kendini uyur gibi görmesi gibi yumuşacık oldu. En son, alçak katilimin karlı, çamurlu ayakkabılarını gördüm. Gözlerimi uyur gibi kapadım ve tatlı bir geçişle bu yana vardım. Şimdiki şikâyetim, dişlerimin kanlı ağzıma leblebi gibi dökülmesinden, yüzümün tanınmayacak kadar ezilmesinden, ya da bir kuyunun dibine sıkışıp kalmış olmaktan değil; hâlâ yaşıyor sanılmaktan. Beni sevenlerin sık sık beni düşünüp, İstanbul'un bir kösesinde aptalca bir meşgaleyle hâlâ oyalanıyor olduğumu, hatta başka bir kadının peşinden gittiğimi hayal etmeleri huzursuz ruhuma büsbütün azap veriyor. Bir an önce cesedimi bulsunlar, namazımı kılıp, cenazemi kaldırıp beni gömsünler artık! Daha önemlisi, katilim bulunsun! O alçak bulunmadıkça, istiyorlarsa en muhteşem mezara gömsünler beni, huzursuzluk içinde mezarımda döne döne bekleyeceğimi, hepinize inançsızlık aşılayacağımı bilmenizi isterim. Katilim olacak orospu çocuğunu bulun, ben de size öte dünyada göreceklerimi tek tek anlatayım! Ama katilimi bulduktan sonra ona mengene aletiyle işkence edip kemiklerinden sekiz onunu, tercihan göğüs kemiklerini, yavaş yavaş çıtırdatarak kırmanız, sonra da o iğrenç ve yağlı saçlarım, işkencecilerin bu iş için yapılmış şişleriyle kafatasının derisini delerek, tek tek ve bağırtarak yolmanız gerekir. Onca öfke duyduğum katilim kim, hiç beklenmedik bir şekilde beni niye öldürdü? Merak edin bunları. Âlem beş para etmez alçak katillerle dolu, ha biri, ha diğeri mi diyorsunuz? O zaman sizi şimdiden uyarıyorum: Ölümümün arkasında dinimize, geleneklerimize, âlemi görüş şeklimize karşı iğrenç bir kumpas var. Açın gözlerinizi, inandığınız ve yaşadığınız hayatın, İslam'ın düşmanları beni neden öldürdü, bir gün sizi neden öldürebilir öğrenin. Bütün sözlerini gözyaşlarıyla dinlediğim büyük vaiz Erzurumlu Nusret Hoca'nın dedikleri bir bir çıkıyor. Başımıza gelenlerin, hikâye edilip bir kitapta yazılsa bile, en usta nakkaşlârca bile asla resimlen enleyeceğini de söyleyeyim size. Tıpkı Kuran-ı Kerim gibi, -yanlış anlaşılmasın, hâşa!- bu kitabın sarsıcı gücü asla resimlenemez oluşundan da gelir. Bunu anlayabildiğinizden kuşkuluyum. Bakın, ben de çıraklığımda derinlerdeki gerçekten, ötelerden gelen seslen korkar da dikkatimi vermez, alay ederdim böyle şeylerle. Sonum bu rezil kuyunun dibi oldu! Sizin de başınıza gelebilir bu; gözünüzü dört açın. Şimdi iyice çürürsem, iğrenç kokumdan beni belki bulurlar diye umutlanmaktan başka yapacak hiçbir şeyim yok. Bir de rezil katilime, bulunduğunda, hayırsever birinin edeceği işkenceleri hayal etmekten başka.

2

2. B e n i m A d ı m K a r a

İstanbul'a, doğup büyüdüğüm şehre, on iki yıl sonra bir uyurgezer gibi girdim. Ölecekler için toprak çekti derler, beni de ölüm çekmişti. İlk başta şehre girdiğimde yalnızca ölüm var sanmıştım, sonra aşk ile de karşılaştım. Ama aşk, o ara, İstanbul'a ilk girdiğimde, şehirdeki hatıralarım kadar uzak ve unutulmuş bir şeydi. On iki yıl önce İstanbul'da teyzemin çocuk yaştaki kızına âşık olmuştum. İstanbul'u terk ettikten yalnızca dört yıl sonra, Acem ülkesinin bitip tükenmez bozkırında, karlı dağlarında ve kederli şehirlerinde gezer, mektup taşır, vergi toplarken, İstanbul'da kalan çocuk sevgilimin yüzünü yavaş yavaş unuttuğumu farkettim. Telaşa kapılıp bu yüzü hatırlamaya çok gayret ettim ama, ne kadar çok severseniz sevin, insanın hiç görmediği bir yüzü yavaş yavaş unutacağını da anladım. Doğu'da kâtiplikler ve yolculuklarla paşaların hizmetinde geçirdiğim yılların altıncısında hayalimde canlandırdığım yüzün İstanbul'daki sevgilimin yüzü olmadığım biliyordum artık. Altıncı yılda yanlış hatırladığım yüzü, daha sonra, sekizinci yılda bir kere daha unutup, yine bambaşka bir şey olarak hatırladığımı da biliyordum. On iki yıl sonra, otuz altı yaşımda şehrime geri döndüğümde, sevgilimin yüzünü böyle böyle çoktan unutmuş olduğumun acıyla farkındaydım. Dostlarımın, akrabalarımın, mahallemdeki tanıdıkların çoğu bu on iki yılda ölmüşlerdi. Haliç'e bakan mezarlığa gittim, annem ve yokluğumda ölen amcalarım için dua ettim. Çamurlu toprağın kokusu hatıralarımla karıştı; birisi annemin mezarının kenarında bir testi kırmıştı, nedense kırık parçalara bakarken ağlamaya başladım. Ölülere mi, onca yıldan sonra tuhaf bir şekilde hâlâ hayatımın başında olmama mı, yoksa tam tersini sezdiğim, hayat yolculuğumun sonuna geldiğimi hissettiğim için mi ağlıyordum, bilmiyorum. Belli belirsiz bir kar atıştırmaya başlamıştı. Oradan oraya savrulan tek tük tanelere dalıp gitmiştim, kendi hayatımın belirsizlikleri içinde yolumu kaybetmiştim ki, baktım mezarlığın karanlık bir köşesinde karanlık bir köpek bana bakıyor. Gözyaşlarım dindi. Burnumu sildim. Kara köpeğin bana dostlukla kuyruğunu salladığını görüp mezarlıktan çıktım. Daha sonra, baba tarafından akrabalarımdan birinin eskiden oturduğu evlerden birini kiralayıp mahalleye yerleştim. Ev sahibesi kadın, savaşta Safevi askerlerinin öldürdüğü oğluna benzetti beni. Eve çekidüzen verecek, yemeklerimi yapacaktı. İstanbul'a değil de, dünyanın öbür ucundaki Arap şehirlerinden birine geçici olarak yerleşmişim de şehir nasıl bir yerdir diye meraklanıyormuşum gibi sokaklara çıktım, uzun uzun, doya doya yürüdüm. Sokaklar mı darlaşmıştı, yoksa bana mı öyle geliyordu? Kimi yerlerde, birbirlerine karşılıklı uzanmış evler arasına sıkışmış sokaklarda, üzerleri yüklü atlara çarpmamak için duvarlara, kapılara sürüne sürüne yürümek zorunda kaldım. Zenginler de artmış mıydı, yoksa bana mı öyle geliyordu. Gösterişli bir araba gördüm, böylesi ne Arabistan'da, ne Acem ülkesinde vardır; mağrur atların çektiği bir kale gibiydi. Çemberlitaş'ın orada, Tavukpazarı'ndan gelen pis kokunun içinde birbirlerine sokulmuş, paçavralar içinde arsız dilenciler gördüm. Biri kördü ve yağan kara bakıp gülümsüyordu. Eskiden İstanbul daha fakir, daha küçük, daha mutluydu deseler inanmazdım belki, ama kalbim böyle diyordu. Çünkü arkamda bıraktığım sevgilimin evi yerli yerinde ıhlamur ve kestane ağaçlarının içindeydi, ama kapıdan sordum bir başkası oturuyordu artık orada. Sevgilimin annesi, teyzem, ölmüş, Eniştem ile kızı taşınmışlar ve böyle durumlarda kalbinizi ve hayallerinizi nasıl da acımasızca kırdıklarını hiç farketmeyen kapıdaki adamların söylediği gibi, başlarından bazı felaketler geçmişti. Size şimdi bunları anlatmayayım da eski bahçedeki ıhlamur ağacının dallarından küçük parmağım büyüklüğünde buz parçacıkları sarktığını, sıcak, yemyeşil ve güneşli yaz günlerini hatırladığım bahçenin kederden, kardan ve bakımsızlıktan insanın aklına ölümü getirdiğini söyleyeyim. Akrabalarımın başlarına gelenlerin bir kısmını Eniştemin bana, Tebriz'e yolladığı mektuptan biliyordum zaten. O mektupta, Eniştem beni İstanbul'a çağırmış, Padişahımız için gizli bir kitap hazırladığını, benim ona yardım etmemi istediğim yazmıştı. Benim, bir dönem Tebriz'de Osmanlı paşaları, valiler, İstanbul'daki ricacılar için kitaplar hazırlattığımı Eniştem işitmişti. Tebriz'de yaptığım, kitap sipariş eden ricacılardan peşin para alıp, savaşlardan ve Osmanlı askerinden şikâyetçi nakkaşlardan ve hattatlardan hâlâ şehri terk edip Kazvin'e ve diğer

Acem şehirlerine gitmemiş olanları bulmak ve parasızlık ve ilgisizlikten şikâyetçi bu büyük üstatlara sayfaları yazdırtıp, nakşettirip, ciltlettirip kitabı İstanbul'a yollamaktı. Gençliğimde Eniştemin bana geçirdiği nakış ve güzel kitap aşkı olmasaydı hiç giremezdim bu işlere. Eniştemin bir zamanlar oturduğu sokağın çarşıya açılan ucundaki berber ustası, hâlâ dükkânında, aynı aynalar, usturalar, ibrikler, sabun telleri arasındaydı. Göz göze geldik, ama beni tanıdı mı bilemiyorum. İçine sıcak su doldurduğu baş yıkama kabının, tavandan sarkan zincirin ucunda hâlâ aynı yayı çizerek ileri geri sallandığım görmek neşelendirdi beni. Gençliğimde yürüdüğüm kimi mahalleler, kimi sokaklar, on iki yılda yanıp, kül ve duman olup uçmuştu da yerlerinde köpeklerin yol kestiği, meczupların çocukları korkuttuğu yangın yerleri açılmış, kimine de benim gibi uzaklardan geleni şaşırtan zengin konakları yapılmıştı. Bunların bazılarının pencerelerine en pahalısından, renkli Venedik camları takmışlardı. Yüksek duvarların üzerinden sarkan cumbalardan, yokluğumda İstanbul'da iki katlı pek çok zengin evi yapıldığını gördüm. Başka pek çok şehirde olduğu gibi İstanbul'da da paranın hiç mi hiç değeri kalmamıştı artık. Benim Doğu'ya gittiğim yıllarda bir akçeye dört yüz dirhemlik kocaman bir ekmek çıkaran fırınlar şimdi aynı paraya bunun yarısı ve üstelik tadı tuzu insanın çocukluğunu hiç mi hiç hatırlatmayan bir ekmek veriyorlardı. Rahmetli annem on iki yumurta için üç akçe saymak gerektiğini görseydi tavuklar şımarıp kafamıza sıçmadan başka bir diyara kaçalım, derdi, ama biliyordum bu düşük para her yeri sarmıştı. Felemenk'ten, Venedik'ten gelen tüccar gemilerinin sandık sandık bu kalp paralarla dolu olduğu söyleniyordu. Darphanede eskiden yüz dirhem gümüşten beş yüz akçe kesilirken şimdi Safeviler ile bitip tükenmeyen savaşlar yüzünden sekiz yüz akçe kesilmeye başlanmış, Yeniçeriler, aldıkları akçenin Haliç'e düştüğünde, sebze iskelesinden denize dökülen kuru fasulyeler misali suda yüzdüğünü görüp isyan etmişler ve düşman kalesiymiş gibi Padişahımızın sarayını muhasara etmişlerdi. Beyazıt Camii'nde vaaz veren ve Hazreti Muhammed soyundan bir seyyid olduğunu ilan eden Nusret adlı bir vaiz de işte bütün bu ahlaksızlık, pahalılık, cinayetler, soygunlar sırasında nam salmıştı. Erzurumi denen vaiz, son on yıl içerisinde İstanbul'u kasıp kavuran bütün felaketleri, Bahçekapı ve Kazancılar Mahallesi yangınlarını, şehre her girişinde on binlerce ölü alan vebayı, Safevilere karşı savaşta onca can verilmesine karşın bir sonuç almamasını, Batı'da Hıristiyanların isyanlar çıkarıp küçük Osmanlı kalelerini geri almalarını, Hazreti Muhammed'in yolundan sapılmasıyla, Kuran-ı Kerim'in emirlerinden uzaklaşılması, Hıristiyanların hoş görülüp, serbestçe şarap satılıp tekkelerde çalgı çalınmasıyla açıklıyordu. Bana Erzurumlu vaizden heyecanla bahsedip bu haberleri veren turşucu, çarşı pazarı saran kalp paranın, yeni dukaların, aslanlı sahte Florinlerin, gümüşü gittikçe azalan akçelerin tıpkı sokakları dolduran Çerkezler, Abazalar, Mingeryahlar, Boşnaklar, Gürcüler, Ermeniler gibi insanı kesin ve geri dönüşü zor bir ahlaksızlığa sürüklediğini söyledi. Ahlaksızlar, isyankârlar kahvehanelerde toplanıyorlarmış, sabahlara kadar dedikodu ediyorlarmış. Ne idüğü belirsiz cascavlaklar, afyonkeş meczuplar, Kalenderi kalıntıları Allah'ın yolu budur diye tekkelerde sabahlara kadar musikiyle oynayıp, oralarına buralarına şişler sokup, her türlü edepsizliği yaptıktan sonra birbirlerini ve küçük oğlanları beceriyorlarmış. Tatlı bir ud sesi duydum da onu mu arayıp izledim, yoksa anılarım ve isteklerim dediğim akıl karışıklığı zehir turşucuya daha fazla dayanamayıp bana bir çıkış yolu mu sezdirdi, bilmiyorum. Bildiğim, bir şehri severseniz, orada çok gezerseniz, yıllar sonra o şehrin sokaklarını yalnız ruhunuz değil, gövdeniz de kendiliğinden öyle bir tanır ki, karın kederli kederli serpiştirdiği bir keder anında bacaklarınız sizi kendiliğinden sevdiğiniz bir tepeye çıkarır. Böylece Nalbant Çarşısı'ndan ayrılıp Süleymaniye Camii'nin hemen yanından Haliç'e yağan karı seyrettim: Kuzeye bakan damlarda, kubbelerin poyraz alan köşelerinde kar şimdiden tutmuştu. Şehre giren bir geminin bana pır pır selam yollayarak indirilen yelkenleri Haliç'in yüzeyiyle aynı kurşuni sis rengindeydi. Servi ve çınar ağaçları, damların görünüşü, akşamüstünün hüznü, aşağı mahallelerin iç sesleri, satıcıların bağırışları ve cami avlusunda oynayan çocukların çığlıkları kafamda birleşip, bana hiç şaşmayacak bir şekilde bundan sonra hayatınım şehrinden başka bir yerde yaşayamayacağımı duyuruyordu. Bir an, sevgilimin yıllardır unuttuğum yüzü gözlerimin önünde beliriverecek sandım. Yokuştan aşağı indim. Kalabalıkların içine girdim. Akşam ezanından sonra bir ciğerci dükkanında karnımı doyurdum. Boş dükkanın kedi besler gibi şefkatle lokmalarımı izleyerek beni besleyen sahibinin anlattıklarını dikkatle dinledim. Ondan aldığım ilham ve tarifle, sokakların iyice kararmasından sonra Esir Pazarı'nın arkalarındaki dar sokaklardan birine saptım, burada kahvehaneyi buldum. İçerisi kalabalık ve sıcaktı. Tebriz'de, Acem şehirlerinde pek çok benzerlerini gördüğüm ve orada meddah değil de perdedar denen hikayeci arkada ocağın yanında bir yükseltiye yerleşmiş, tek bir resim, kaba kâğıda aceleyle, ama hünerle yapılmış bir köpek resmi açıp asmış, arada bir resimdeki köpeği işaret ede ede hikâyesini o köpeğin ağzından anlatıyordu.

3

3. B e n , K ö p e k

Gördüğünüz gibi, azı dişlerim o kadar sivri ve uzundur ki ağzıma zorlukla sığarlar. Bunun bana korkutucu bir görüntü verdiğini biliyorum, ama hoşuma gidiyor. Bir keresinde bir kasap azı dişlerimin büyüklüğüne bakıp: "Ayol bu köpek değil domuz" demişti. Bacağından öyle bir ısırdım ki onu, dişlerimin ucunda, yağlı etinin bittiği yerde uyluk kemiğinin sertliğini hissettim. Bir köpek için hiçbir şey, içten gelen bir öfke ve hırsla berbat bir düşmanın etine dişlerini daldırmak kadar zevkli olamaz. Böyle bir fırsat önümde belirdiğinde, ısırılmayı hak eden kurbanım salak salak önümden geçerken zevkten gözlerim kararır, dişlerim sanki sızlayarak kamaşır ve farkına varmadan gırtlağımdan sizleri korkutan hırlamalar çıkarmaya başlarım. Bir köpeğim ben ve sizler benim kadar makul yaratıklar olmadığınız için hiç köpek konuşur mu diyorsunuz. Ama öte yandan da ölülerin konuştuğu, kahramanların bilmedikleri kelimeleri kullandığı bir hikâyeye inanır gözüküyorsunuz. Köpekler konuşur, ama dinlemesini bilene. Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, bir zamanlar bir payitahtın en büyük camilerinden birine, hadi diyelim ki adı Beyazıt Camii olsun, bir taşra şehrinden bir görgüsüz vaiz gelmiş. Adını belki saklamalı, mesela Husret Hoca demeli ona, ama başka ne yalan söylemeli, kalın kafalı bir vaizmiş bu adam. Ama kafasında ne kadar az çekirdek varsa dilinde de, maşallah, o kadar kudret varmış. Her cuma cemaati öyle bir coşturur, öyle bir ağlatırmış ki gözleri kuruyup bayılanlar, fenalık geçirenler olurmuş. Aman, sakin yanlış anlaşılmasın; dili kuvvetli öteki vaizler gibi ağlamazmış o hiç; tam tersi, herkes ağlarken onun kirpiği bile oynamaz, cemaati azarlar gibi konuşmaya daha da kuvvet verirmiş. Azarlanmayı sevdiklerinden olsa gerek, bütün bostancılar, hassa gılmanları, helvacılar, ayak takımından kalabalıklar ve kendi gibi pek çok vaiz bu adama kul köle olmuşlar. Eh, o da köpek değil ya, çiğ süt emmiş insanoğluymuş; bu hayran kalabalığı karşısında kendinden iyice geçmiş ve bakmış ki cemaati ağlatmak kadar korkutmanın da bir tadı var, üstelik bu işte de daha çok ekmek var, kantarın topunu iyice kaçırıp demeğe getirmiş ki: Pahalılığın, vebanın, yenilgilerin tek sebebi, Hazreti Peygamberimiz zamanındaki İslam'ı unutup, Müslümanlık diye başka kitaplara ve yalanlara kanıp inanmamızdır. Hazreti Muhammed zamanında mevlit okutmak mı vardı? Ölüye kırk töreni yapmak, ruhu için helva ve lokma döktürmek mi vardı? Hazreti Muhammed zamanında Kuran-ı Kerim'i şarkı gibi makamla okumak mı vardı? Minareye çıkıp sesim ne kadar güzel, Arapçam nasıl da Arap gibi deyip kibir kibir kibirlenerek, zenne gibi kırıta kırı ta makamla ezan okumak mı vardı? Mezarlara gidip yakarıyorlar, ölülerden medet umuyorlar, türbelere gidip putperestler gibi taşa tapıyorlar, bez bağlıyorlar, adak adıyorlar. Bu akılları veren tarikatçılar mı vardı Hazreti Muhammed zamanında? Tarikatçıların akıl hocası İbni Arabi, Firavun'un imanla öldüğüne yemin edip günahkâr olmuştur. Tarikatçılar, Mevleviler, Halvetiler, Kalenderiler, çalgı çalarak Kuran-ı Kerim okuyup, çocuk oğlan hep birlikte, dua ediyoruz diye raks edip oynayanlar, bunlar kâfirdir. Tekkeler yıkılmalı, temelleri yedi arşın kazılmalı, çıkan toprak denize dökülmeli ki ancak oralarda namaz kılınabilinsin. Daha da azıtıp ağzından salyalar saçarak bu Husret Hoca, ey müminler, kahve içmek haramdır, demekteymiş. Peygamberimiz Hazretleri bunun zihni uyuşturduğunu, mideyi deldiğini, bel fıtığı ve kısırlık yaptığını bildikleri ve kahvenin Şeytan'ın oyunu olduğunu anladıkları için içmemişlerdir. Ayrıca, şimdi kahvehaneler keyif ehlinin, zevk düşkünü zenginlerin, dizdize oturup her türlü edepsizliği yaptığı yerlerdir ve hatta tekkelerden önce kahvehaneler kapatılmalıdır. Fukaranın kahve içecek parası mı var? Kahvelere gidiyor, kahveyle kafayı buluyor, ipin ucunu öyle bir kaçırıyorlar ki, orada itin köpeğin konuştuklarını sahi zannedip dinliyorlar; köpektir işte bana ve dinimize küfreder, diyormuş bu Husret Hoca. Müsaadenizle, bu vaiz efendinin son sözünü cevaplamak istiyorum. Hacı-hoca-vaiz-imam takımının, biz köpekleri hiç sevmemeleri malumunuzdur elbette. Bana kalırsa, mesele Hazreti Muhammed'in üzerinde uyuyakalan bir kediyi uyandırmamak için eteğini kesmesiyle ilgili. Kediye gösterilen bu zarafetin bizlere

gösterilmediği hatırlanarak ve nankör olduğu en aptal âdemoğlu tarafından bile bilinen bu mahlukla ezeli savaşımız yüzünden Rusulullah'ın köpeklere bir düşmanlığı vardı, denmek isteniyor. Abdest bozar diye camilere sokulmayışımız, yüzyıllardır cami avlularında kayyımların sırıklı süpürgelerinden yediğimiz dayaklar, kötü niyetlerle yapılmış bu yanlış tefsirin sonucudur. Sizlere Kuran-ı Kerim'in en güzel surelerinden Kehf suresini hatırlatmak isterim. Bu güzel kahvede, aramızda Kuran-ı Kerim okumaz kitapsızlar bulunduğundan değil, şöyle hafızaları tazeleyelim diye: Bu surede putperestler arasında yaşamaktan bıkmış yedi genç hikâye edilir. Bunlar bir mağaraya sığınırlar ve uyurlar. Allah bunların kulaklarına birer mühür vurur ve onları tam üç yüz dokuz sene uyutur. Uyandıklarında aradan şu kadar sene geçtiğini bu yedi gençten birisi insanlar arasına karıştığında, elindeki geçer olmayan sikkeden anlar; çok şaşırırlar. İnsanoğlunun Allah'a bağlılığını, onun mucizelerini, zamanın geçiciliğini, derin bir uykunun tatlılığını anlatan surenin haddim olmayarak sizlere hatırlatacağım on sekizinci ayetinde bu yedi gencin uyuduğu Eshabı Kehf nam mağaranın girişinde yatan köpekten bahis vardır. Tabii ki, herkes Kuran-ı Kerim'de kendi adının geçmesiyle gururlanabilir. Bir köpek olarak bu sureyle övünüyor ve düşmanlarına it kopuk, diyen Erzurumilerin akıllarını inşallah başlarına getirir diyorum. O zaman köpeklere karşı bu düşmanlığın aslı esası nedir? Köpek murdardır niye dersiniz, evinize köpek girerse niye her yeri baştan aşağı yıkar, şartlarsınız? Bize dokunanın niye abdesti bozulur, kaftanınızın ucu bir köpeğin nemli tüylerine şöyle bir dokunsa niye o kaftanı kafadan çatlak asabi karılar gibi yedi kere yıkamayı şart koşarsınız? Bir köpek tencereyi yaladı diye o tencerenin ya atılması ya kalaylanması gerektiği yalanını ancak kalaycılar çıkarabilir. Belki de kediler. Ne zaman ki köyden, kırdan, göçebelikten vazgeçilip şehire oturuldu, çoban köpekleri köyde kaldı, o zaman biz köpekler murdar olduk. İslamiyet'ten önce on iki aydan biri it ayı idi. Şimdi ise it oldu bir uğursuz. Kendi dertlerimle şu akşam vakti biraz kıssa, biraz hisse almak isteyen siz dostlarımı üzmek istemem, benim kızgınlığım vaiz efendinin kahvehanelerimize atıp tutmasına. Bu Erzurumlu Husret'in babasının belirsiz olduğunu söylesem ne buyurulur? Bana da demişlerdir ki, sen ne biçim köpeksin, ustan bir kahvede resim asmış hikâye anlatır bir meddahtır diye sen onu korumak için, hoşt, vaiz efendiye dil uzatıyorsun. Hâşâ, dil uzatmıyorum. Ben kahvehanelerimizi çok severim. Bilir misiniz ki resmim böyle ucuz bir kâğıt üzerine nakşolunduğu için ya da bir köpek olduğum için üzülmüyorum da, ben sizlerle birlikte adam gibi oturup kahve içemediğime hayıflanıyorum. Bizler kahvemiz ve kahvehanelerimiz için ölürüz... Ama o da ne... Ustam, bak bana cezveden kahve veriyor. Hiç resim kahve içer mi? demeyin; bakın bakın, köpek lıkır lıkır kahve içiyor. Ooh, aman çok iyi geldi, içimi ısıttı, gözlerimi keskinleştirdi, zihnimi açtı ve bakın aklıma ne geldi. Venedik Doçu, Padişahımız Hazretleri'nin kızları Nurhayat Sultan'a hediye olarak Çin ipeğinden top top kumaşlardan, üzeri mavi çiçekli Çin çömleklerinden başka ne yollamış biliyor musunuz? Tüyleri ipekten, samurdan yumuşak işveli bir Frenk köpeği. Bu köpek öyle nazlıymış ki, bir de kırmızı ipekten elbisesi varmış. Bizim arkadaşlardan biri onu becermiş de ondan biliyorum: Bu köpek cima ederken bile elbisesiz yapamıyormuş. Bu Frenk ülkesinde zaten köpeklerin hepsi böyle elbise giyermiş. Orada sözümona kibarlar kibarı bir Frenk karısı çıplak bir köpek mi görmüş, yoksa köpeğinkini mi görmüş bilemiyorum artık, "Ayy hayvan çıplak!" diye düşüp bayılmış, diye hikâye ederler. Frenk gâvurlarının ülkesinde zaten her köpeğin bir sahibi varmış. Zavallı köpekler boyunlarında zincir, en sefil köleler gibi zincirlenmiş olarak tek tek sürüklene sürüklene sokaklarda gezdirilirlermiş. Bu adamlar sonra bu zavallı köpekleri zorla evlerine sokarlar, hatta yataklarına da alırlarmış onları. Bir köpek diğeriyle değil koklaşıp sevişsin, çift bile gezemezmiş. Zincirler içinde o zavallı halleriyle sokakta rastlaşırlarsa hüzünlü gözlerle birbirlerini uzaktan süzerlermiş, o kadar. Bizim İstanbul sokaklarında sürüler, cemaatler halinde serbestçe gezen köpekler olmamız, efendi sahip tanımadan icabında yol kesmemiz, keyfimizin çektiği sıcak köşeye kıvrılıp, gölgeye yatıp mışıl mışıl uyumamız, istediğimiz yere sıçıp istediğimizi ısırmamız, gâvurların akıllarının alacağı şeyler değil. Acaba bu yüzden mi Erzurumlu'nun hayranları İstanbul sokaklarında sadaka için dualarla köpeklere et atılmasına, bunun için vakıflar kurulmasına karşılar, diye düşünmedim değil. Eğer bunların niyeti köpeklere düşmanlıktan başka ayrıca gâvurluk etmekse, köpek milletine düşmanlığın zaten gâvurluğun ta kendisi olduğunu hatırlatırım. Bu rezillerin umarım uzak olmayan idamlarında, bazen ibret olsun diye yaptıkları gibi cellat arkadaşlar bizleri de parça yiyelim diye çağırırlar. Şunu anlatayım son olarak: Bundan önceki efendim çok adil bir insandı. Gece soyguna çıktığımızda işi bölüşürdük: Ben havlamaya başlayınca, o kurbanın gırtlağını keser, böylece herifin çığlığı duyulmazdı. Karşılığında da cezalandırdığı suçluları keser, kaynatır, bana verirdi de yerdim. Ben çiğ et sevmem. Erzurumlu vaizin celladı bunu da artık inşallah düşünür de o pisin etini çiğ çiğ yeyip midemi bozmam.

4

4. K a t i l D i y e c e k l e r B a n a

O budalayı öldürmeden az önce bile, herhangi birinin canını alacağını bana söylense inanmazdım. Bu yüzden yapmış olduğum şey bazen ufukta kaybolan yabancı bir kalyon gibi benden gittikçe uzaklaşıyor. Bazen hiçbir cinayet işlememişim gibi de hissediyorum. Zavallı Zarif kardeşimi hiç de istemeden gebertmemin üzerinden dört gün geçti, ve şimdiden duruma biraz alıştım. Önüme çıkı veren berbat meseleyi adam öldürmeden çözebilmeyi çok isterdim, ama hemen de anladım başka bir yol olmadığını. İşi hemen orada bitirdim; bütün sorumluluğu yüklendim. Bir akılsızın iftirası yüzünden bütün nakkaşlar camiasının tehlikeye atılmasına izin vermedim. Yine de ama katilliğe alışmak zor. Evde duramıyorum, sokağa çıkıyorum, sokakta duramıyorum, öteki sokağa yürüyorum, sonra o sokaktan sonrakine yürüyorum ve insanların yüzlerine baktıkça görüyorum ki ellerine daha cinayet işleme fırsatı geçilmemiş oldukları için pek çok kişi masum zannediyor kendini. Bu küçük talih ve kader meselesi yüzünden, insanların çoğunun benden daha ahlaklı ya da iyi olduğuna inanmak zor. Olsa olsa henüz cinayet işlemedikleri için biraz daha aptal suratlı oluyorlar ve bütün aptallar gibi iyi niyetli gözüküyorlar. Gözünde bir zekâ ışıltısı, yüzünde ruhundan yansıyan bir gölge gördüğüm herkesin gizli bir katil olduğunu anlamam için o zavallıyı öldürdükten sonra, İstanbul sokaklarında dört gün yürümem yetti. Yalnızca aptallar masumdur. Bu akşam mesela, Esir Pazarı'nın arkalarındaki kahvehanede sıcak kahvem ile ısınır, arkadaki köpek resmine bakıp köpeğin anlattıklarına herkesle birlikte kendimi koyuvererek gülerken, yanımda oturan bir herifin de benim gibi katilin teki olduğu duygusuna kapıldım. O da benim gibi meddaha gülebiliyordu, ama kolunun benim kolumun yanıbaşında kardeş kardeş durmasından mı, fincanı tutan kıpır kıpır parmaklarının huzursuzluğundan mı neden bilmiyorum, onun da benim soyumdan olduğuna hükmediverdim ve birden dönüp suratına dik dik baktım. Hemen korktu, yüzü allak bullak oldu. Kahve dağılırken bir tanıdığı onun koluna girmiş: "Artık Nusret Hocacılar burayı basar," diyordu. Ötekini kaş göz işaretiyle susturdu. Onların korkuları bana da bulaştı. Kimse kimseye güvenmiyor, her an karşısındakinden bir alçaklık bekliyor herkes. Hava daha da soğumuş ve sokakların köşelerinde, duvar diplerinde kar iyice tutmuş, yükselmiş. Kör karanlıkta gövdem yolunu dar sokakları ancak hissederek buluyor. Bazen de, kepenkleri iyice çekili, pencereleri kapkara tahtayla kaplı evlerin bir yerinden içerde hâlâ yanan bir kandilin soluk ışığı dışarı sızıp karda yansıyor, çoğu zaman ise hiçbir ışık, hiçbir şey göremiyorum da bekçilerin sopalarının taşlara vuruşuna, çılgın köpek sürülerinin ulumalarına, evlerin içlerinden gelen iniltilere kulak verip yolumu buluyorum. Bazen, gece yarıları şehrin dar ve korkutucu sokakları karın sanki kendi içinden sızan harika bir ışıkla aydınlanıyor ve karanlıkta, yıkıntılar ve ağaçlar arasında yüzlerce yıldır İstanbul'u tekinsiz kılan hayaletleri gördüğümü sanıyorum. Bazen de, evlerin içinden mutsuzların uğultusu geliyor; ya harıl harıl öksürüyor, ya burunlarını çekiyor, ya rüyalarında ağlayarak çığlık atıyor, ya da karı kocalar, yanıbaşlarında çocukları ağlarken birbirlerini boğazlamaya girişiyorlar. Katil olmadan önceki mutlu hayatımı hatırlamak, neşelenmek için bir iki akşam bu kahvede meddahı dinlemeye geldim. Bütün ömrümü birlikte geçirdiğim nakkaş kardeşlerimin çoğu her akşam gelirler. Tâ çocukluktan beri birlikte nakşettiğimiz bir budalaya kıydım kıyalı hiçbirini görmek istemiyorum artık. Birbirlerini görüp dedikodu etmeden yapamayan kardeşlerimin hayatında, buradaki rezil eğlence havasında beni utandıran çok şey var. Beni burnu büyük bulup iğnelemesinler diye bir iki resim de ben yaptım meddah için, ama bunun kıskançlığı durduracağını da sanmam. Ama kıskanmakta çok da haklılar.. Renk karıştırmakta, cetvel çekmekte, sayfa istifinde, konu seçiminde, yüz çizmekte, kalabalık savaş ve av meclislerini yerleştirmekte, hayvanları, padişahları, gemileri, atları, savaşçıları, âşıkları resmetmekte, nakşın içine ruhun şiirini dökmekte, hatta, tezhipte de en usta benim. Bunu size

övünmek için değil beni anlayın diye söylüyorum. Kıskançlık, zamanla usta nakkaşın hayatında boya kadar vazgeçilmez bir malzeme olur. Huzursuzluktan gittikçe uzayan yürüyüşlerimin ortasında bazen saf mı saf, masum mu masum din kardeşlerimden birisiyle gözgöze geliyorum ve birden şu tuhaf düşünce beliriyor içimde: Şimdi katil olduğumu düşünürsem, karşımdaki bunu yüzümden anlayacak. Böylece hemen kendimi başka şeyler düşünmeye zorluyorum; tıpkı ilk gençlik yıllarımda namaz kılarken kadınları düşünmemek için utanç içinde kıvranarak kendimi zorladığım gibi. Ama çiftleşmeyi aklımdan bir türlü çıkaramadığım o gençlik buhranlarının tersine, işlediğim cinayeti unutabiliyorum. Bütün bunları durumumla ilişkili olduğu için anlattığımı anlıyorsunuzdur. Bir şeyi aklımdan bile geçirirsem her şeyi anlarsınız. Bu da aranızda bir hayalet gibi gezinen adsız, hüviyetsiz bir katil olmaktan çıkarır da beni, yakayı ele vermiş, yüzü belirgin, kafası vurulacak sıradan bir suçlu durumuna düşürür. İzin verin de her şeyi düşünmeyeyim; kendime bir şeyler saklayayım: Sizin gibi ince kişiler de ayak izlerine bakarak hırsızı bulur gibi, kelimelerimden ve renklerimden benim kim olduğumu keşfe çalışsınlar. Bu da bizi şimdi çok revaçta olan üslup konusuna getiriyor: Nakkaşın kendi şahsi usûlü, kendine mahsus bir rengi, sesi, var mıdır, olmalı mıdır? Ustalar ustası, nakşın piri Behzat'ın bir resmini ele alalım. Bir cinayet resmi olduğu için, benim durumuma da iyi uyan bu harika şeye, acımasız bir taht kavgasında öldürülmüş bir Acem şehzadesinin kütüphanesinden çıkmış Herat işi doksan yıllık bir kusursuz kitabın Hüsrev ile Şirin'in hikâyesini anlatır sayfalarında rastlamıştım. Hüsrev ile Şirin'in sonunu bilirsiniz; Firdevsi'nin değil de Nizami'nin anlattığını diyorum: İki âşık ne maceralar ve fırtınalardan sonra evlenirler, ama Hüsrev'in önceki karısından olan çocuğu genç Şiruye Şeytan gibidir, onları rahat bırakmaz. Babasının tahtında ve genç karısı Şirin'de gözü vardır bu şehzadenin. Nizami'nin "Ağzı aslanlar gibi pis kokardı," dediği Şiruye, bir yolunu bulup babasını esir alır ve tahtına oturur. Bir gece, babasının Şirinle yattığı odaya girer, karanlıkta dokuna dokuna onları yatakta bulur ve hançeriyle babasını ciğerinden bıçaklar. Babanın kanı sabaha kadar akacak ve yanında huzurla uyuyan güzel Şirin ile paylaştıkları yatakta ölecektir. Büyük üstat Behzat'ın resmi, bu hikâye kadar yıllardır içinde taşıdığım gerçek bir korkuyu da işliyordu: Gece yarısı karanlıkta uyanıp, göz gözü görmez odada tıkırtılar çıkaran başka birisi olduğunu farketmenin dehşeti! O başka birisinin bir elinde bir hançer olduğunu, öbür eliyle de sizin boğazınıza sarıldığını düşünün. Odadaki ince ince işlenmiş duvar, pencere ve çerçeve süslerinin, sıkılmış gırtlağınızdan çıkan sessiz çığlığın rengindeki kızıl halının kıvrım ve yuvarlaklarının ve katilinizin sizi öldürürken çıplak ve iğrenç ayağıyla acımasızca bastığı harika yorgana inanılmaz bir incelikle ve neşeyle işlenmiş sarı ve mor çiçeklerin hepsi, aynı amaca hizmet ederler: Bir yandan bakmakta olduğunuz resmin güzelliğini vurgularken, bir yandan da içinde ölmekte olduğunuz odanın, terketmekte olduğunuz dünyanın ne de güzel bir yer olduğunu hatırlatırlar. Resmin ve dünyanın güzelliğinin sizin ölümünüze kayıtsızlığı, ölürken yanınızda karınız da olsa yapayalnız oluşunuz resme bakarken kafanıza dank eden asıl manadır. "Behzat'ın," demişti yirmi yıl önce benimle birlikte titreyen ellerimdeki kitaba bakan ihtiyar usta. Yüzü yanı başımızdaki mumdan değil, görme zevkinden aydınlanmıştı. "O kadar Behzat'ın ki, imzaya gerek yok." Behzat da bunu bildiği için imzasını resmin gizli bir köşesine bile atmamıştı. İhtiyar ustaya göre Behzat'ın bu tutumunda bir utanç ve sıkılma vardı. Gerçek hüner ve ustalık hem erişilmez bir harika resmetmek, hem de bu harikada nakkaşın kimliğini ele veren hiçbir iz bırakmamaktır. Zavallı kurbanımı can havliyle bulduğum sıradan ve kaba bir usûlle öldürdüm. Eserimden geriye beni ele verecek kişisel herhangi bir iz kalıp kalmadığını araştırmak için geceleri bu yangın verine geldikçe üslup sorunları kafama daha da çok üşüşmeye başladı. Üslup diye tutturdukları şey, kişisel bir iz bırakmamıza yol açan bir hatadır yalnızca. Yağan karın aydınlığı olmasaydı da burayı bulurdum: Burası, yirmi beş yıllık arkadaşımı katlettiğim yangın yeri. Kar, benim imzam olarak görülebilecek bütün izleri örtüp yok etmiş. Bu, Allah'ın da üslup ve imza konusunda benimle ve Behzat'la aynı fikirde olduğunu kanıtlıyor. Dört gece önce, o akılsızın ileri sürdüğü gibi bağışlanmaz bir günahı, farkında olmadan bile olsa, kitabı nakşederken işlemiş olsaydık, Allah biz nakkaşlara bu sevgiyi göstermezdi. O gece, Zarif Efendi'yle bu yangın yerine girdiğimizde kar yağmıyordu daha. Uzaklardan yankılanarak gelen köpek ulumalarını işitiyorduk. "Niye buraya geldik?" diye soruyordu zavallı. "Bu vakitte bana burada ne göstereceksin?" "İleride bir kuyu, ondan on iki adım ötede de yıllardır biriktirdiğim gömülü param var," dedim. "Bu anlattıklarımı kimseye söylemezsen Enişte Efendi de, ben de seni sevindiririz."

"Demek baştan beri ne yaptığını bildiğini kabul ediyorsun..." dedi hevesle. "Ediyorum," diye çaresizlikle yalan söyledim. "Yaptığınız resim çok büyük bir günahtır biliyor musun?" dedi saflıkla. "Kimsenin cüret edemediği bir küfür, bir zındıklık. Cehennem'in en dibinde yanacaksınız. Azabınız, acılarınız hiç dinmeyecek. Beni de ortak ettiniz." Bu sözleri işitirken dehşetle anlıyordum ki, pek çok kişi ona inanacaktı. Niye? Çünkü bu sözlerin öyle bir gücü, öyle bir çekimi vardı ki, ister istemez insan ilgi duyuyor, başka alçaklar hakkında gerçek çıksın istiyordu. Yaptırdığı kitabın gizliliği ve verdiği paralar yüzünden Enişte Efendi hakkında bu tür dedikodular zaten çok çıkıyordu; Ayrıca Başnakkaş Üstat Osman da ondan nefret ediyordu. Müzebhip biraderimin iftirasını bile bile bu gerçeklerin üzerine kurnazca oturttuğunu da düşünmüştüm. Ne kadar samimiydi? Bizi birbirimize düşüren iddialarını ona tekrarlattım. Lafı evirip çevirerek gevelemedi. Sanki, birlikte geçirdiğimiz çıraklık yıllarımızda kendimizi Üstat Osman'ın dayağından korumak için bir kabahati örtmeye çağırıyordu beni. İçtenliğini o sırada inanılır buluyordum. Çıraklığında da gözlerini böyle kocaman açardı, ama o zamanlar tezhipten küçülmemişti daha onlar. Ama ona sevgi duymak istemedim hiç, çünkü her şeyi başkalarına anlatmaya hazırdı. "Bak," dedim zorlama-bir pişkinlikle. "Tezhip yaparız, kenar süsü buluruz, cetvel çeker, sayfaları renkli altınla parıl parıl süsler, en güzel resimleri biz yapar, dolapları, kutuları şenlendiririz. Yıllardır bunları yapıyoruz. Bu bizim işimiz. Bize resim sipariş ederler, şu çerçevenin içine bir gemi, bir ceylan, bir padişah oturt, şöyle kuşlar, bunun gibi adamlar olsun, hikâyenin şu meclisi, filanca şöyle dursun, derler, biz de yaparız. Bak, bu sefer 'içinden gelen bir at çiz şuraya,' dedi Enişte Efendi. Üç gün içimden gelen at resminin ne olduğunu anlamak için eski büyük üstatlar gibi yüzlerce kere at çizdim." Elimi alıştırmak için kaba Semerkand kâğıda çizdiğim bir dizi atı çıkarıp gösterdim ona. İlgilenip kâğıdı aldı ve solgun ay ışığında gözlerini yaklaştırıp siyah beyaz atları seyretmeye başladı. "Şirazlı, Heratlı eski üstatlar," dedim, "Allah'ın istediği ve gördüğü hakiki bir at resmi çizebilmek için nakkaşın elli yıl,biç durmadan at çizmesi gerektiğini söyler ve zaten en iyi at resminin karanlıkta çizileceğini eklerlerdi. Çünkü elli yılda gerçek nakkaş çalışa çalışa kör olur ve eli çizdiği atı ezberler." Yüzünde tâ çocukluk yıllarımızda onda gördüğüm masum bakış benim çizdiğim atlara dalıp gitmişti. "Bize sipariş ederler, biz de en gizli, en erişilmez atı eski üstatların çizdiği gibi çizmeye çalışırız, o kadar. Sipariş ettikleri şeyden sonra bizi sorumlu tutmaları haksızlık." "Bilmiyorum bu doğru mu?" dedi. "Bizim de sorumluluklarımız, irademiz var. Ben Allah hariç kimseden korkmuyorum. O da bize, iyiyle kötüyü ayırdedelim diye bir akıl vermiş." Yerinde bir cevaptı. "Allah her şeyi görür, bilir..." dedim Arapça olarak. "Senin, benim, bizlerin bu işi bilmeden yaptığımızı da anlayacaktır. Enişte Efendi'yi kime ihbar edeceksin? Bu işin arkasında Padişahımız Hazretleri'nin iradesi olduğuna inanmıyor musun?" Sustu. Düşündüm: Gerçekten bu kadar kuş beyinli miydi, yoksa içten bir Allah korkusundan soğukkanlılığını kaybetmiş de saçmalıyor muydu? Kuyunun yanında durduk. Karanlıkta bir an gözlerini görür gibi oldum da anladım korktuğunu. Ona acıdım. Ok yaydan çıkmıştı bir kere. Karşımdakinin yalnızca akılsız bir korkak değil, bir rezil olduğunu bir kere daha kanıtlaması için Allah'a dua ettim. "Buradan on iki adım sayıp kazacaksın," dedim. "Sonra siz ne yapacaksınız?" "Söylerim Enişte Efendi'ye, resimleri yakar. Başka ne yapabiliriz ki? Erzurumlu Nusret Hoca'nın cemaatinden böyle bir laf olduğunu duyarlarsa ne bizi sağ koyarlar, ne de nakkaşhane kalır. Onlardan hiç tanıdığın var mı? Bu parayı şimdi sen kabul et ki bizi onlara, ihbar etmeyeceğini anlayalım." "Para neyin içinde?" "Eski bir turşu küpünün içinde yetmiş beş tane Venedik altını var." Venedik dukalarım anladım da bu turşu küpü niye gelmişti aklıma? O kadar saçmaydı ki, inandırıcı oldu. Böylece, Allah'ın benim yanımda olduğunu bir kere daha anladım, çünkü her yıl daha da paragöz olan çıraklık arkadaşım gösterdiğim yönde on iki adımı saymaya hevesle başlamıştı bile.

Aklımda o an iki şey vardı. Toprağın altında Venedik altını maltını yok hiç! Para veremezsem bu alçak budala bizi mahvedecek! Bir an, o alçak budalaya çıraklığımızda bazen yaptığım gibi sarılıp öpmek geldi içimden, ama yıllar bizi birbirimizden o kadar uzaklaştırmıştı ki! Aklım toprağın nasıl kazıtacağına takılmıştı. Tırnaklarımızla mı? Bütün bunları düşünmem, buna düşünmek denebilirse bir göz kırpması kadar sürdü, sürmedi. Kuyunun yanı başında duran kayayı telaşla iki elimle kavradım. O daha yedinci sekizinci adımındayken yetişip başının arka kısmına bütün gücümle indirdim. Taş kafasına öyle hızla ve sert bir şekilde indi ki bir an sanki kendi kafama inmiş gibi irkildim, acıdım hatta. Ama yaptığım şeye dertleneceğime, başladığım işi bir an önce bitirmek istiyordum. Çünkü yerde öyle bir şekilde debelenmeye başlamıştı ki, insan ister istemez daha da telaşlanıyordu. Onu kuyudan aşağıya attıktan çok sonradır ki, yaptığım işte bir nakkaşın inceliğine hiç mi hiç yakışmayacak kaba bir yan olduğunu düşünebildim.

5

5. B e n E n i ş t e n i z i m

Ben Kara'nın Enişte Efendisiyim, ama başkaları da Enişte der bana. Bir zamanlar, annesi bana Kara'nın öyle seslenmesini isterdi, sonra bunu yalnız Kara değil, herkes kullanır oldu. Kara, evimize gidip gelmeye bundan otuz yıl önce, Aksaray'ın arkalarında kestane ve ıhlamur ağaçlarının gölgelediği o karanlık ve nemli sokağa yerleşmemizden sonra başladı. O bundan önceki evimizdi. Yazları ben Mahmut Paşa ile sefere çıkarsam, sonbaharda İstanbul'a döndüğümde Kara'yı annesiyle bizim eve sığınmış bulurdum. Rahmetli anası, benim rahmetli hanımın ablasıydı. Bazen de, kış akşamları eve döndüğümde anasıyla benimkini birbirlerine sarılmış gözleri yaşlı dertleşirlerken görürdüm. Hiçbirinde tutunamadığı küçük ve ücra medreselerde müderrislik eden babası huysuzdu, öfkeliydi ve iyice de içerdi. Kara, o zamanlar altı yaşındaydı, annesi ağlıyor diye ağlar, annesi sustu diye susar, bana, Eniştesine korkuyla bakardı. Şimdi onu karşımda kararlı, kemale ermiş ve saygılı bir yeğen olarak görmekten memnunum. Bana gösterdiği saygı, elimi öpüşündeki dikkat, hediye getirdiği Moğol hokkasını verirken "yalnızca kırmızı mürekkep için," deyişi, karşımda dizlerini dikkatlice birleştirmiş olarak derli toplu oturuşu, bütün bunlar, yalnız onun olmak istediği aklı başında, yetişkin adam olduğunu değil, benim de olmak istediğim ihtiyar adam olduğumu bana bir kere daha hatırlatıyor. Bir iki kere gördüğüm babasına benziyor: Uzun boylu, ince, biraz asabice el kol hareketleri var, ama bu ona yakışıyor. Ellerini dizlerine koyuşu, ben önemli bir şey söylerken "anlıyorum, hürmetle dinliyorum", diyen bakışlarla gözlerimin içine içine istekle bakışı ve sözlerimin veznine uygun gizli bir makamla başını sallayışı çok yerinde. Bu yaşıma geldim, gerçek saygının yürekten değil, küçük kurallardan ve boyun eğmekten kaynaklandığını bilirim. Anasının, bizim evimizde oğluna bir gelecek gördüğü için her bahaneyle onu buraya sık sık getirdiği yıllarda kitaplardan hoşlandığını keşfetmem bizi birbirimize bağladı ve ev halkının yakıştırdığı sözle, bana çıraklık etti. Ona Şirazlı nakkaşların ufuk çizgisini resmin tâ yukarısına çekmekle Şiraz'da yeni bir usûlü ortaya çıkarttıklarını anlatırdım. Leylasının aşkından deliren Mecnun'u herkes çöllerde perişan resmederken, büyük usta Behzat'ın nasıl onu yemek pişiren, üfleyerek odunları tutuşturmaya çalışan, çadırlar arasında yürüyen kadınların kalabalığı içinde, ama daha da yalnız gösterebildiğini anlatırdım. Hüsrev'in gece yarısı gölde yıkanan Şirin'i çırılçıplak seyrettiği anı resimleyen nakkaşların çoğunun Nizami'nin şiirini okumayıp âşıkların atlarını ve elbiselerini akıllarına esen renklerle boyamalarının ne kadar gülünç olduğunu söyler, resimlediği metni şöyle dikkatle ve akıllıca okuyamayacak kadar ilgisizse o nakkaşın eline kalemi fırçayı almasının paradan başka hiçbir nedeni olmayacağını anlatırdım. Şimdi Kara'nın başka bir temel bilgiyi de edinmiş olduğunu sevinçle görüyorum: Nakış ve sanatta hayâl kırıklığına uğramak istemiyorsan eğer, sakın onu mesleğin olarak görme. Ne kadar hünerin ve yeteneğin olursa olsun parayı ve iktidarı başka yerlerde ara ki, hüner ve emeğinin karşılığını alamayınca sanata küsmeyesin. İstanbul'daki ve taşradaki paşalara ve zenginlere kitaplar yaptırdığı için tek tek tanıdığı Tebriz'in üstat nakkaş ve hattatlarının yoksulluk ve umutsuzluk içinde olduğunu anlattı. Yalnız Tebriz'de değil, Meşhed'de, Halep'te parasızlık ve ilgisizlikten pek çok nakkaş kitap nakşetmeyi bırakmış ve tek yapraklık resimler yapmaya, Frenk seyyahlarını eğlendirecek acayiplikleri resmetmeye ve açık saçık resimler çizmeye başlamışlar. Şah Abbas'ın, Tebriz'de barış antlaşması sırasında Padişahımıza hediye verdiği kitabın şimdiden parçalanıp sayfalarının başka bir kitap için kullanılmaya başlandığını işitmiş. Hint Padişahı Ekber yeni bir büyük kitap için öyle paralar saçmaya başlamış ki, Tebriz ve Kazvin'in en parlak nakkaşları ellerindeki işi bırakıp onun sarayına koşmuşlar. Bütün bunları bana anlatırken arada tatlılıkla başka hikâyeler sıkıştırıyor: Mesela düzmece bir Mehdi'nin eğlenceli hikâyesini, ya da Safevilerin barış olsun diye Özbeklere rehin verdiği aptal şehzadenin üç gün içinde ateşlenerek ölüvermesi üzerine o tarafta çıkan telaşı tarif ediyor ve bana gülümsüyor. Ama gözlerine düşen bir gölgeden anlıyorum ki, ikimizi de korkutan o bahsedilmesi zor mesele hâlâ bitmemiş.

Evimize girip çıkan, bizim hakkımızda anlatılanları işiten, uzaktan da olsa onun varlığından haberdar her genç erkek gibi Kara da tabii ki tek ve güzel kızım Şeküre'ye âşık olmuştu. Güzeller güzeli kızıma o zamanlar, çoğu onu hiç mi hiç görmeden, herkes âşık olduğu için bu benim gözümde üzerinde durulacak tehlikeli bir şey değildi belki. Ama Kara'nınki eve girip çıkan, evde kabul ve sevgi gören ve Şeküre'yi görme fırsatı bulan bir gencin kara sevdasıydı. Umduğum gibi sevdasını içine gömmeyi başaramadı ve içindeki şiddetli yangını doğrudan kızıma açmak gibi yanlış bir iş yaptı. Bunun üzerine evimizden ayağını kesmek zorunda kaldı. İstanbul'u terk etmesinden üç yıl sonra kızımın en güzel yaşında, bir sipahi ile evlendiğini, bu aklı bir karış havada savaşçının kızıma iki oğlan çocuk doğurttuktan sonra sefere çıkıp bir daha dönmediğini ve dört yıldır ondan kimsenin haber dahi almadığını şimdi Kara'nın da bildiğini sanıyorum. Böyle dedikodu ve havadisler İstanbul'da çabuk yayıldığı için değil, aramızdaki sessizlik anlarında gözümün içine bakışından her şeyi çoktan öğrendiğini seziyorum. Hatta şu anda, rahlenin üzerinde açık duran Kitab-ur Ruh'a göz atarken, evin içinde gezen çocukların seslerine kulak kesildiğini, çünkü iki yıldır kızımın iki oğluyla birlikte baba evine geri dönmüş olduğunu bildiğini de anlıyorum. Kara'nın yokluğunda yaptırdığım bu yeni evden önce hiç söz etmedik. Büyük bir ihtimalle, servet ve itibar sahibi olmayı aklına koymuş istekli bir gencin hissedebileceği gibi Kara, bu konulardan söz açmayı çok ayıp bir şey olarak görüyor. Ama yine de daha eve girer girmez merdivenlerde ikinci katın her zaman daha kuru olduğunu, kemiklerimdeki ağrılara ikinci kata taşınmanın iyi geldiğini söyledim. İkinci kat, derken tuhaf bir utanç duyuyordum, ama şunu bilmenizi de isterim: Benden çok az serveti olanlar, küçük bir tımarı olan basit sipahiler bile yakında iki katlı ev yaptırabiliyor olacaklar. Biz kışları nakış odası olarak kullandığım odadaydık. Bitişikteki odadaki Şeküre'nin varlığını Kara'nın hissettiğini sezdim. Onu İstanbul'a çağırmak için Tebriz'e yolladığım mektupta anlattığım asıl konuya girdim hemen. "Tıpkı senin Tebriz'deki hattatlar ve nakkaşlarla yaptığın gibi ben de bir kitap hazırlatıyordum," dedim. "Benim siparişçim Âlemin Temeli Padişahımız Hazretleri'dir. Kitap gizli olduğundan, Padişahımız benim için Hazinedarbaşı'ndan gizli bir para çıkarttı. Padişahımızın nakkaşhanesinin en usta nakkaşlarıyla tek tek anlaştım. Onların kimine bir köpeği, kimine bir ağacı, kimine kenar süsleriyle ufuktaki bulutları, kimine atları resimlettiriyordum. Resmettirdiğim şeyler, tıpkı Venedikli üstatların resimlerindeki gibi, Padişahımızın bütün âlemini temsil etsin istiyordum. Ama bunlar Venediklilerin yaptığı gibi malın mülkün değil, tabii ki iç zenginliğinin ve Padişahımızın âleminin sevinçlerinin ve korkularının resimleri olacaktı. Para'yı resmettirdiysem küçümsemek içindir, Şeytan'ı ve Ölüm'ü korkuyoruz diye koydum. Bilmiyorum dedikodular ne diyor. Ağaçlarının ölümsüzlüğü, atlarının yorgunluğu, köpeklerinin arsızlığı Padişahımız Hazretleri'ni ve âlemini temsil etsin istedim. Leylek, Zeytin, Zarif ve Kelebek takma adlı nakkaşlarım da keyiflerince konu seçsin istedim. En soğuk, en uğursuz kış geceleri bile Padişahımın nakkaşlarından biri kitap için resmettiği şeyi göstermeye gizlice bana gelirdi." "Nasıl resimler yapıyorduk ve neden öyle yapıyorduk, onu şimdi tam söyleyemem. Senden sakladığım, söyleyemeyeceğim için değil. Resimlerin neyi anlattığım sanki tam ben de bilmediğim için. Ama onların nasıl resimler olması gerektiğini biliyorum." Kara'nın benim mektubumdan dört ay sonra İstanbul'a döndüğünü eski evimizin sokağındaki berberden işitmiş, onu eve ben çağırmıştım. Hikâyemde bizi birbirimize bağlayacak bir dert ve bir mutluluk vaadi olduğunu biliyordum. "Her resim bir hikâye anlatır," dedim. "Okuduğumuz kitabı güzelleştirmek için nakkaş, hikâyenin en güzel meclisini resmeder. Âşıkların birbirini ilk defa görüşü; kahraman Rüstem'in şeytani canavarın kafasını kesişi; öldürdüğü yabancının kendi oğlu olduğunu anlayan Rüstem'in kederi; aşkından aklını kaçıran Mecnun ıssız ve vahşi tabiatın içinde aslanlar, kaplanlar, geyikler, çakallar arasında; İskender savaştan önce kuşlardan geleceği okumak için gittiği ormanda kendi çulluğunun koca bir kartal tarafından paralandığını görünce dertleniyor... Bu hikâyeleri okurken yorulan gözümüz resme bakarak dinlenir. Eğer hikâyede aklımızın ve hayal gücümüzün canlandırmakta zorlandığı bir şey varsa, resim hemen imdada yetişir. Resim hikâyenin renklerle çiçeklenişidir. Kimse hikâyesi olmayan bir resim düşünemez." "Düşünemez sanırdım," diye ekledim sanki bir pişmanlıkla. "Ama bu yapılabiliyormuş. İki yıl önce Padişahımızın elçisi olarak bir kere daha Venedik'e gitmiştim. Hep İtalyan üstatlarının yaptığı yüz resimlerine bakıyordum. Resmedilenin hangi hikâyenin hangi meclisi olduğunu bilmeden, ama anlamaya ve hikâyeyi çıkarmaya çalışarak. Günün birinde, bir saray duvarında bir resimle karşılaşınca tutulup kaldım." "Resim her şeyden çok, birinin, benim gibi birinin resmiydi. Bir kâfir elbette, bizim gibi biri değil. Ama ona baktıkça ona benzediğimi hissediyordum. Üstelik, bana hiç mi hiç de benzemiyordu. Kemiksiz, yuvarlak bir yüz,

elmacık kemikleri hiç yok, buna karşılık, benim masallardık çeneden onda hiç iz yok. Bana hiç benzemiyor, ama nedense baktıkça sanki benim resmimmiş gibi yüreğimi oynatıyor." "Bana sarayını gezdiren Venedikli beyden, duvardaki resmin bir dostunun, kendi gibi bir soylu beyin resmi olduğunu öğrendim. Hayatında kendi için önemli ne varsa, hepsini kendi resmine koydurtmuştu: Arkadaki açık pencereden gözüken manzaradaki çiftlik, köy ve renkleri birbirine karışarak hakiki gibi gözüken orman. Önündeki masada, saat, kitaplar, zaman, kötülük, hayat, kalem, harita, pusula, kutular, içlerinde altın paralar, başka şeyler, ıvır zıvır, kimbilir pek çok resimde olduğu gibi anlamadığım ve sezdiğim şeyler... Cinin, Şeytan'ın gölgesi ve sonra babasının yanında güzeller güzeli rüya gibi kızı." "Hangi hikâyeyi süslemek ve tamamlamak için bu resim yapılmıştı? Resme bakarken anlıyordum ki bu resmin hikâyesi kendisiydi. Bir hikâyenin uzantısı değildi de resim, kendisi için bir şeydi." "Karşısında öyle şaşakaldığım resim hiç aklımdan çıkmadı. Saraydan çıktım, misafir kaldığım eve döndüm ve bütün gece o resmi düşündüm. Ben de öyle resmedilebilmek isterdim. Hayır, benim haddim değil, Padişahımız öyle resmedilmeli! Padişahımızı sahip olduğu şeylerle, âlemini gösteren ve kuşatan her şeyle birlikte resmetmeli. Bu fikirle bir kitap resmedilebilir, diye düşündüm." "Venedikli beyin resmini öyle bir şekilde yapmıştı ki İtalyan üstadı, o resmin o beyin resmi olduğunu hemen anlıyordun. O adamı hiç görmemişsen ve kalabalık içinde o adamı bul deseler, binlerce adam içinden o resim sayesinde onu bulup çıkarabilirdin, İtalyan üstatları herhangi bir adamı, bir diğerinden kıyafetleri ve nişanlarıyla değil, yüzünün şekliyle ayırabilecek gibi resmetmenin usûllerini ve hünerini bulmuşlar. Portre dedikleri şey bu." "Yüzün bir kere olsun böyle resmedilmişse artık hiç kimse unutturamaz seni. Sen çok uzaklardayken bile, resmine bir bakan, seni yakınındaymış gibi içinde hisseder. Yaşarken seni hiç görmemiş olanlar bile, senin ölümünden yıllar sonra, sanki sen karşılarındaymışsın gibi seninle göz göze gelebilirler." Uzun bir süre sustuk. Sofadan sokağa bakan ve aşağı kısmındaki kepenklerini hiç açmadığımız küçük pencerenin balmumlu kumaşla yeni kapladığım üst kısmından içeriye dışarının soğuğu renginde ürpertici bir ışık geliyordu. "Bir nakkaşım vardı," dedim. "Padişahımın bu gizli kitabı için, öteki nakkaşlar gibi, gizlice bana gelir, sabahlara kadar çalışırdık. En iyi tezhibi o yapardı. Zavallı Zarif Efendi bir gece buradan çıktı, ama evine hiç dönmemiş. Öldürmüşlerdir usta müzehhibimi diye korkuyorum."

6

6. B e n , O r h a n

"Öldürmüşler midir?" dedi Kara. Uzun boylu, ince ve biraz da korkutucuydu bu Kara. Onlara doğru gidiyordum ki, "Öldürmüşlerdir," dedi dedem ve beni gördü. "Ne yapıyorsun sen burada?" Ama öyle bir bakıyordu ki bana, hiç çekinmeden gidip kucağına çıkıp oturdum, ama hemen beni indirdi. "Kara'nın elini öp," dedi. Elini öptüm. Kokusuzdu. "Çok sevimli," dedi Kara beni yanağımdan öptü. "İleride aslan gibi olacak." "Bu Orhan, altı yaşında. Bir de büyüğü var, Şevket, yedi yaşında. İnatçıdır o çok." "Aksaray'daki sokağa gittim," dedi Kara. "Soğuktu, her yer kar ve buz içindeydi, ama sanki hiçbir şey değişmemişti." "Her şey değişti, bozuldu her şey," dedi dedem. "Hem de çok." Bana döndü. "Ağabeyin nerede?" "Ustanın yanında." "Sen niye buradasın?" "Ustam bana, aferin, sen artık git." dedi. "Yolu tek başına mı geldin?" dedi dedem. "Seni ağabeyin getirmeli." Sonra Kara'ya dedi ki: "Haftada iki kere Kuran mektebinden sonra gittikleri bir ciltçi dostum var, çıraklık ediyor, ciltçilik öğreniyorlar." "Deden gibi nakış yapmayı da seviyor musun?" dedi Kara. Sustum. "Peki," dedi dedem. "Hadi bakalım sen şimdi." Mangaldan yayılan sıcaklık o kadar tatlıydı ki yanlarından hiç ayrılmak istemedim. Boya ve zamk kokusunu koklayarak bir an durdum. Kahve de kokuyordu. "Başka türlü nakşetmek, başka türlü görmek midir?" dedi dedem. "Zavallı müzehhibi bu yüzden öldürdüler. Üstelik o eski usul tezhip yapardı. Öldürüldüğünü bile bilmiyorum, yalnıza kayıp. Padişahımız için Üstat Başnakkaş Osman'ın emrinde bunlar bir surname resimliyorlar. Hepsi evlerinde çalışır. Üstat Osman nakkaşhanededir. Önce oraya gitmeni ve her şeyi kendi gözünle görmeni istiyorum. Ötekiler, aralarında tartışıp birbirlerini öldürmüşlerdir diye de korkuyorum. Yıllar önce ustaları Başnakkaş Osman'ın verdiği takma adlarla: Kelebek, Zeytin, Leylek.. Onları gider evlerinde görürsün..." Merdivenlerden ineceğime gerisin geri döndüm. Hayriye'nin geceleri uyuduğu gömme dolaplı odadan bir tıkırtı geliyordu, oraya girdim. İçeride Hayriye değil, annem vardı. Beni görünce utandı. Gövdesinin yarısı dolabın içindeydi. "Neredeydin sen?" dedi. Ama biliyordu nerede olduğumu. Dolabın içinde bir delik vardır, oradan dedemin nakış odası, onun kapısı açıksa sofa, sonra sofanın öbür tarafında dedemin yattığı odanın içi gözükür, tabi onun da kapısı açıksa. "Dedemin yanındaydım," dedim. "Anne sen ne yapıyorsun burada?"

"Sana misafir var, yanına girilmeyecek, demedim mi?" Bağırıyordu, ama çok yüksek sesle değil, çünkü misafir duymasın istiyordu. "Ne yapıyorlardı?" diye sordu sonra, tatlı sesiyle. "Oturmuşlardı. Boyalarla değil ama. Dedem anlatıyordu, öbürü dinliyordu." "Nasıl oturmuştu?" Birden hop yere oturdum, misafiri taklit ettim: Ben şimdi çok ciddi bir adamım bak anne; ben şimdi kaşlarımı çatmış dedemi dinliyorum, ve mevlit dinler gibi kafamı makamla ciddi ciddi misafir gibi sallıyorum. "Git aşağı," dedi annem. "Hayriye'yi çağır bana. Hemen." Oturdu, kucağına aldığı yazı tahtasının üzerindeki bir küçük kâğıda yazmaya başladı. "Anne ne yazıyorsun sen?" "Çabuk aşağı git Hayriye'yi çağır demedim mi sana." Mutfağa gittim. Ağabeyim gelmiş. Hayriye, önüne misafirin pilavından bir sahan koymuş. "Kalleş," dedi ağabeyim. "Bırakıp beni ustayla, gittin. Bütün kıvırmayı ben yaptım. Parmaklarım mosmor oldu." "Hayriye, annem çağırıyor." "Yemeğim bitince seni dövücem," dedi ağabeyim. "Tembelliğinin, kalleşliğinin cezasını çekeceksin." Hayriye çıkınca ağabeyim pilavını bile bitirmeden kalkıp üzerime geldi. Kaçamadım. Kolumu yakaladı bileğimden, bükmeye başladı. "Yapma Şevket yapma, canım çok acıyor." "Bir daha işi yıkıp kaçacak mısın?" "Kaçmayacağım." "Yemin et." "Yemin ederim." "Kuran üzerine et." "Kuran üzerine ederim." Ama bırakmadı. Beni sininin yanına çekti, çökertti. Bir yandan pilavını kaşıklıyor, bir yandan, benden o kadar kuvvetli ki, kolumu daha da büküyor. "Yine kardeşine işkence etme zalim," dedi Hayriye. Örtünmüş sokağa çıkıyordu. "Bırak onu." "Sen karışma esir kızı," dedi ağabeyim. Kolumu hâlâ büküyordu. "Nereye gidiyorsun sen?" "Limon alacağım," dedi Hayriye. "Yalancı," dedi ağabeyim, "dolap limon dolu." Kolumu gevşettiği için birden kendimi kurtardım, tekme attım, Şamdanı sapından tuttum, ama üzerime atılıp beni altına aldı. Şamdana vurdu, sini devrildi. "Allahın belaları!" dedi annem. Misafir duymasın diye bağırmıyordu. Kara'ya gözükmeden sofayı geçip merdivenden aşağı nasıl inmişti? Bizi ayırdı. "Siz insanı rezil edersiniz, piç kuruları." "Orhan yalan söyledi bugün," dedi Şevket. "Beni ustamın yanında bütün işle bırakıp kaçtı." "Sus," dedi annem, ona bir tokat attı. Hafifçe vurmuştu, ağabeyim de ağlamadı. "Ben babamı istiyorum," dedi. "Babam dönünce Hasan Amca'nın kırmızı kılıcını çekecek ve biz bu evden Hasan Amca'nın yanına döneceğiz." "Sus," dedi annem. Birden öyle öfkelendi ki Şevket'i kolundan tuttuğu gibi çekti sürükleyerek, taşlığın ucundaki karanlığa götürdü. Ben de peşlerinden gitmiştim. Annem kapıyı açtı, beni de görünce: "Girin ikiniz de içeri," dedi. "Ama anne ben bir şey yapmadım," dedim, ama girdim içeri Annem kapıyı üzerimize kapadı, içerisi kör karanlık değildi, nar ağacına bakan kepenklerin aralığından içeriye hafif bir ışık vuruyordu, ama korktum.

"Anne kapıyı aç," dedim. "Üşüyorum." "Ağlama korkak," dedi Şevket, "Açar şimdi." Annem kapıyı açtı. "Misafir gidene kadar uslu duracak mısınız?" dedi. "Peki o zaman, Kara gidene kadar mutfakta ocağın başında oturursunuz, yukarı çıkmayacaksınız." "Orada sıkılırız," dedi Şevket. "Hayriye nereye gitti?" "Her şeye karışıyorsun, çok oluyorsun sen," dedi annem. Ahırda bir atın hafifçe kişnediğini duyduk. Sonra bir daha duyduk. Dedenin atı değil, Kara'nın atıydı bu. Bir panayır günü ya dîni bir bayram sabahı başlıyormuş gibi bir neşe geçti aramızdan. Annem gülümsedi, sanki bizim de gülümsememizi isteyerek. İki adım atıp ahırın bu yana bakan kapısını açtı. "Drrsss," diye seslendi içeri doğru. Döndü, bizi Hayriye'nin yağ kokan fareli mutfağına sokup oturttu. "Sakın misafir gidene kadar buradan çıkayım demeyin Kavga da etmeyin aranızda ki kimse sizin şımarık, huysuz çocuklar olduğunuzu düşünmesin." "Anne," dedim kapıyı kapamadan önce. "Anne, bir şey söyleyeceğim. Dedemin zavallı müzehhibini öldürmüşler."

7

7. B e n i m A d ı m K a r a

Çocuğunu ilk gördüğümde, yıllardır Şeküre'nin yüzünün nesini yanlış hatırladığımı hemen anladım. Orhan'ın yüzü gibi Şeküre'ninki de inceydi, çenesi de hatırladığımdan daha uzundu. Bu yüzden sevgilimin ağzı, tabii ki yıllar boyunca düşündüğümden daha küçük ve dar olmalıydı. On iki yıl boyunca, o şehir senin bu şehir benim gezerken hayalimde Şeküre'nin ağzım istekle genişletmiş, dudaklarını daha derli toplu, ama iri ve parlak bir vişne gibi daha etli ve dayanılmaz hayal etmiştim. Şeküre'nin yüzünün İtalyan üstatlarının usulleriyle yapılmış bir resmi olsaydı yanımda, demek ki, on iki yıl süren yolculuğumun ortalarında bir yerde geride bıraktığım sevgilimin yüzünü artık hiç mi hiç hatırlayamıyorum diye kendimi yersiz yurtsuz hissetmeyecektim hiç. Çünkü içinizde kalbinize nakşeylediğiniz bir sevgilinin yüzü yaşıyorsa eğer, dünya hâlâ sizin evinizdir. Şeküre'nin oğlunu görmek, onunla konuşmak ve yüzüne yakından bakıp öpmek içimde uğursuzlara, katillere, günahkârlara özgü bir huzursuzluk başlattı hemen. İçimden bir ses, "Haydi, şimdi Şeküre'yi git gör." diyordu bana. Bir ara, Eniştemin yanından hiçbir şey demeden çıkayım, sofaya açılan kapıları -göz ucuyla saymıştım, biri merdivenlerinki beş karanlık kapı- hepsini Şeküre'yi bulana kadar tek tek açayım diye düşündüm. Ama yüreğimden geçenleri zamansız ve hesapsızca açıverdiğim için sevgilimden on iki yıl uzak kalmıştım ben. Sessizce ve sinsice bekledim ve Şeküre'nin kimbilir ne kadar sık oturduğu minderlere, dokunduğu eşyalara bakıp Eniştemi dinledim. Sultan'ın bu kitabı Hicret'in bininci yıldönümüne yetiştirmek istediğini anlattı bana. Cihanpenah Padişahımız takvimin bininci yılında, kendisinin ve devletinin Frenklerin usûllerini de onlar kadar kullanabileceğini göstermek istiyordu. Padişah ayrıca bir de surname yaptırttığı için çok meşgul olduğunu bildiği usta nakkaşların evlerinden çıkmamalarını, nakkaşhanenin kalabalığında değil, evlerinde çalışmalarını buyurmuştu. Onların gizlice Enişteme geldiklerinden de haberdardı tabii. "Başnakkaş Üstat Osman'ı görürsün," dedi Eniştem. "Kör olmuş diyorlar, bunamış diyorlar: Bence hem kör hem bunaktır." Usta bir nakkaş olmamasına, aslında bu onun zanaatı hiç olmamasına rağmen Eniştemin Padişah'ın izni ve teşvikiyle bir kitap yaptırıp denetlemesi elbette yaşlı Üstat Başnakkaş Osman ile arasını açacaktı. Çocukluğumu hatırlayarak evin içindeki eşyalara verdim, dikkatimi. Yerdeki Kula işi mavi kilimi, bakır sürahiyi, kahve tepsisini ve bakracı, tâ Çin'den Portekiz üzerinden geldiğini rahmetli teyzemin kaç kere iftiharla söylediği kahve fincanlarını on iki yıl önceden de hatırlıyordum. Bu eşyalar, tıpkı kenardaki sedef kakmalı rahle, duvardaki kavukluk, yumuşaklığını hatırlayarak dokunduğum kırmızı kadife yastık gibi Şeküre'yle çocukluğumuzu geçirdiğimiz Aksaray'daki evden kalmaydı ve o evdeki mutlululuk ve resim günlerimin ışıltısından hâlâ birşeyler taşıyorlardı. Mutluluk ve resim. Bunları hikâyeme ve kederime dikkat gösterecek sevgili okurlarımın benim âlemimin başlangıç noktası olarak hep akıllarında tutmalarını isterim. Bir zamanlar burada kitaplar, kalemler ve resimler arasında çok mutluydum. Sonra âşık oldum da bu Cennet'ten kovuldum. Gençliğimde hayatı ve dünyayı iyimserlikle benimsememe yol açtığı için Şeküre'ye ve ona olan aşkıma çok şey borçlu olduğumu aşk sürgünlüğü çektiğim yıllarda çok düşünmüşümdür. Bir çocuk saflığıyla, aşkıma karşılık alacağımdan kuşkum olmadığı için, aşırı iyimserdim ve dünyayı da iyimserlikle kabul edip iyi bir yer olarak görüyordum. Kitapları, Eniştemin o zamanlar bana oku dediği şeyleri, medresede öğretilenleri, nakşı ve resmetmeyi işte bu iyimserlikle benimseyerek sevdim. Eğitimimin güneşli ve şenlikli bu ilk ve en zengin yarısını Şeküre'ye duyduğum aşka borçlu olduğum kadar, onu berbat eden karanlık bilgilerimi de reddedilmeye borçluyum: Buz gibi gecelerde, han odalarında ocağın sönen aleviyle birlikte yok olup gitme isteği, seviştikten sonra rüyalarımda sık sık yanımdaki

kadınla birlikte ıssız bir uçuruma düştüğümü görmem ve "beş para etmez herifin tekiyim" fikri Şeküre'den bana mirastır. "Ölümden sonra," dedi Eniştem çok sonra, "ruhlarımızın bu dünyada yataklarında mışıl mışıl uyumakta olanların ruhlarıyla buluşabileceğini biliyor muydun?" "Bilmiyordum." "Ölümden sonra bir uzun yolculuk var, bu yüzden ölmekten korkmuyorum. Korktuğum Padişahımızın kitabını bitiremeden ölmek." Aklımın bir yanı kendimi Enişteme göre daha güçlü, daha aklı başında ve sağlam bulurken, diğer yanı da on iki yıl önce kızının benimle evlenmesine izin vermeyen bu adama gelirken aldığım kaftanın pahalılığına, merdivenden şimdi inip ahırdan çıkarıp bineceğim atın gümüş koşumlarına ve işlemeli eğer takımına takılmıştı. Nakkaşlar arasında öğrendiğim her.şeyi ona yetiştireceğimi söyledim. Elini öptüm, merdivenleri indim, avluya çıktım, kar soğuğunu üzerimde hissettim de ne bir çocuk ne de yaşlı bir adam olduğumu hatırladım: Dünyayı mutlulukla tenimde hissediyordum. Ahırın kapısını kaparken bir rüzgâr esti. Taşlıktan avluya geçerken geminden tutup çektiğim beyaz atım benimle birlikte ürperdi: Onun geniş damarlı güçlü bacaklarım, sabırsızlığını, o zor zaptedilir halini kendimin bildim. Sokağa çıkar çıkmaz, tam bir hamlede atımın üzerine atlamak üzereydim ki, tam bir daha hiç dönmem diyen masalsı atlı gibi dar sokaklardan kaybolacaktım ki, nereden çıktığını hiç anlayamadığım koskocaman bir kadın, baştan aşağı pembeler giyen bir Yahudi, elinde bohçası üzerime geldi. O kadar büyük ve genişti ki, dolap gibiydi. Ama hareketli, canlı, hatta işveliydi de. "Aslanım, delikanlım, hakikaten dedikleri kadar yakışıklıymışsın sen," dedi. "Evli misin, bekâr mısın, gizli sevgilin için İstanbul'un en başta gelen bohçacısı Ester'den ipek mendil alır mısın?" "Yok." "Atlastan bir kızıl kuşak?" "Yok." "Yok, yok, deme bakayım! Senin gibi bir aslanın nişanlısı, gizli sevgilisi olmaz mı hiç? Kaç gözü yaşlı kız senin için cayır cayır yanıyordur kimbilir?" Bir anda gövdesi bir cambazın narin gövdesi gibi uzadı ve şaşırtıcı bir zarafetle bana sokuldu. Aynı anda yoktan var eden hokkabazın hüneriyle, elinde bir mektup belirdi. Mektubu kaşla göz arasında kaptım ve sanki yıllardır bu an için terbiye edilmişim gibi hünerle kuşağımın içine soktum. Koca bir mektuptu ve kuşağımın içinde belimle göbeğimin arasında buz gibi tenimin üzerinde şimdiden ateş gibi hissediyordum onu. "Atına bin, rahvan sür onu," dedi bohçacı Ester. "Bu duvarla birlikte sağa sokağa dön, istifini hiç bozmadan git, ama nar ağacının yanına gelince dön ve çıktığın eve bak, karşındaki penceresine." Yoluna devam edip bir anda kayboldu. Ata bindim, ama hayatında ilk defa ata binen acemi gibi. Kalbim koşar gibi atıyordu, aklım telaşa kapılmıştı, ellerim atın koşumlarını nasıl tutacağım şaşırmıştı, ama bacaklarım atın gövdesini sıkı sıkıya sarınca sağlam bir akıl ve hüner hakim oldu atıma ve bana ve Ester'in dediği gibi, tamı tamına rahvan yürüdü akıllı atım ve sağa sokağa da döndük ne güzel! O zaman hissettim belki de gerçekten yakışıklı olduğumu. Masallardaki gibi her kepengin, her kafesin arkasından mahalleli bir kadın beni seyrediyordu ve ben yeniden aynı yangınla yanmak üzere olduğumu hissediyordum. Bu muydu istediğim? Onca yıllık hastalığa geri mi dönüyordum? Birden güneş açılıverdi de şaşırdım. Nar ağacı nerede? İşte bu kederli, cılız ağaç mı? Evet o! Atımın üzerinde hafifçe yan döndüm: Tam karşımda bir pencere vardı, ama kimse yoktu orada. Cadaloz Ester beni aldattı! Diyordum ki, birden, buzla kaplı kepenk patlar gibi açıldı ve orada güneşte ışıl ışıl parlayan pencerenin çerçevesi içinde gördüm on iki yıl sonra, güzel yüzü karlı dallar arasından. Kara gözlüm bana mı bakıyordu, benden ötede başka bir hayata mı? Hüzünlü müydü, gülümsüyor muydu, yoksa hüzünle mi gülümsüyordu anlayamadım. Ahmak atım, yüreğime uyma sen, yavaşlasana! Yine de eğerimin üzerinde pervasızca geri döndüm, sonuna kadar özlemle baktım, beyaz dalların arkasındaki zarif ve ince yüzü kayboluncaya kadar. Benim atımın üzerinde, onun da pencerede duruşumuzun Hüsrev'in Şirin'in penceresinin altına geldiği o binlerce kere resmedilmiş meclise -aramızda ama biraz arkada kederli bir ağaç da vardı- ne kadar da çok benzediğini çok sonra, bana verdiği mektubu açtıktan, içindeki resmi gördükten sonra anladığımda sevdiğimiz bayıldığımız o kitaplarda resmedildiği gibi aşktan cayır cayır yanmaktaydım.

8

8. B e n i m A d ı m E s t e r

Kara'ya verdiğim mektupta neler yazdığım hepinizin merak ettiğini biliyorum. Bu bende de bir merak olduğu için hepsini öğrendim. İstiyorsanız hikâyenizin sayfalarını geri geri çeviriyormuş gibi yapın da bakın ben ona o mektubu vermeden daha önce neler oldu, bir anlatayım. Şimdi, akşamüstündeyiz, Haliç'in çıkışındaki bizim Yahudi mahalleciğimizdeki evimizde kocam Nesim'le oturuyoruz da ocağa of-puf iki ihtiyar, odun atarak ısınmaya çalışıyoruz. Bakmayın şimdi kendime ihtiyar deyivermeme, ipek mendillerin, eldivenlerin, çarşafların, Portekiz gemisinden çıkma renkli gömlekliklerin arasına yüzüktü, küpeydi, gerdanlıktı gibi hem pahalısından hem ucuzundan karıları heyecanlandıracak incikboncuk da koydum mu, takarım bohçamı koluma İstanbul kazan Ester kepçe, girmediğim sokak kalmaz. Kapıdan kapıya taşımadığım mektup, dedikodu yoktur ve bu İstanbul'un kızlarının yarısını ben evlendirdim, ama şimdi bu sözü övünmek için açmamıştım. Diyordum ki, akşamüstü oturuyorduk, tık tık, kapı çaldı, gittim açtım, karşımda bu salak cariye Hayriye. Elinde de mektup. Soğuktan mı, heyecandan mı anlayamadım titreye titreye bana Şeküremin ne istediğini anlatıyor. Önce bu mektup Hasan'a götürülecek sandım da şaşırdım. Güzel Şeküre'nin savaştan bir türlü dönmeyen kocası -bana kalırsa postu çoktan deldirtmiştir o bahtsız- var ya. İşte evine dönmez savaşçı kocanın bir de gözü dönmüş kardeşi var; Hasan'dır adı. Ama anladım ki Şeküre'nin mektubu Hasan'a değil, bir başkasınaymış. Ne yazıyor mektupta, Ester meraktan kuduracak. Sonunda mektubu okumayı başardım. Sizlerle de öyle fazla tanışmıyoruz. Açıkçası, birden bir utanma sıkılma geldi üzerime. Mektubu nasıl okudum size söylemeyeceğim Belki benim merakımı -siz de en azından berberler kadar meraklı değil misiniz sanki- ayıplar, bor görürsünüz beni. Ben size yalnızca mektubu bana okurlarken işittiğimi söyleyivereyim. Şöyle yazmıştı şeker Şeküre: "Kara Efendi, babamla olan yakınlığına dayanarak evime geliyorsun. Ama zannetme ki benden herhangi bir işaret alacaksın. Sen gittiğinden beri çok şey oldu. Evlendim, aslan gibi iki çocuğum var. Bir tanesi Orhan, demin içeri girmiş de görmüşsün. Ben dört yıldır kocamı bekliyorum ve başka da bir şey düşünmüyorum. Kendimi iki çocuk ve ihtiyar bir babayla kimsesiz, çaresiz ve güçsüz hissedebilirim, bir erkeğin gücüne ve koruyuculuğuna ihtiyacım olabilir, ama kimse bu durumumdan yararlanabileceğini sanmasın. Bu yüzden lütfen bir daha kapımızı çalma. Bir kere zaten mahcup etmiştin ve o zaman benim, babamın gözünde kendimi temize çıkarmam için ne kadar çile çekmem gerekmişti! Sana bu mektupla birlikte, aklı bir karış havada bir gençken nakşedip bana yolladığın resmi de geri gönderiyorum. Hiçbir umut beslemeyesin, hiçbir yanlış işaret almayasın diye. İnsanların bir resme bakıp âşık olabileceklerini sanmak yalanmış. Ayağın evimizden kesilsin, en iyisi budur" Zavallı Şeküreciğim, bir erkek, bey, paşa değil ki altına gösterişli mührünü vursun! Kâğıdın dibine adının ilk harfini, küçük, ürkek bir kuş gibi atmış, o kadar. Mühür, dedim. Ben bu mühürlü mektupları nasıl açıp kapıyorum diye merak ediyorsunuzdur. Mühürlü değil ki mektuplar. Bu Ester cahil bir Yahudidir, bizim yazımızı sökemez diye düşünüyor canım Şekürem. Doğru, ben sizin yazınızı okuyamam, ama başkasına okuturum. Mektubunuzu ise pekâlâ kendim okurum. Aklınız mı karıştı? Şöyle izah edeyim ki en kalın kafalınız da anlasın. Bir mektup diyeceğini yalnız yazıyla demez. Mektup tıpkı kitap gibi, koklayarak, dokunarak, elleyerek de okunur. Bu yüzden akıllı olanlar, oku bakalım, mektup ne diyor, derler. Aptallar da; oku bakalım, ne yazıyor, derler. Hüner yalnız yazıyı değil, mektubun tümünü okumakta. Dinleyin bakalım Şeküre başka ne demiş, 1. Mektubu gizlice yolluyorsam da, mektup taşımayı iş ve huy edinmiş Ester ile yollamakla öyle fazla bir gizlilik maksadım yoktur, diyor.

2. Kâğıdın muska böreği gibi fazla fazla katlanması da gizlilik ve sır anlamına geliyor. Oysa mektup açık. Üstelik yanında koca bir resim var. Maksat sırrımızı aman herkesten saklayalım, gibi yapmak. Bu da, aşkı geri çevirme mektubundan çok, aşka davet mektubuna yakışır. 3. Ki mektubun kokusu da bunu doğruluyor. Eline alanın kararsız kalacağı kadar belirsiz (acaba bilerek mi koku sürülmüş?) ama kayıtsız kalamayacağı kadar çekici (bu bir ıtır kokusu mu yoksa onun elinin kokusu mu?) bu koku, mektubu bana okuyan zavallının aklını başından almaya yetti. Sanırım Kara'nın da aynı şekilde aklını başından alacaktır. 4. Okumaz yazmaz bir Ester'im ben, ama hattın akışından, bu kalemin, aman acele ediyorum, önemsemeden dikkatsizce yazıveriyorum demesine rağmen, harflerin hep birlikte tatlı bir rüzgâra kapılmış gibi zarifane titreyişlerinden, içinden içinden tam tersini söylediği anlaşılıyor. Orhan'dan söz ederken "demin" diyerek şimdi yazıldığını ima etmesine rağmen, belli ki bir müsvette yapılmış, çünkü dikkat seziliyor her satırda. 5. Mektupla yollanan resim, ben Yahudi Ester'in bile bildiği masaldaki güzel Şirin'in yakışıklı Hüsrev'in resmine bakıp âşık olmasını anlatıyor. İstanbul'un hülyalı kadınlarının hepsi bayılırlar bu hikâyeye, ama ilk defa resminin yollandığını görüyorum. Siz okuryazar talihlilerin sık sık başına gelir: Okuması olmayan biri yalvarır da ona gelmiş bir mektubu okursunuz. Yazılanlar el kadar sarsıcı, heyecan verici, huzursuz edicidir ki, mektup sahibi kendi mahremiyetine ortak olmanızdan da mahcup, utana sıkıla yazıyı bir daha okumanızı rica eder. Yine okursunuz. Sonunda mektup o kadar çok okunur ki ikiniz de ezberlersiniz. Bundan sonra mektubu ellerine alır, bu lafı şurada mı ediyor, şunu burada mı demiş, diye size sorar ve parmağınızın ucuyla sizin gösterdiğiniz noktaya oradaki harfleri anlamadan bakarlar. Okuyamadıkları ama ezberledikleri sözlerin harflerin kıvrılışına bakarken bazen, bazen öyle içlenirim ki ben, kendimin de okuma yazma bilmediğini unutur da mektuplara gözyaşı döken bu okumasız yazmasız kızları öpmek gelir içimden. Bir de şu uğursuzlar vardır, sakın benzemeyin onlara: Kız mektubunu eline alıp ona yeniden dokunmak, nerede hangi sözün dendiğini anlamadan bakmak istediğinde ona, "Ne yapacaksın, okuman yok, daha neye bakacaksın," diyen bu hayvanların, kimisi sanki kendisinmiş gibi kızın mektubunu geri bile vermezler de onlarla kavga edip mektubu geri almak bazen bana, Ester'e düşer. Böyle iyi bir karıyımdır işte ben Ester, seversem sizi, size de yardım ederim

9

9. B e n , Ş e k ü r e

Kara, beyaz atının üzerinde, tam karşımdan geçerken ben niye! orada penceredeydim? Tam o anda, bir sezgiyle niye kepengi açmıştım da karlı nar dallarının arasından onu görünce öyle uzun uzun bakmıştım? Bunları size tam söyleyemem. Hayriye ile Ester'e ben haber saldım; Kara'nın oradan geçeceğini biliyordum elbette. Nar ağacına bakan gömme dolaplı odaya, o ara, ben tek başıma sandıklardaki çarşaflara bakmak için çıkmıştım. İçimden öyle geldiği için kepengi o an coşkuyla bütün gücümle itince önce odaya güneş doldu: Pencerede durdum ve Kara ile güneşten gözlerim kamaşır gibi göz göze geldim; çok güzeldi. Büyümüş, olgunlaşmış, gençliğindeki o sarsak sallantılı halini üzerinden atmış da yakışıklı olmuş. Bak Şeküre, dedi yüreğim bana, Kara yalnızca yakışıklı değil, gözlerinin içine bak, yüreği çocuk gibi, ne kadar temiz, ne kadar yalnız. Evlen onunla. Ama ben ona tam tersini yazdığım bir mektup gönderdim. Benden on iki yaş büyük olmasına rağmen, ben on ikisindeyken, ondan daha yetişkin olduğumu bilirdim. O zamanlar karşımda bir erkek gibi dimdik durup, şunu yapacağım, bunu yapacağım, şuradan atlayıp, buraya tırmanacağım diyeceğine, her şeyden utanmış olarak önündeki kitabın ve resmin içine gömülür, gizlenirdi. Sonra o da bana âşık oldu. Bir resim çizip aşkını ifade etti. İkimiz de büyümüştük artık. On iki yaşıma geldiğimde Kara'nın benim gözlerimin içine bakamadığını, sanki göz göze gelirsek bana âşık olduğunu anlayacağımdan korktuğunu sezdim. "Şu fildişi saplı bıçağı verir misin?" derdi mesela, ama bıçağa bakardı da sonra gözünü kaldırıp benim gözümün içine bakamazdı. "Vişne şerbeti güzel mi?" diye sorarsam mesela, bani hepimizin ağzımız doluyken yaptığı gibi tatlı bir gülümseme, bir yüz ifadesiyle güzel olduğunu ifade edemezdi. Bir sağırla konuşur gibi bütün gücüyle "Evet," diye bağırırdı. Çünkü korkudan suratıma bakamazdı. Çok güzeldim o zamanlar. Bütün erkekler, uzaktan, perdeler, kapılar ve kumaşların kalabalığı arasından da olsa, bir kere beni görebilmiş olanlar hemen âşık olurlardı bana. Bunları övünmek için değil, hikâyemi anlayın da kederimi paylaşın diye söylüyorum. Herkesin bildiği Hüsrev ile Şirin'in hikâyesinde bir an vardır, Kara ile ben çok konuşmuştuk bunu. Hüsrev ile Şirin'i birbirlerine âşık etmeye niyetlidir Şapur. Bir gün, Şirin.nedimeleriyle birlikte kır gezintisine çıktığında, altlarında oturup dinlendikleri ağaçlardan birinin dalma Şapur gizlice Hüsrev'in resmini asar. Şirin yakışıklı Hüsrev'in o güzel bahçenin bir ağacına asılı resmim görünce âşık olur ona. Bu ânı, nakkaşların dediği gibi bu meclisi, Şirin'in Hüsrev'in dala asılı resmine hayranlık ve şaşkınlıkla bakışını gösterir çok resim yapılmıştır. Kara babamla çalışırken pek çok kere görüp bir iki kere de baka baka istinsah etmişti bu resmi tam aynısı gibi. Sonra bana âşık olunca bir kere de kendi için yeniden yapmış. Ama resimdeki Hüsrev ile Şirin'in yerine kendisiyle beni, Kara ile Şeküre'yi resmetmiş. Resimdeki kız ile erkeğin bizler olduğunu altındaki yazı olmasaydı bir tek ben anlayabilirdim, çünkü bazen şakalaşırken beni ve kendini aynı hatlarla, renklerle resmederdi: Ben maviler içinde; kendisi de kırmızı olurdu. Bu yetmiyormuş gibi, bir de Hüsrev'in ve Şirin'in resimlerinin altına adlarımızı yazmıştı. Resmi bir suç gibi, benim görebileceğim bir yere bırakmış kaçmıştı. Resme bakışımı, ondan sonra ne yapacağımı seyrettiğini hatırlıyorum. Şirin gibi ona âşık olamayacağımı çok iyi bildiğim için önce hiç renk vermedim. Tâ Uludağ'dan getirildiği söylenen buzlarla soğutulan vişne şuruplarıyla serinlemeye çalıştığımız o yaz gününün akşamı, Kara evine döndükten sonra, onun bana ilam aşk ettiğini babama söyledim. Kara o zamanlar medreseden yeni çıkmıştı. Kenar mahallelerde müderrislik ediyor, kendi isteğinden çok babamın zorlamasıyla pek güçlü, pek itibarlı olan Naim Paşa'ya intisap etmeye çalışıyordu. Babama göre aklı bir karış havadaydı. Naim Paşa'nın yanına girebilmesi, en azından bir katiplikle işe başlayabilmesi için dertlenen ve Kara'nın da bunun için pek bir şey yapmadığını, yani akılsızlık ettiğini söyleyen babam, o akşam bizi kastederek, "Gözü çok daha yukarılardaymış meğer fakir yeğenin," demişti. Anneme aldırmayarak, şöyle de demişti: "Sandığımızdan da akıllıymış meğer." Ondan sonraki günlerde babam neler yaptı, ben Kara'dan nasıl uzak durdum, önce evimizden, sonra bütün bütün semtimizden; ayağı nasıl kesildi, bütün bunları kederle hatırlıyorum, ama size anlatmak istemiyorum: Babamı ve beni sevmezsiniz diye. İnanın bana, başka çaremiz yoktu. Umutsuz aşk umutsuz olduğunu anlar,

kural tanımaz gönül dünyanın kaç bucak olduğunu kavrar da böyle zamanlarda makul insanlar kibarca "bizi birbirimize uygun bulmadılar" diyerek kısa keserler ya haklı olarak: Öyleydi işte. Annemin birkaç kere "Bari çocuğun kalbini kırmayın," dediğini hatırlatayım. Annemin çocuk dediği Kara yirmi dört, ben ise onun yarı yaşındaydım. Babam Kara'nın aşk ilanını küstahça bulduğu için annemin ricasını kasten yerine getirmemiş de olabilir. İstanbul'dan gittiği haberini aldığımızda onu büsbütün unutmadıysak bile gönlümüzden tamamen çıkarmıştık. Yıllarca hiçbir şehirden haberini de almadığımız için, yapıp da bana gösterdiği resmi çocukluk hatıralarımızın ve çocukça arkadaşlığımızın bir nişanesi olarak saklamamın yerinde olduğunu düşünmüşümdür. Önceleri babam, sonraları da savaşçı kocam resmi bulup huzursuz olmasın, kıskanmasın diye altındaki Şeküre ile Kara kelimelerinin üstünü babamın Hasan Paşa mürekkebi sanki damlamış da damladan çiçekler yapılmış gibi ustaca örtmüştüm. Bugün ona o resmi geri yolladığıma göre, aranızda pencerede onun karşısına çıkıvermiş olmamı benim aleyhime yorumlamaya çalışanlar varsa, belki biraz utanır, belki biraz düşünürler. Onun karşısına on iki yıl sonra birdenbire çıktıktan sonra orada, pencerenin önünde, akşam güneşinin kızıl ışıkları içinde bir süre kaldım da, bahçenin bu ışıkta hafifçe kırmızımsı bir renge, turunç rengine bürünüşüne, iyice üşüyene kadar hayranlıkla baktım Hiç rüzgâr yoktu. Sokaktan geçen biri ya da babam beni açık pencerede görseydi, ya da Kara atıyla geri dönüp önümden geçseydi ne derlerdi umurumda değildi. Haftada bir güle oynaya hamama gittiğim Ziver Paşa'nın kızlarından o hem sürekli gülen, eğlenen, hem de en olmadık zamanda en şaşırtıcı lafı eden Mesrure bir keresinde, hiçbir zaman tam ne düşündüğünü insanın kendisinin bile bilemeyeceğini söylemişti bana. Ben şöyle düşünürüm: Bazen bir şey söylüyorum, onu düşünmüş olduğumu söylerken anlıyorum, ama anladığını vakit tam tersim inançla düşünüyorum. Babamın eve çağırdığı ve hepsini tek tek dikizlediğimi sizden saklamayacağım nakkaşlardan zavallı Zarif Efendi'nin kocam gibi kayıp olmasına üzüldüm. En çirkin ve fakir ruhluları da oydu. Kepengi kapadım, odadan çıktım, aşağıya mutfağa indim. "Anne, Şevket seni dinlemedi," dedi Orhan. "Kara ahırdan atını alırken mutfaktan çıktı da delikten onu seyretti." "Ne var!" dedi Şevket elinde havanın eli. "Annem de dolabın içindeki delikten seyrediyordu onu." "Hayriye," dedim. "Akşama bunlara badem ezmeli, şekerli ekmek kızartırsın az yağda." Orhan tepinerek sevindi de, Şevket hiç ses etmedi. Yukarı merdivenleri çıkarken ikisi de bağıra bağıra arkamdan yetişip, paldır küldür, bir neşeyle itişerek yanımdan geçerlerken: "Yavaş, yavaş," dedim ben de kahkahalar atarak. "Kör olasıcalar." Birer tatlı yumruk indirdim narin sırtlarına. Ne kadar güzeldir akşamüstü evde çocuklarla birlikte olmak! Babam sessizce kitabına vermişti kendini. "Misafiriniz gitti," dedim. "Umarım sıkmamıştır sizi." "Yok," dedi. "Eğlendirdi beni. Eskisi gibi Eniştesine saygılı." "İyi." "Ama ihtiyatlı ve hesaplı da." Bunu, benim tepkimi ölçmekten çok Kara'yı küçümser bir havayla, konuyu kapatmak için söylemişti. Başka zaman olsaydı sivri dilimle bir cevap yetiştirirdim. Bu sefer, hâlâ beyaz atı üzerinde ilerlediğini hissettiğim o adamı düşündüm de ürperdim. Sonra, dolaplı odada nasıl oldu bilmiyorum Orhan ile birbirimize sarılmış bulduk kendimizi. Şevket de sokuldu; bir an aralarında itiştiler. Kavgaya tutuştular zannediyordum ki sedire yuvarlanmış bulduk kendimizi. Köpek yavruları gibi onları sevdim; başlarının arkasından, saçlarından öptüm, göğsüme bastırdım onları, ağırlıklarım memelerimin üzerinde hissettim. "Hımmn" dedim. "Saçlarınız kokuyor sizin. Hayriye ile hamama gidersiniz yarın." "Ben artık Hayriye ile hamama gitmek istemiyorum," dedi Şevket. "Çok mu büyüdün sen," dedim. "Anne niye bu güzel mor gömleğini giydin?" dedi Şevket. İçeri odaya gittim, mor gömleği çıkardım. Hep giydiğim soluk yeşili geçirdim üzerime. Giyinirken üşüdüm, ürperdim, ama tenimin ateş gibi olduğunu, dahası gövdemin canlılığını, diriliğini hissettim. Yanaklarımda bir parça allık vardı, çocuklarla itişir, öpüşürken silinip dağılmıştır, ama onu da tükürüp avucumun içiyle iyice yaydım. Biliyor musunuz, hısım akrabalar, hamamda gördüğüm kadınlar, beni gören herkes yirmi dört yaşında

iki çocuklu geçkin bir kadın değil de. on altı yaşında bir genç kız gibi olduğumu söylerler. Onlara inanmanızı, sizin de inanmanızı istiyorum, anladınız mı, yoksa hiç anlatmayacağım. Sizinle konuşmamı yadırgamayın. Babamın kitaplarındaki resimlere yıllardır bakar, içlerinde hep kadınları, güzelleri ararım. Seyrek de olsa vardırlar ve hep mahcup, utangaç, önlerine, en fazla özür diler gibi birbirlerine bakarlar. Erkekler, savaşçılar ve padişahlar gibi başlarını kaldırıp dimdik dünyaya baktıkları hiç olmaz. Ama aceleyle nakışlanmış ucuz kitaplarda, ressamın dikkatsizliği yüzünden bazı kadınların gözleri yere, hatta resmin içinde başka bir şeye, ne bileyim bir kadehe ya da sevgiliye bakmaz da, doğrudan okuyucuya bakar. Kimdir baktıkları o okuyucu, diye düşünürüm hep. Tâ Timur zamanından kalma iki yüz yıllık kitaplarla, meraklı gâvurların altınları verip tâ memleketlerine götürdükleri ciltler aklıma gelince ürperirim: Belki de benim şu hikâyemi öyle tâ uzaklardan biri, bir gün dinleyecektir. Kitaplara geçme isteği bu değil mı, bütün padişahlar, vezirler, kendilerini anlatan, kendilerine adanmış kitapları yazanlara keseler dolusu altını bu ürperti için vermiyorlar mı? Bu ürpertiyi içimde duyduğumda, ben de, tıpkı bir gözü kitabın içindeki hayata, bir gözü de kitabın dışına bakan o güzel kadınlar gibi, beni kimbilir tâ hangi yerden ve zamandan seyretmekte olan sizlerle de konuşmak isterim. Ben güzelim, akıllıyım ve beni seyrediyor olmanız da hoşuma gidiyor. Arada bir bir iki yalan söylesem de, bu benim hakkımda yanlış bir fikir edinmeyesiniz diyedir. Belki sezmişsinizdir, babam beni çok sever. Benden önce üç oğlu olmuş, ama Allah onların canını teker teker almış da ben kıza dokunmamış. Babam üzerime titrer, ama onun seçtiği bir adamla evlenmedim ben; kendi görüp beğendiğim bir sipahiye vardım. Babama kalsa beni vereceği adam hem en büyük âlim olacak, hem nakıştan, sanattan anlayacak, hem güç iktidar sahibi olacak, hem de Karun gibi zengin olacaktı ki, böyle bir şey onun kitaplarında bile olmayacağı için ben yıllarca evde oturup bekleyecektim. Kocamın yakışıklılığı dillere destandı, kendim de aracılarla haber salıp bir fırsatını bulup hamam dönüşü karşıma çıkıverince gördüm, gözlerinden ateş çıkıyordu, hemen âşık oldum. Esmerdi, bembeyaz tenli, yeşil gözlü bir güzeldi; güçlü kolları vardı, ama aslında uyuyakalmış çocuk gibi hep masum ve sessizdi. Belki de, bütün gücünü savaşlarda adam öldürerek, ganimet toplayarak tükettiği için, bana belli belirsiz kan kokar gibi gelirdi, ama evde hamın gibi yumuşacık ve sakin dururdu. Babamın yoksul bir savaşçı diye önce istemediği ve ben kendimi öldürürüm dediğim için beni vermeye razı olduğu bu adam, savaştan savaşa kahramanca koşarak en büyük yiğitlikleri yaparak on bin akçelik bir tımar sahibi oldu ki herkes bizi kıskanırdı. Dört yıl önce Safevilerle savaştan dönen orduyla birlikte geri gelmemesine önceleri aldırmadım. Çünkü savaştıkça ustalaşıyor, kendi başına işler çeviriyor, daha büyük ganimetler getiriyor, daha büyük tımarlara çıkıyor, daha çok asker yetiştiriyordu. Ordunun yürüyüş kolundan ayrılıp kendi adamlarıyla birlikte dağlara doğru gittiğini söyleyen şahitler de vardı. Önceleri hep şimdi dönecek diye umdum, ama iki yılda yavaş yavaş yokluğuna alıştım, İstanbul'da benim gibi kocası kayıp ne kadar çok savaşçı karısı olduğunu anlayınca durumumu kabullendim. Geceleri yataklarımızda çocuklarla birlikte birbirimize sarılır ağlaşırdık. Ağlaşmasınlar diye onlara bir yalan atar, mesela filanca söylemiş, kanıtı var, babanız bahar gelmeden dönüyor der, daha sonra benim yalanım onların ağzından, başkalarının kulağına değişe dolaşa, dönüp bana "Müjde" diye geri gelince herkesten önce ben inanırdım. Kocamın gün görmemiş, ama çelebi ruhlu Abaza babası ve onun gibi yeşil gözlü kardeşiyle birlikte Çarşıkapı'da bir kira evinde oturuyorduk. Evin orta direği kocam kaybolunca sıkıntılar; başladı. Kayınpeder büyük oğlunun savaşa savaşa zenginleşmesi üzerine bıraktığı aynacılık işine o yaştan sonra geri döndü. Kocamın gümrükte çalışan bekâr kardeşi Hasan, eve getirip bıraktığı para çoğaldıkça erkeklik taslamaya başladı. Ev işlerini gören cariye kızı, kirayı verememekten korktukları bir kış, alelacele esir pazarına götürüp sattılar ve benden onun gördüğü mutfak işlerini görmemi, çamaşırı yıkamamı, hatta çarşı pazara çıkıp alışveriş etmemi istediler. Ben bu işleri görecek kadın mıyım, demedim, yüreğime taş basıp hepsini yaptım. Ama artık geceleri odasına alacak bir cariyesi olmayan kayınbirader Hasan, benim kapımı zorlamaya başlayınca ne yapacağımı şaşırdım. Elbette hemen buraya, baba evine dönebilirdim, ama kadıya göre kocam hukuken yaşadığına göre, onları öfkelendirirsem beni çocuklarla birlikte zorla kayınpederimin yanına, yani kocamın evine geri götürmekle kalmaz, bunu yaparken beni ve beni alıkoyan babamı cezalandırıp aşağılayabilirlerdi. Aslına bakılırsa, kocamdan daha insancıl ve makul bulduğum ve tabii ki bana çok fena âşık olduğunu bildiğim Hasan ile sevişebilirdim. Ama bunu düşüncesizce yapmak beni sonunda onun karısı değil, Allah korusun, cariyesi olmaya götürürdü. Çünkü, mirastan payımı istemeye kalkarım, hatta belki de, onları terk eder, çocuklarla babamın yanına dönerim diye korktukları için, kocamın kadı gözünde öldüğünü onlar da kabul etmeye razı değillerdi hiç. Kocam kadıya göre ölmemişse, Hasan ile evlenemezdim tabii, ama başka birisiyle de evlenemeyeceğini için ve bu durum da o eve ve evliliğe beni bağladığı için kocamın "kayıp" olması, sürüp gitmekte olan o belirsiz durum, onlara göre

tercih edilebilir bir şeydi. Çünkü unutmayın ki, onların ev işlerini görüyor, yemeklerinden çamaşırlarına her işlerini yapıyordum ve biri de bana deli gibi âşıktı. Kayınpederim ve Hasan için en iyi çözüm, benim Hasan ile evlenmemdi, ama bunun için önce şahitleri ayarlamak, sonra kadıyı ikna etmek şarttı. O zaman kayıp kocamın en yakınları, babası ve kardeşi de rıza gösterdiğine göre, kocamın artık ölüden sayılmasına karşı çıkan biri olmayacağına göre, kadı da, biz bu adamın savaşta ölüsünü gördük, diyen yalancı şahitlere üç beş akçeye inanır gözükecekti. En büyük sorun, dul düştükten sonra evi terketmeyeceğime, miras hakkı, ya da evlenmek için para istemeyeceğime, daha önemlisi kendi seçimim ile Hasan ile evleneceğime onu inandırabilmemdi. Bu konuda ona güven vermek için onunla sevişmem ve bunu boşanabilmek için değil -inandırıcı olacak bir şekilde- ona âşık olduğum için yapmam gerektiğini elbette anlamıştım. Gayret etsem Hasan'a âşık olabilirdim. Hasan kayıp kocamdan sekiz yaş küçüktü, kocam evdeyken kardeşim gibiydi ve bu duygu beni ona yaklaştırmıştı. İddiasız, ama tutkulu oluşunu, çocuklarımla oynamayı sevişini ve bana bazen sanki o susuzluktan ölen birisi, ben de bir bardak soğuk vişne şerbetiymişim gibi özlemle bakışını seviyordum. Ama bana çamaşır yıkatan, cariyeler, köleler gibi çarşı pazar gezip alışveriş etmemden gocunmayan birine âşık olabilmem için çok gayret etmem gerektiğini de biliyordum. Babamın evine gidip gidip tencerelere, kap kaçağa, fincanlara bakıp uzun uzun ağladığım ve geceleri birbirimize destek olmak için çocuklarla koyun koyuna uyuduğumuz o günlerde Hasan bana o fırsatı vermedi. Benim de ona âşık olabileceğime, evlenebilmemiz için gerekli bu tek yolun gerçekleşebileceğine inanamadığı, kendine güveni olmadığı için edepsizlikler etti. Bir iki kere beni sıkıştırmaya, öpmeye, ellemeye kalktı, kocamın hiç dönmeyeceğini beni öldüreceğini söyledi, tehditler savurdu, çocuk gibi ağladı ve aceleciliği ve telaşıyla efsanelerde anlatılan gerçek ve soylu aşka vakit tanımadığı için onunla evlenemeyeceğimi anladım. Bir gece çocuklarla birlikte yattığımız odanın kapısını zorlayınca hemen kalktım, çocukların korkmasına aldırmadan avazım çıktığı kadar bağırıp eve kötü cinlerin girdiğini söyledim. Kayınpederi uyandırdım ve daha hevesinin şiddeti geçmemiş olan Hasan'ı cin korkuları ve çığlıklarım arasında babasına teşhir ettim. Benim abuk sabuk ulumalarım, ipe sapa gelmez cin laflarım arasında, aklı başında ihtiyar, berbat gerçeği, oğlunun sarhoş olduğunu ve diğer oğlunun iki çocuklu karısına edepsizce yaklaştığını utançla farketti. Sabaha kadar uyumayacağımı, cine karşı oğullarımı kapının önünde oturup bekleyeceğimi söyleyince ses etmedi. Sabah hasta babama bakmak için uzun bir zamanlığına, çocuklarla birlikte baba evine döneceğimi ilan edince yenilgiyi kabullendi. Kocamın satmayıp savaşlardan bana getirdiği Macar'dan ganimeti zilli saati, en asabi Arap atının sinirinden yapılmış kamçıyı, çocukların taşlarını savaş oyunları oynarken kullandıkları Tebriz yapımı fildişinden satranç takımını ve satılmasın diye ne kavgalar ettiğim Nahcivan savaşından ganimet gümüş şamdanları evlilik hayatımın nişaneleri olarak alıp baba evine geri döndüm. Gaib kocamın evini terk etmem, beklediğim gibi, Hasan'ın bana olan saplantılı, saygısız aşkını, çaresiz, ama saygıdeğer bir yangına dönüştürdü. Babasının kendisini desteklemeyeceğini bildiği için, beni tehdit etmek yerine, köşelerinde kuşların, gözü yaşlı aslanların ve mahzun ceylanların oturduğu aşk mektupları yollamaya başladı. Bir nakkaş ve şair ruhlu dostu yazıp resimlemiyorsa eğer, Hasanla aynı çatı altında yaşarken farkedemediğim zengin hayal âlemini gösteren bu mektupları son zamanlarda yeniden yeniden okumaya başladığımı sizden saklamayacağım. Son mektuplarında Hasan’ın beni ev işlerine köle etmeyeceğini, çünkü çok para kazandığını anlatması, saygılı, tatlı ve şakacı dili ve çocukların bitip tükenmez kavgalarıyla istekleri ve babamın şikayetleri kafamı kazan gibi yaptığı için penceremin kepengini sanki dünyaya bir "oh" diyebilmek için de açmıştım. Hayriye akşam sofrasını kurmadan önce babama Arabistan'dan gelen en iyi hurma çiçeğinden ılık bir kavi yaptım, içine bir kaşık bal koyup azıcık limon suyuyla karıştırdım, sessizce yanına girdim ve Kitab-ur Ruh'u okurken, tam da istediği gibi, kendimi hiç farkettirmeden, bir ruh gibi önüne koydum. Öyle kederli ve cılız bir sesle, "Kar yağıyor mu?" diye sordu ki bana, bunun zavallı babamın hayatında göreceği son kar olduğunu hemen anladım.

10

10. B e n B i r A ğ a c ı m

Ben bir ağacım, çok yalnızım. Yağmur yağdıkça ağlıyorum. Allah rızası için kulak verin şu anlatacaklarıma. Kahvelerinizi için, uykunuz kaçsın, gözleriniz açılsın, bana cin gibi bakın da size niye bu kadar yalnız olduğumu anlatayım. 1. Üstat meddahın arkasında bir ağaç resmi olsun diye aharsız kaba kâğıda alelacele resmedildiğimi söylüyorlardır. Doğru. Şimdi yanımda ne başka narin ağaçlar, ne yedi yapraklı bozkır otları, ne kimi zaman Şeytan'a ve insana benzeyen lüle lüle karanlık kayalar, ne de gökte kıvrım kıvrım Çin bulutları var. Bir yer, bir gök, bir ben, bir de ufuk çizgisi. Ama hikâyem daha karışık. 2. Bir ağaç olarak illaki bir kitabın parçası olmam şart değil. Ama bir ağaç resmi olarak herhangi bir kitabın sayfası değilim diye huzurum kaçıyor. Bir kitapta bir şey göstermiyorsam putataparlar ve kâfirler gibi resmimin duvara asılıp bana secde edilip tapılacağı geliyor aklıma. Erzurumi Hocacılar duymasın, bundan gizlice övünüyorum ve sonra utançla çok korkuyorum. 3. Yalnızlığımın asıl sebebi ise hangi hikâyenin parçası olduğumu benim de bilmemem. Bir hikâyenin parçası olacaktım, ama bir yaprak gibi düştüm oradan. Onu anlatayım:

AĞAÇTAN DÜŞEN YAPRAK GİBİ HİKÂYEMDEN DÜŞÜŞÜMÜN HİKÂYESİ Acem Şahı Tahmasp, ki hem Osmanlı'nın baş düşmanıydı, hem de cihanın en nakışsever padişahıydı, bundan kırk yıl önce bunamaya başlayınca ilk iş eğlenceydi, şaraptı, musikiydi, şiirdi, nakıştı, bunlardan soğudu. Kahveyi de bırakınca kafası durdu; asık suratlı, karanlık ihtiyarların evhamlarıyla Osmanlı'nın askerinden uzak olsun diye payitahtını o zaman Acem mülkü olan Tebriz'de Kazvin'e taşıdı. Daha da yaşlanınca bir gün cin çarpmasıyla buhrana kapılıp, şaraba, oğlancılığa ve nakşetmeye tövbeler tövbesi dedi ki bu yüce şahın kahve zevkinden sonra aklıselimini de kaybettiğinin iyi bir ispatıdır. Böylece, Tebriz'de yirmi yıldır cihanın en büyük harikaların yapan mucize elli ciltçiler, hattatlar, müzehhipler, nakkaşlar çil yavrusu gibi şehir şehir dağıldılar. Bunların en parlaklarını, Şal Tahmasp'ın yeğeni ve damadı, Sultan İbrahim Mirza, vali olduğu Meşhed'e çağırdı ve onları nakkaşhanesine yerleştirip Timur zamanında Herat'ta en büyük şair olan Câmi'nin Heft Evreng'in yedi mesnevisini yazdırıp nakışlı, resimli harika bir kitap yaptırmaya başladı. Akıllı ve hoş yeğenini hem seven hem kıskanan, kızını ona verdiği için pişmanlık duyan Şah Tahmasp bu harika kitabı işitince haset etti ve öfkeyle yeğenini Meşhed valiliğinden Kain şehrine, sonra yine bir öfkeyle daha küçük Sebzivar şehrine sürdü. Meşhed'deki hattatlar ve nakkaşlar da böylece başka şehirlere, başka memleketlere, başka sultanların, şehzadelerin nakkaşhanelerine dağıldılar. Ama bir mucizeyle Sultan İbrahim Mirza'nın harika kitabı yarıda kalmadı; çünkü hakikatli bir kitapdarı vardı. Bu adam atına atlar, hüner, en iyi tezhibi yapan usta oradadır diye ta Şiraz'a gider, oradan en zarif nestalik hattı yazan hattat için iki sayfayı alır Isfahan'a götürür, sonra dağları geçip ta Buhara'ya çıkıp Özbek Han'ının yanında nakşeden büyük üstat nakkaşa resmin istifini yaptırır, insanlarını çizdirir; Herat'a inip bu sefer yarı kör eski üstatlardan birine otların ve yaprakların kıvrım kıvrım kıvrılışını ezberden nakşettirir; Herat'ta başka bir hattata uğrayıp resmin içindeki kapının üstündeki levhadaki yazıyı altın rika ile yazdırıp hadi yine güneye, Kain'e gider ve altı ay yolculuk ederek yarılayabildiği sayfayı Sultan İbrahim Mirza'ya gösterip aferini alırdı. Bu gidişle kitabın hiç bitmeyeceğini anladılar ve Tatar ulaklar tuttular. Her birinin eline üzerine işlenip yazılacak sayfayla birlikle sanatçıya istenilen şeyi tarif eden birer mektup verdiler. Böylece bütün Acem ülkesinin, Horasan'ın, Özbek memleketinin, Mavaünnehir'in yanından kitap sayfalarını taşıyan ulaklar geçti.

Ulaklar gibi kitabın yapımı da hızlandı. Bazen elli dokuzuncu yaprakla yüz altmış ikinci yaprak karlı bir gece kurt ulumalarının işitildiği bir kervansarayda karşılaşır, yarenlik ederken aynı kitap için çalıştıklarını anlayıp, odalarından çıkarıp getirdikleri sayfaların hangi mesnevinin neresine düştüğünü, birbirlerine göre yerlerini anlamaya çalışırlardı. Bugün bitirildiğini kederle işittiğim bu kitabın bir sayfasında da ben olacaktım. Ne yazık ki soğuk bir kış günü beni taşıyarak kayalık geçitlerden geçen Tatar ulağın yolunu haramiler kesti. Önce dövdüler zavallı Tatar'ı, sonra harami usulünce soydular, ırzına geçip imansızca öldürdüler. Bu yüzden ben de bilmiyorum hangi sahifeden düştüğümü. Sizden ricam bana bakıp bunu söylemeniz: Acaba Leyla'yı çadırında çoban kılığında ziyaret eden Mecnun'a gölge mi olacaktım? Umutsuz inançsızın ruhundaki karanlığı anlatayım diye gecenin içine mi karışacaktım? Bütün cihandan kaçıp denizler aşıp, kuşlar, meyvelerle dolu bir adada huzur bulan iki sevgilinin mutluluğuna eşlik etmek isterdim! Diyar-ı Hind'i fethederken basma güneş geçip günlerce burnu kanaya kanaya ölen İskender'in son anlarına gölge olmak isterdim. Yoksa oğluna aşk ve hayat nasihatları veren babanın gücünü ve yaşını ima etmeye mi yarayacaktım? Hangi hikâyeye mana ve zarafet katacaktım? Ulağı öldürüp, beni yanlarına alıp dağ şehir demeden gezdiren haramilerden biri, arada bir kıymetimi biliyor, bir ağaç resmine bakmanın, bir ağaca bakmaktan daha hoş olduğunu anlayacak kadar incelik gösteriyordu, ama bu ağacın hangi hikâyenin parçası olduğunu bilmediği için çabuk sıkılıyordu benden. Beni şehir şehir gezdirdikten sonra korktuğum gibi yırtıp atmadı bu haydut, bir handa ince bir adama bir testi şaraba sattı. Geceleri bazen ağır bir mum ışığında bana bakardı bu zavallı ince adam. Kederden ölünce mallarını sattılar. Beni alan üstat meddah sayesinde tâ İstanbul'a kadar geldim. Şimdi çok mutluyum, bu gece burada Osmanlı Padişahı'nın siz mucize elli, kartal gözlü, çelik iradeli, zarif bilekli, hassas ruhlu nakkaşları ve hattatları arasında olmakta şeref duyuyorum ve Allah aşkına, bir üstat nakkaşın duvara assın diye beni kötü kâğıda alelacele çizdiğini söyleyenlere inanmayın diye yalvarıyorum. Bakın ne yalanlar, ne iftiralar, ne pervasız yakıştırmalar daha var: Dün gece hani buraya duvara bir köpek resmini asıp bu edepsiz köpeğin serüvenlerini hikâye etmişti ya üstadım, bu arada, Erzurumlu bir Husret Hoca'nın serüvenlerini anlatmıştı ya! Şimdi Erzurumlu Nusret Hoca Hazretleri'ni sevenler bunu yanlış anlamış; sözümona biz ona laf dokunduruyormuşuz. Biz büyük vaiz Efendimiz Hazretleri'ne babası belirsiz diyebilir miyiz? Hâşa! Hiç aklımızdan geçer mi? Bu nasıl bir fitne sokmak, ne pervasız bir yakıştırmadır! Madem Erzurumlu Husret, Erzurumlu Nusret ile karışıyor, ben size Sivaslı Şaşı Nedret Hoca'nın ağaç hikâyesini anlatayım. Bu Sivaslı Şaşı Nedret Hoca da güzel oğlanları sevmekle nakşetmeyi lanetlemekten başka, kahvenin Şeytan işi olduğunu, içenin Cehennem'e gideceğim söylüyormuş. E Sivaslı, sen benim şu koca dalımın nasıl eğildiğini unuttun mu? Size anlatayım, ama kimseye söylemeyeceğinize yemin edin, çünkü Allah kuru iftiradan saklasın. Bir sabah bir baktım, maşallahı var, minare boylu, aslan pençe dev gibi bir adam ile yukarıda adı geçen benim bu dala çıkıp gül yapraklarımın arasına gizlenmiş, afedersiniz takır takır iş görüyorlar. Sonradan Şeytan olduğunu anladığım dev bizimkini becerirken güzel kulağını hem şefkatle öpüyor, hem de içine fısıldıyor: "Kahve haramdır; kahve günahtır..." diye. Kahvenin zararına inanan, güz dinimizin buyruklarına değil Şeytan'a inanır ona göre. Bir de son olarak Frenk nakkaşlarından söz edeceğim ki, onlara özenen soysuz varsa ibret alsın. Şimdi bu Frenk nakkaşları, kralların, papazların, beylerin, hatta hanımların yüzlerini öyle bir nakşediyorlar ki, o kişiyi resmine bakıp sokakta tanıyabiliyorsun. Bunların karıları zaten sokakta serbest gezer, artık gerisini siz düşünün. Ama bu da yetmemiş, işleri daha ileri götürmüşler. Pezevenklikte değil, nakışta diyorum... Bir büyük üstat Frenk nakkaşı ile başka büyük bir nakkaş ustası bir Frenk çayırında yürürler ve ustalık ve sanat üzerine konuşurlarmış. Karşılarına bir orman çıkmış. Daha usta olanı, ötekine şöyle demiş: "Yeni usûllerle resmetmek öyle bir hüner gerektirir ki" demiş, "bu ormandaki ağaçlardan birini resmettin mi, resme bakan meraklı buraya gelip, isterse o ağacı diğerlerinden ayırt edip bulur." Ben fakir, gördüğünüz ağaç resmi, böyle bir akılla resmedilmediğim için Allahıma şükrediyorum. Frenk usullerince resmedilseydim beni sahici bir ağaç sanan İstanbul'un bütün köpekleri üzerime işer diye korktuğumdan değil. Ben bir ağacın kendisi değil, manası olmak istiyorum.

11

11. B e n i m A d ı m K a r a

Geç vakit başlayan kar sabaha kadar yağdı. Şeküre'nin mektubunu bütün gece yeniden yeniden okudum. Boş evin boş odasında aşağı yukarı sinirli sinirli yürürken şamdana sokuluyor, soluk mumun titreyen ışığında sevgilimin öfkeli harflerinin asabi titreyişlerini, bana yalan söylemek için attıkları taklaları, sağdan sola kıvırta kıvırta ilerleyişlerini seyrediyordum. Derken gözümü önünde kepengin birden açılışı ve sevgilimin karşıma çıkıveren yüzü ve kederli gülümseyişi beliriyordu. Son altı yedi yıldır aklımın içinde Şeküre'dir diye değiştire değiştire taşıdığım ve vişne rengindeki ağızları gittikçe genişleyen yüzlerin hepsini, onun gerçek yüzünü görünce unutmuştum. Gece vakti bir ara evlilik düşlerine kaptırdım kendimi. Hayalimde aşkımdan hiç şüphem yoktu, aşkımın karşılık gördüğünden de. Böylece büyük bir mutluluk içinde evleniyorduk biz, ama merdivenli bir evde hayallerimdeki mutluluk tuzla buz oluyordu. Doğru dürüst bir iş bulamıyor, karımla kavga edip söz geçiremiyordum. Bu karanlık hayalleri Arabistan'daki bekâr gecelerim sırasına okuduğum Gazzali'nin Ihya-ı Ulum'unun evliliğin zararları kısmından apardığımı anlayınca, gecenin ortasında, aynı sayfalara evliliğin yararları konusunda daha fazla laf olduğu geldi aklıma Ama kendimi onca zorlamama rağmen kaç kere okuduğum bu faydaların yalnızca ikisini hatırlayabildim. Erkek evlenince evini birisi düzene sokuyordu, ama hayalimdeki merdivenli evde hiç düzen yoktu. İkincisi, suçlu suçlu otuz bir çekmekten ve daha da suçlulukla karanlık arka sokaklarda pezevenklerin arkasından orospu peşinde sürüklenmekten kurtuluyordum. Bu kurtuluş düşüncesi, gecenin ilerlemiş bir saatinde aklıma yine otuz bir çekmeyi getirdi. Bir saflık isteğiyle, takıntıyı bir an önce kafamdan çıkarmak için her zamanki alışkanlıkla odanın bir köşesine çekildim, ama bir süre sonra otuz bir çekemediğimi anladım. On iki yıldan sonra ben yine âşık olmuştum! Bu şaşmaz kanıt yüreğime öyle bir heyecan ve korku saldı ki mumun ışığı gibi neredeyse titreye titreye yürüdüm odada. Pencereye çıkıp kendini gösterecekse Şeküre, bir de tam tersi mantığı harekete geçirdiği o mektuba ne gerek vardı ki? Kızı beni o kadar istemiyorsa, babası niye çağırıyor, bunlar, baba kız bana oyun mu oynuyorlardı? Odada aşağı yukarı yürüyor, kapının, duvarın, gıcırdayan döşemenin her soruma gacır gucur bir cevap vermeye çalışarak benim gibi kekelediğini hissediyordum. Yıllar önce yaptığım o resme, Şirin'in bir ağacın dalına asılı Hüsrev'in resmini görüp ona tutuluşunu anlatır resme baktım. Tebriz'den gelip Eniştemin eline yeni geçmiş vasat bir kitaptaki aynı resimden aldığım ilhamla yapmıştım onu. Resme bakmak, ne sonraki yıllarda her hatırlayışımda olduğu gibi utandırdı beni (resmin ve aşk ilanının basitliği yüzünden) ne de mutlu gençlik hatıralarıma geri götürdü. Sabaha doğru aklım duruma hakim oldu da, resmi bana geri yollamasını, Şeküre'nin benim için ustaca kurmakta olduğu bir aşk satrancının bir hamlesi olarak gördüm. Oturdum, şamdanın ışığında Şeküre'ye bir cevap mektubu yazdım. Biraz uyuduktan sonra sabah mektubu göğsümün üzerine koydum ve sokaklara çıktım, uzun uzun yürüdüm. Kar İstanbul'un dar sokaklarını genişletmiş, şehri de kalabalığından arındırmıştı. Her şey çocukluğumda olduğu gibi daha sessiz ve hareketsizdi. Çocukluğumun karlı kış günlerinde zannettiğim gibi, İstanbul'un anılarını, kubbelerini, bahçelerini kargalar sarmış gibi geldi bana. Karın üzerindeki ayak seslerimi dinleyerek ağzımdan çıkan buhara bakarak hızla yürüyor, Eniştemin gitmemi istediği saray nakkaşhanesinin de sokaklar gibi sessiz olduğunu düşünerek heyecanlanıyordum. Yahudi mahallesine girmeden mektubumu Şeküre'ye ulaştıracak Ester'e bir çocukla haber saldım, öğle namazından önce buluşmak için yer söyledim. Ayasofya'nın arkasındaki nakkaşhane binasına erkenden gittim. Çocukluğumda bir ara çıraklık ettiğim, Enişte'nin aracılığıyla girip çıktığım nakkaşhane binasının görünüşünde, saçaklardan sarkan buzlar hariç hiçbir değişiklik yoktu. Genç ve yakışıklı bir çırak önde, ben arkada, zamk ve çiriş kokuları içerisinde başları dönmüş yaşlı cilt ustalarının, erken yaşta kamburu çıkmış usta nakkaşların, gözleri ocağın alevlerine kederle takıldığı için

dizlerinin üzerindeki kâselere bakmadan boya karıştıran gençlerin arasından geçtik. Bir köşede kucağındaki devekuşu yumurtasını özenle boyayan bir ihtiyar, bir çekmeceyi neşeyle nakşeden bir amca, onları saygıyla izleyen genç bir çırağı gördüm. Açık bir kapıdan, ustalarının azarladığı genç öğrencilerin yaptıkları yanlışı anlamak için kıpkırmızı yüzlerini önlerindeki kâğıtlara değdirircesine yaklaştırdıklarını gördüm. Bir başka hücrede kederli ve hüzünlü bir çırak renkleri, kâğıtları, nakşı unutmuş, benim az önce heyecanla yürüdüğüm sokağa bakıyordu. Açık hücre kapılarının önünde nakış istinsah eden, kalıp boya hazırlayan, kalemlerini sivrilten nakkaşlar ben yabancıya yan gözle düşmanca baktılar. Buzlu merdivenleri çıktık. Nakkaşhane binasının ikinci katlı dört yanından dolanan revakının altından yürüdük. Aşağıda kat kaplı iç avluda çocuk yaşta iki öğrenci, kalın aba kumaştan cübbelerine rağmen belli ki soğuktan tir tir titreyerek bir şeyi, belki verilecek bir cezayı bekliyorlardı. İlk gençliğimizde tembellik eden ya da pahalı boyaları ziyan eden öğrencilere atılan dayakları, ayaklarını kanatıncaya kadar tabanlarına vurulan sopaları hatırladım. Sıcak bir odaya girdik. Dizlerinin üzerine rahatça oturmuş nakkaşlar gördüm, ama hayallerimin ustaları değil, çıraklıktan yeni çıkmış gençlerdi bunlar. Bir zamanlar bende fazlasıyla saygı heyecan uyandıran bu oda, Üstat Osman'ın takma adlar verdiği büyük ustalar artık evlerinde çalıştıkları için bir büyük zengin padişahın nakkaşhanesi değil de, Doğu'da ıssız dağlar içinde yitip gitmiş bir kervansarayın büyükçe bir odasına benziyordu şimdi. Hemen kenarda, bir piştahtanın başında on beş yıl sonra ilk defa gördüğüm Başnakkaş Üstat Osman, bir gölgeden çok bir hortlakmış gibi geldi bana. Yolculuklarım sırasında ne zaman nakşetmeyi, resmetmeyi düşlesem, Behzat gibi hayallerim içinde hayranlıkla beliren büyük usta, Ayasofya tarafına bakan pencereden gelen kar beyazı ışığın içinde beyaz kıyafetleriyle sanki çoktan öteki dünyanın hayaletlerine karışmıştı bile. Üzerinin benlerle kaplanmış olduğunu gördüğüm elini öptüm, kendimi hatırlattım. Eniştemin beni buraya çocukluğumda soktuğunu, ama benim kalemi tercih edip çıktığımı, yıllarımı yollarda, Doğu şehirlerinde paşalara katiplik, defterdar katipliği ederek geçirdiğimi, Serhat Paşa ve öteki paşalarla birlikte Tebriz'de hattat ve nakkaşları tanıyıp kitaplar hazırlattığımı, Bağdat ve Halep'te, Van'da ve Tiflis'te bulunduğumu, savaşlar gördüğümü söyledim. "Ah, Tiflis!" dedi büyük üstat penceredeki muşambadan süzülüp karlı bahçeden içeri vuran ışığa bakarak. "Orada şimdi kar mı yağıyor?" Sanatında ustalaşa ustalaşa körleşen ve bir yaştan sonra yarı evliya yarı bunak hayatı süren ve bitip tükenmez efsaneleri anlatılan eski Acem üstatları gibi davranıyordu, ama cin gibi gözlerinden Eniştemden şiddetle nefret ettiğini, benden şüphelendiğini görebildim hemen. Yine de ona Arap çöllerinde karın, burada olduğu gibi yalnızca Ayasofya Camii'ne değil, hatıralara da yağdığım anlattım. Tiflis kalesine kar yağdığı zaman çamaşır yıkayan kadınların çiçek renginde şarkılar söylediğini, çocukların da yastıklarının altında yaz için dondurma sakladıklarını hikâye ettim. "Gittiğin ülkelerde nakkaşlar, ressamlar ne nakşediyor, ne resmediyorlar anlat," dedi. Bir köşede sayfalara cetvel çekerken hayaller içinde dalıp gitmiş hülyalı genç nakkaş rahlesinden başını kaldırıp, bana, en gerçek masalı şimdi anlat, dercesine ötekilerle birlikte baktı. Çoğu mahallesinde bakkal kimdir, komşu manavla niye kavgalıdır, ekmeğin okkası kaçadır bilmeyen bu insanların Tebriz'de, Kazvin'de, Şiraz ve Bağdat'ta kimin nasıl nakış yaptığından, hangi hanların, şahların, padişahların, şehzadelerin kitap için kaç para döktüğünden haberdar olduklarından, en azından bu çevrelerde veba gibi hızla yayılan en son dedikodu ve söylentileri fazla fazla işitmiş olduklarından hiç kuşkum yoktu, ama yine de anlattım. Çünkü ben oradan, Doğu'dan, orduların savaştığı, şehzadelerin birbirini boğazlayıp şehirleri yağmalayıp yaktığı, savaş ve barışın her gün konuşulduğu ve asırlardır en iyi şiirlerin yazılıp, nakşın ve resmin yapıldığı Acem ülkesinden geliyordum. "Elli iki yıldır tahtta oturan Şah Tahmaşp son yıllarında, bildiğiniz gibi kitap, nakış, resim aşkını unutup şairlere, nakkaşlara, hattatlara sırtını dönüp kendini ibadete vererek ölmüş, yerine de oğlu İsmail oturmuştu," dedim. "Huysuzluğunu ve kavgacılığını bildiği için babasının yirmi yıl hapiste tuttuğu yeni şah tahta geçer geçmez kudurup kardeşlerini boğazlattı, kimini de kör edip başından attı. Ama düşmanları sonunda afyonlayıp zehirleyip ondan kurtuldu da tahta yarım akıllı ağabeyi Muhammet Hüdabende'yi geçirdik Onun zamanında bütün şehzadeler, kardeşler, valiler, Özbekler, herkes ayaklandı, birbirleriyle ve bizim Serhat Paşamızla öyle bir savaşa tutuştular ki Acem ülkesi toz duman içinde kaldı, taruman oldu. Parasız, pulsuz, akılsız ve yarı kör şimdiki Şahın ne kitap yazdıracak hali var, ne resimletecek. Böylece, Kazvin'in ve Herat'ın efsanevi nakkaşları, Şah Tahmasp'ın nakkaşhanesinde harikalar yaratan bütün o yaşlı ustalar ve çırakları, fırçaları atları dörtnala koşturan, kelebekleri sayfadan çıkarıp uçuran ressamlar, renkbazlar, bütün o usta ciltçiler, hattatlar, hepsi işsiz güçsüz, parasız pulsuz hatta yersiz yurtsuz kaldılar. Kimi kuzeye Şeybaniler arasına, kimi Hindistan'a, kimi buraya İstanbul'a göç etti. Kimi başka işlere girip, orada kendini ve şerefini tüketti. Kimi de her biri birbirine düşmüş küçük şehzadelerin, valilerin yanına girip en fazla üç beş yaprak resmi olan avuç içi kadar kitaplar için

çalışmaya başladılar. Sıradan askerlerin, görgüsüz paşaların, şımarık şehzadelerin zevki için alacele yazılıp şıpınişi nakışlanmış ucuz kitaplar sardı her yeri." "Ne kadardan gidiyor?" diye sordu Üstat Osman. "Koskoca Sadıki Bey'in bir Özbek sipahisi için yalnızca kırk altına bir Acaip-ül Mahlukat resmettiği söyleniyor. Doğu seferinden Erzurum'a geri dönen görgüsüz bir paşanın çadırında, araların üstat Siyavuş'un elinden çıkma resimler de olan, açık saçık resimlerle dolu bir murakka gördüm. Resmetmekten cayamayan büyük ustalar bir kitabın, bir.hikâyenin parçası olmayan tek tek resimler yapıp satıyorlar. O tek resme bakarken bu hangi hikâyenin hangi meclisidir demiyorsun da, yalnızca resmin kendisi için, görme zevki için bakıp, mesela tam bir at olmuş bu, ne güzel diyor, ressama parayı bu yüzden veriyorsun. Savaş resimleri de, sikiş resimleri de pek isteniyor. Kalabalık bir savaş meclisi üç yüz akçeye kadar düşmüş ve sipariş eden yok gibi. Bazıları ucuz olsun alıcı çıksın diye aharsız, cilasız kâğıda, boya bile sürmeden siyah beyaz resimler yapıyorlar." "Mutlu mu mutlu, hünerli mi hünerli bir müzehhibim vardı," dedi Üstat Osman. "Öyle bir zarafetle iş görürdü ki, biz ona Zarif Efendi derdik. Ama o da bizi bıraktı gitti. Altı gün oluyor, ortalıkta yok. Sırra kadem bastı." "İnsan bu nakkaşhaneyi, bu mutlu baba evini nasıl bırakır da gidebilir?" dedim. "Çıraklıklarından beri yetiştirdiğim benim dört genç üstadım, Kelebek, Zeytin, Leylek ve Zarif, Padişahımızın iradesiyle artık evlerinde nakşediyorlar," dedi Üstat Osman. Görünüşte bütün nakkaşhanenin ilgilendiği Surname için daha rahat çalışabilsinler diyeydi bu. Sultan bu sefer usta nakkaşlarına özel bir kitap için saray avlusunda bir özel köşe açtırmamış, onlara evlerinde çalışmalarını buyurmuştu. Bu buyruğun Eniştemin kitabı için verilmiş olabileceği aklıma gelince sustum. Üstat Osman ne kadar imalı konuşuyordu? "Nuri Efendi," diye seslendi, kambur ve solgun bir nakkaşa, "Kara Çelebi'ye bir vaziyet ver!" "Vaziyet," nakkaşhanede olup bitenleri çok yakından takip ettiği o heyecanlı zamanlarda, Padişahımızın her iki ayda bir nakkaşhane binasını ziyaretleri sırasında yapılan bir törendi. Hazinedarbaşı Hazım, Şehnamecibaşı Lokman ve Başnakkaş Üstat Osman'ın eşliğinde Padişahımıza nakkaşhanenin üstatlarının, hangi kitapların hangi sahifeleri üzerinde çalıştığı, kimin hangi tezhibi yaptığı, kimin hangi resmi renklendirdiği, renkbazların, cetvelkeşlerin, müzehhiplerin, ellerinden her iş gelir on parmağında on marifet usta nakkaşların tek tek hangi işlerin üzerinde oldukları anlatılırdı. Nakşedilen kitapların çoğunun yazarı Şehnamecibaşı Lokman Efendi elden ayaktan düşüp evinden çıkmaz olduğu, Bâşnakkaş Osman sürekli bir kırgınlık ve öfkenin dumanları içinde kaybolduğu ve Kelebek, Zeytin, Leylek ve Zarif takma adlı dört üstat evlerinde çalıştığı ve Padişahımız da artık nakkaşhanede çocuk gibi heyecanlanamadığı için artık hiç yapılmayan bu tören yerine onun bir taklidinin yapılması beni kederlendirdi. Pek çok nakkaşa olduğu gibi, hayatı hiç yaşayamadan ve zanaatında hiç ustalaşamadan boşu boşuna ihtiyarlamıştı Nuri Efendi, ama iş tahtasına yıllarca eğilip boşu boşuna kambur olmuş değildi: Nakkaşhanede olup bitenlere, kimin hangi güzel sayfayı yaptığına dikkat etmişti hep. Böylece, Padişahımızın şehzadelerinin sünnet düğünü törenlerini anlatan Surname'nin efsane sayfalarını ilk defa heyecanla seyrettim. Her meslekten, her loncadan bütün İstanbul'un katıldığı bu elli iki gün süren sünnet düğününün hikâyelerini tâ Acemistan'da duymuş, töreni anlatan kitabı daha yapılırken işitmiştim. Önüme konan ilk resimde, Cihanpenah Padişahımız merhum' İbrahim Paşa'nın sarayının şehnişinine kurulmuş, aşağıda At Meydanı'nda yapılan şenlikleri hoşgörülü bir bakışla seyrediyorlardı. Yüzü, onu başkalarından ayırabilecek kadar ayrıntılı olmasa da, iyi ve saygıyla çizilmişti. Padişahımızın solunda yerleştiği iki sayfalık resmin sağ yanında ise pencerelerde, kemerler içinde vezirler, paşalar, Acem, Tatar, Frenk ve Venedik elçileri vardı. Padişah olmadıkları için acele ve dikkatsizce çizilen ve hedefe odaklanmayan gözlerini meydandaki harekete dikmişlerdi hepsi. Daha sonra diğer resimlerde de aynı yerleştirme ve istifin, duvar işlemeleri, ağaçlar, kiremitler başka türlü ve başka renklerle çizilse tekrarlandığını gördüm. Yazılar hattatlarca yazılıp resimleri bitirilip Surname ciltlendiğinde, sayfaları çeviren okur, böylece hep aynı duruşla hep aynı meydana bakan Padişah'ın ve davetli kalabalığının bakışları altındaki At Meydanı'nda her seferinde bambaşka renkler içinde bambaşka bir hareketi görecekti. Ben de gördüm: Oraya, At Meydanı'na konmuş yüzlerce kâse pilavı kapışanları ve kızarmış sığırı yağmalarken içinden çıkan tavşanlardan, kuşlardan korkanları gördüm. Tekerlekli bir arabaya binip lonca halinde Padişahımızın önünden geçerken aralarından birini arabaya yatırıp çıplak göğsü üzerindeki köşeli bir örste bakır döverken çekiçleri çıplak adama isabet ettirmeden vuran usta bakırcıları gördüm. Padişahının önünden araba içinde geçerken camların üzerine karanfiller, serviler işleyen camcıları ve develere inildenmiş çuvallar dolusu şeker ile kafesler içinde şekerden papağanlarla geçerken tatlı şiirler okuyan şekercileri ve araba

içinde çeşit çeşit askılı, zarflı, sürmeli, dişli kilitlerini sergileyerek ve yeni zamanların ve yeni kapıların kötülüklerinden şikâyet ederek geçen ihtiyar kilitçileri gördüm. Hokkabazları gösterir resme usta nakkaşlardan hem Kelebek, hem Leylek, hem de Zeytin dokunmuştu: Bir hokkabaz bir sırığın üzerinde yumurtaları sanki geniş bir mermerin üzerinde yürütür gibi hiç düşürmeden yürütüyor, bir başkası da ona tef çalıyordu. Kaptanıderya Kılıç Ali Paşa denizlerde yakalayıp esir ettiği kâfirlere çamurdan bir kefere dağı yaptırmış, hepsini arabaya bindirmiş ve Padişah'ın tam önündeyken dağın içindeki barutu patlatarak kâfirin memleketini toplarıyla nasıl inim inim inlettiğini göstermişti, resimde aynen gördüm. Ellerinde satırları gül ve patlıcan renkli elbiseler giyen sakalsız, bıyıksız kadın yüzlü kasapların çengelden sarkan derisi yüzülmüş pembe koyunlara gülümsediklerini gördüm. Zincirler ile Padişahımızın huzuruna getirilmiş aslan kızdırılıp alay edilince gözleri kan içinde kalıp öfkelenmiş, seyirciler bakıcıları alkışlamışlar ve İslam'ı temsil eden aslan, öbür sayfada domuz gâvuru temsil eden boz ve pembeye boyanmış domuzu kovalamıştı. Padişah'ın huzurundan geçerken arabanın üzerine yerleştirilmiş dükkânının tavanından baş aşağı sarkıp müşterisini tıraş eden berberin ve o müşteriye gümüş kap içinde kokulu sabunla ayna tutup bahşiş bekleyen kırmızılar içindeki berber çırağının resmine de doya doya baktıktan sonra harika nakkaşın kim olduğunu sordum. "Resmin, güzelliğiyle insanı hayatın zenginliğine, sevgiye, Allah'ın yarattığı âlemin renklerine saygıya, iç düşünceye ve imana çağırması önemlidir. Nakkaşın kimliği değil." Eniştemin beni buraya soruşturmaya yolladığını anlayıp da ihtiyatlı mı davranıyordu sandığımdan çok daha incelikli olan nakkaş Nuri yoksa Başnakkaş Üstat Osman'ın sözlerini mi tekrarlıyordu? "Bütün bu tezhipleri Zarif Efendi mi yapmıştı?" diye sordum. "Onun yerine tezhipleri kim yapıyor şimdi?" Açık kapının iç avluya bakan aralığından çocuk çığlıkları, haykırışlar gelmeye başladı. Aşağıda serbölüklerden biri, büyük iri mal, ceplerinde lal tozu, ya da kâğıt içinde altın varak saklayan şakirtleri, herhalde az önce soğukta titreyerek bekleyen ikisini falakaya yatırtmıştı. Dalga geçmek için fırsat kollayan genç nakkaşlar seyir için kapıya koşuştular. "Çıraklar, meydanın zeminini, bu resimde Osman ustamız buyurduğu gibi gülgûni bir pembeye boyayıp bitirene kadar," dedi Nuri Efendi ihtiyatla, "Zarif Efendi kardeşimiz de gittiği yerden dönüp bu iki sayfanın tezhibini yapar bitirir inşallah. Nakkaş Osman üstadımız, Zarif Efendi'den At Meydanı'nın toprak zemin her seferinde başka bir renge boyanmasını istedi. Gülgûni pembe, hint yeşili, safran sarısı ya da kaz boku rengine. Çünkü resme bakan göz oranın meydan olduğunu, toprak rengi olacağını ilk resimde anlar da, ikinci, üçüncü resimde oyalanmak için başka renkler ister. Nakış, sayfayı şenlendirmek için yapılır." Bir köşede bir kalfanın bıraktığı, üzeri, resmedilmiş bir kitap gördük. Bir zafername için donanmanın savaşa gidişini gösteren bir tek sayfalık resim üzerinde çalışıyormuş, ama belli ki ayak tabanları sopalarla parçalanan arkadaşlarının çığlıklarını duyup seyretmeye koşmuştu. Bir kalıbın üzerinden geçe geçe çizdiği bir örnek gemilerle yaptığı donanma sanki denizin üzerine hiç oturmuyordu bile, ama bu iğretilik, yelkenlerin rüzgârsızlığı kalıptan değil, genç nakkaşın yeteneksizliğindendi. Kalıbın ne olduğu çıkaramadığım eski bir kitaptan, belki bir murakkadan vahşi kesilip çıkarıldığını kederle gördüm. Üstat Osman belli ki aldırmıyordu artık pek çok şeye. Sıra kendi iş tahtasına gelince Nuri Efendi üç haftadır üzerinde çalıştığı tuğra tezhibinin bittiğini gururlanarak söyledi. Kime, hangi amaçla yollanacağı anlaşılmasın diye boş kâğıda çizim tuğraya ve tezhibine saygıyla baktım. Doğu'da pek çok huysuz paşanın, Padişah'ın tuğrasının bu soylu ve güç dolu güzelliği görüp isyandan vazgeçtiğini bilirim. Sonra hattat Cemal'in yazıp bitirip bıraktığı en son harikaları gördük de, asıl sanatın hat, nakşın hattı öne çıkarmak için bir bahane olduğunu söyleyen renk ve nakış düşmanlarına hak vermemek için çabuk geçtik. Cetvelkeş Nasır, Timur'un oğulları zamanından kalma bir Nizami Hamse'sinden bir sayfayı, Hüsrev'in Şirin'i yıkanırken çıplak görüşünü tasvir eden bir resmi, tamir ediyorum diye bozuyordu. Altmış yıl önce Tebriz'de Üstat Behzat'ın elini öptüğünü ve o sırada efsane büyük üstadın kör ve sarhoş olduğunu iddia etmekten başka bir hikâyesi olmayan doksan iki yaşındaki yarı kör bir eski usta Padişahımıza üç ay sonra bitirip vereceği bayram hediyesi kalem kutusunun işlemelerini kendi titreyen elleriyle gösterdi. Alt kat odalarındaki dar hücrelerinde, seksene yakın nakkaş, öğrenci ve çırağın çalıştığı bütün nakkaşhaneyi bir sessizlik sarmıştı. Benzerlerini çok dinlediğim dayak sonrası sessizliğiydi bu; bazen sinir bozucu bir kahkaha ya da bir şaka, bazen de çıraklık yıllarını hatırlatan bir iki hıçkırık ve bastırılmış bir ağlama öncesi iniltisiyle kesilir, usta nakkaşlar da kendi çıraklık yıllarında yedikleri dayakları hatırlarlardı. Doksan iki yaşındaki yarı kör usta bana bir an daha derin bir şeyi, burada bütün savaşlardan ve alt üst oluşlardan uzakta her şeyin sona ermekte olduğunu hissettirdi. Kıyamet kopmadan hemen önce de böyle bir sessizlik olacaktır. Nakış aklın sessizliği, gözün musikisidir.

Veda etmek için Üstat Osman'ın elini öperken yalnız büyük bir saygı değil, ruhumu altüst eden bambaşka bir şey de duydum: Bir evliyaya duyacağınız cinsten hayranlıkla karışık bir acıma: Tuhaf bir suçluluk duygusu. Belki de Frenk üstatlarının usûlleri gizlice açıkça taklit edilsin isteyen Eniştem ona bir rakip olduğu için. Aynı anda büyük üstadı hayatta son kere gördüğüme karar veriverdim ve hoşuna gitmek, onu sevindirmek telaşıyla bir soru sordum. "Büyük üstadım, efendim, has bir nakkaşı, sıradan bir nakkaştan ne ayırır?" Biraz dalkavukça olan bu tür sorulara alışık Başnakkaş baştan savma bir cevap vereceğini, zaten şu anda beni bütünüyle unutmakta olduğunu sanıyordum. "Has nakkaşı hünersiz, imansız nakkaştan ayıracak tek bir kıstas yoktur," dedi ciddiyetle. "Zamana göre değişir bu. Sanatıma tehdit eden kötülüklere karşı nakkaşın ahlakının ve hünerinin ne olduğu önemli. Bugün bir genç nakkaş ne kadar has, anlamak için üç şeyi sorardım ona." "Nedir bunlar?" "Yeni âdete uyup Çinlilerin ve Frenklerin etkisiyle aman beni şahsi bir nakış usûlüm, bir üslubum olsun diye tutturuyor mu? Nakkaş olarak herkesten ayrı bir edası, bir havası olsun istiyor, bunu da nakşının bir yerine Frenk üstatları gibi imza koyarak kanıtlamaya çalışıyor mu? İşte bunu anlamak için ben ona üslup ve imzayı sorardım ilk." "Sonra?" diye sordum saygıyla. "Sonra kitaplarımızı ısmarlayan şahlar ve padişahlar ölüp, ciltler el değiştirip parçalanıp yaptığımız resimler başka kitaplarda, başka zamanlarda kullanılınca bu nakkaş ne hissediyor onu öğrenmek isterdim. Üzülmekle de, sevinmekle de üstesinden gelinmeyecek bir hassas şeydir. Bu yüzden nakkaşa zamanı sorardım. Nakşın zamanını ve Allah'ın zamanını. Anlıyor musun oğlum?" Hayır. Ama öyle demedim de, "Üçüncüsü?" diye sordum. "Üçüncüsü körlüktür!" dedi büyük üstat Başnakkaş Osman ve bu söylediği yorum gerektirmez aşikâr bir şeymiş gibi sustu. "Körlüğün nesidir?" dedim ezile büzüle. "Körlük sessizdir. Demin dediğim birinciyle ikinciyi birleştirsen körlük belirir. Nakşın en derin yeri, Allah'ın karanlığında belireni görmektir." Sustum, dışarı çıktım. Buzlu merdivenleri acele etmeden indim. Büyük üstadın üç büyük sorusunu Kelebek'e, Zeytin'e, Leylek'e yalnız lafı açmak için değil, yaşarken efsane olan bu yaşıtlarımı anlamak için de soracağımı biliyordum. Ama hemen usta nakkaşların evlerine gitmedim. Yahudi mahallesine yakın, Haliç'in Boğaziçi'ne açıldığı yeri tepeden görür yeni bir pazar yerinde Ester ile buluştum. Alışveriş eden köle kadınlar, yoksul mahallelerin soluk ve bol kaftanlar giyen kadınları ve havuçlara, ayvalara, soğan ve turp demetlerine dalıp gitmiş kalabalık içinde giymek zorunda olduğu pembe Yahudi elbisesi, hareketli koca gövdesi, hiç durmayan çenesi ve fıldır fıldır oynayarak bana işaretler yollayan kaşları ve gözleriyle Ester cıvıl cıvıldı. Ona verdiğim mektubu sanki bütün çarşı bizi dikizliyormuş gibi pek esrarlı ve pek işbilir hareketlerle şalvarından içeri soktu. Şeküre'nin beni düşündüğünü söyledi. Bahşişini aldı ve "Aman acele acele doğru götür," demem üzerine, daha pek çok işi olduğunu bohçasını işaretle gösterdi ve mektubu ancak öğleye doğru Şeküre'ye ulaştıracağını söyledi. Ondan, Şeküre'ye üç büyük genç üstadı görmeye gittiğimi söylemesini istedim.

12

12. B a n a K e l e b e k D e r l e r

Öğle namazından önceydi. Kapı vuruldu, açtım baktım: Kara Çelebi. Çıraklık yıllarımızda bir ara aramızdaydı. Sarılıp öpüştük. Şimdi Eniştesinden bir haber mi getirmiş, diye merak ediyordum ki nakşettiğim sayfalara, resimlerime bakacağını, dostluk için geldiğini ve beni Padişahımız adına bir soruyla sınayacağını söyledi: Peki, dedim. Bana düşen soru nedir? Söyledi! Peki!

ÜSLUP VE İMZA Nakşı göz zevki ve imanı için değil de parası ve namı için yapan soysuzlar çoğaldıkça, dedim, üslup ve imza merakı gibi daha pek çok çirkinlik ve tamahkârlık göreceğiz demektir. İnanarak değil, usûldendir diye yapıyordum bu girişi: Çünkü hakiki yetenek ve hüner, altın ve ün sevgisiyle bile bozulmaz. Hatta, doğrusunu söylemek gerekirse, bana olduğu gibi, para ve ün hüner sabibinin hakkıdır ve onu aşka getirir. Ama bunu söylersem, nâkkaşlar bölüğünün kıskançlıktan kuduran sıradan nakkaşları, açık verecek bir söz ettim diye üzerime gelirler de bu işi onlardan daha çok sevdiğimi kanıtlamak için pirinç üzerine ağaç resmederim. Frenk etkisiyle Batı'dan ve cizvit papazlarının götürdüğü resimlere kanıp yoldan çıkmış bazı zavallı Çinli üstatların etkisiyle Doğu'dan bu üslup, imza ve şahsiyet heveslerinin tâ yakınımıza kadar geldiğini bildiğim için sizlere bu konuda kıssa olacak üç hikâye anlatayım.

ÜÇ ÜSLUP VE İMZA MESELİ Elif Bir zamanlar Herat'ın kuzeyindeki dağlardaki kalesinde nakşa ve resme meraklı bir genç han yaşamış. Haremindeki kadınlardan yalnızca birini severmiş bu han. Deli gibi sevdiği bu güzeller güzeli Tatar kızı da hana aşıkmış. Sabahlara kadar terleye terleye öyle çok sevişirlermiş ve öyle mutluymuşlar ki hayatları hep böyle sürsün isterlermiş. Bu dileklerini gerçekleştirmenin en iyi yolunun da kitapları açıp eski üstatların yaptığı harika ve kusursuz resimlere saatlerce, günlerce bakmak, hiç durmamacasına bakmak olduğunu keşfetmişler. Aynı hikâyelerin hiç şaşmadan, hep birbirini tekrar eden kusursuz resimlerine baktıkça, zamanın durduğunu ve hikâyede anlatılan altın devrin mutlu zamanına kendi mutluluklarının karıştığını hissederlermiş. Hanın nakkaşhanesinde aynı resimleri aynı kitapların sayfaları için yeniden aynı kusursuzlukla yapan ustalar ustası bir de nakkaş varmış. Âdet olduğu üzere usta nakkaş, Ferhat'ın Şirin'e olan aşkından acı çekişinin, Mecnun ile Leyla'nın birbirlerini görüp hayranlık ve özlemle bakışmalarını ya da Hüsrev ile Şirin'in Cennet misali masal bahçesinde birbirlerini çift anlamlı, manidar bakışlarla süzmelerini bir kitap sahifesinde resmederken âşıkların yerine Han ile Tatar güzelinin resmini çizermiş. Han ile sevgilisi bu sayfalara bakınca kendi mutluluklarının hiç bitmeyeceğine iyice inanır, usta nakkaşı övgüye ve altına boğarlarmış. İltifat ve altının çokluğu usta nakkaşı sonunda yoldan çıkarmış ve Şeytan'ın da dürtmesiyle resimlerinin kusursuzluğunu eski üstatlara borçlu olduğunu unutmuş ve kendi şahsiyetinden de bir parça koyarsa resimleri daha da beğenilir sanmış gururla. Oysa, usta nakkaşın yaptığı bu yenilikleri, kişisel üslup izlerini, han ile sevgilisi birer kusur olarak görüp huzursuz olmuşlar. Uzun uzun baktığı resimlerde eski mutluluklarının şurasından burasından bozulduğunu hissedince Han, önce sahifelerde o resmediliyor diye Tatar güzelini kıskanmış. Sonra o güzel Tatarı kıskandırmak için başka bir cariye ile sevişmiş. Harem dedikoducularından bunu öğrenmek o kadar kederlendirmiş ki Tatar güzelini, kendini

Harem avlusundaki sedir ağacına sessizce asmış. Yaptığı yanlışı farkeden ve bunun arkasında nakkaşın kendi üslup merakı olduğunu gören Han da Şeytan'ın kandırdığı ustayı aynı gün kör ettirmiş.

Be Doğu memleketlerinin birinde nakışsever mutlu ve yaşlı bir padişah varmış, yeni evlendiği güzeller güzeli Çinli karısıyla çok mutlu yaşarmış. Derken padişahın önceki karısından yakışıklı oğluyla genç karısının gönülleri birbirine kaymış. Babasına ihanetten ödü kopan oğul, yasak aşkından utanıp kendini nakkaşhaneye kapatıp resme vermiş. Aşkının kederi ve gücüyle resmettiği için resimlerinin her biri o kadar güzel olurmuş ki, bakanlar eski üstatlarınkinden ayıramazlar, padişah baba da oğluyla çok gururlanırmış. Çinli genç karısı ise resimlere bakıp, "Evet, çok güzel" dermiş. "Ama yıllar geçecek, bu güzelliği onun yaptığını imza atmazsa kimse bilmeyecek." "Oğlum resme imza atarsa eski ustaları, taklitle yaptığı bu resmi haksız olarak kendi üzerine almış olamaz mı?" dermiş padişah. "Üstelik imza atarsa resmim benim kusurumu taşıyor demiş olmaz mı?" Yaşlı kocasını ikna edemeyeceğini anlayan Çinli karısı, bu imza lakırdılarını, nakkaşhaneye kendini kapatmış olan genç oğula duyurmayı sonunda başarmış; Dahası, aşkını içine gömmek zorunda kaldığı için gururu kırık olan oğul, güzel ve genç üvey anasının verdiği bu akıla, Şeytan'ın da teşvikiyle kanıp bir resmin köşesine, duvarla otların arasında, hiç görülmez sandığı bir köşeye imzasını atmış. İmzaladığı ilk resim ise Hüsrev ile Şirin'den bir meclismiş. Hani bilirsiniz: Hüsrev, Şirinle evlendikten sonra ilk evliliğinden olan oğlu Şiruye, Şirin'e âşık olur ve bir gece camdan girip hançerini Şirin'in yanında yatan babasının ciğerine daldırıverir. İşte, ihtiyar padişah oğlunun yaptığı bu meclisi gösteren resme bakarken, birden resimde bir kusur sezmiş; imzayı gördüğü, ama pek çoğumuzun yaptığı gibi, gördüğünü farketmediği için resimden ona yalnızca "bu bir kusurlu resim," duygusu geçmiş. Bu eski üstatların yapacağı bir şey olmadığı için ihtiyar padişah telaşa kapılmış. Çünkü bu, okuduğu cilt bir hikâyeyi, bir efsaneyi değil, bir kitaba en yakışmaz şeyi, bir hakikati anlatıyor demekmiş. İhtiyar bunu sezince korkmuş. Aynı anda da, nakkaş oğlu tıpkı yaptığı resimdeki gibi, pencereden içeri girmiş ve resimdeki kadar iri hançerini babasının korkudan büyüyen gözlerine bakmadan göğsüne daldırmış.

Cim Bundan iki yüz elli yıl önce Kazvin'de kitap süslemenin, hattın ve nakşın en itibarlı, en sevilen .sanatlar olduğunu Raşidüddini Kazvini tarihinde keyifle yazar. Kazvin'de o sırada tahtında oturan, Bizans'tan Çin'e kırk memlekete hükmeden (nakış sevgisi bu büyük gücün sırrı olabilir) zamanın şahının, ne yazık ki, erkek evladı yokmuş. Ölümünden sonra fethettiği memleketler bölünmesin diye şah, güzel kızına akıllı bir nakkaş koca bulmaya karar verince, nakkaşhanesindeki üçü de bekâr üç büyük genç üstat arasında bir yarışma açmış. Raşidüddin'in tarihine göre, yarışmanın çok basit bir konusu varmış: Kim en güzel resmi yapacak! Tıpkı Raşidüddin gibi, genç nakkaşlar da bunun eski üstatlar gibi resmetmek olduğunu bildikleri için, üçü de, en sevilen bir meclisi çizmişler. Cennet misali bir bahçede, servi ve sedir ağaçları, ürkek tavşanlar ve telaşlı kırlangıçlar arasında aşktan kedere boğulmuş, gözü yerde bir güzel kız. Birbirlerinden habersiz aynı resmi, tıpkı eski üstatlar gibi çizen üç nakkaştan en çok farkedilmek isteyeni ise, resmin güzelliğini sahiplenmek için bahçenin en kuytu yerine nergis çiçekleri arasına imzasını gizlemiş. Ama kendisinin eski üstatların alçakgönüllülüğünden uzaklaştıran bu küstahlığı yüzünden derhal Kazvin'den Çin'e sürülmüş. Böylece öteki iki nakkaş arasında yeniden bir yarışma açılmış. Bu sefer ikisi de güzel bir kızı harika bahçede at üzerinde gösterir şiir kadar güzel birer resim çizmişler. Nakkaşlardan biri, fırçasının sürçmesi yüzünden mi, yoksa mahsus mu, bilinmez, Çinli gibi çekik gözlü, çıkık elmacık kemikli kızın beyaz atının burnunu biraz tuhaf çizmiş: Bu hemen, baba kız tarafından bir kusur olarak görülmüş. Gerçi imza atmamışmış bu nakkaş, ama harika resminde atın burnuna ustaca bir kusur yerleştirmişmiş ki farkedilsin. Kusur üslubun anasıdır, demiş Şah ve bu nakkaşı da Bizans'a sürmüş. Hiçbir imzasız, hiçbir kusursuz, tıpkı eski üstatlar gibi çizen hünerbaz nakkaşın, şahın kızı ile düğününün hazırlıkları yapılırken, Raşidüddini Kazvini'nin o kalın tarihine göre, son bir gelişme daha olmuş: Düğünden bir gün önce, şahın kızı, ertesi gün kocası genç ve yakışıklı büyük üstadın yaptığı resme bütün gün kederle bakmış. Akşam karanlığı çökerken babasının yanına çıkmış: "Eski üstatlar, harika resimlerinde güzel kızları Çinliler gibi çizerlerdi ve bu Doğu'dan gelen şaşmaz bir kuraldır, evet doğru," demiş. "Ama birini sevdiklerinde bu güzelin kaşına, gözüne, dudağını saçına, gülüşüne, hatta kirpiğine sevdikleri güzelden bir iz, bir şey koyarlardı. Resimlerine yerleştirdikleri bu gizli kusur, onların aşklarının ancak kendilerinin ve sevgililerinin bilebileceği işaret olurdu. Ata binen güzel kızın resmine bütün gün baktım, babacığım, benden hiç iz yok onda! Bu nakkaş belki bir büyük usta, hem de genç ve yakışıklı, ama beni sevmiyor." Böylece Şah düğünü hemen iptal etmiş ve baba kız ömürlerinin sonuna kadar birlikte yaşamışlar.

"Üslup denen şeyi başlatan kusur, o zaman, bu üçüncü hikâyeye göre," dedi Kara pek kibar, pek saygılı bir edayla. "Nakkaş âşık olduğu güzelin yüzünün, gözünün, gülüşünün gizli işaretinden mi çıkıyor?" "Hayır," dedim kendimden emin ve mağrur bir edayla. "Üst nakkaşın sevdiği kızdan resmine geçen şey, kusur değil kural olur sonunda. Çünkü bir süre sonra, herkes üstadı taklitle kızların yüzünü o güzel kızınki gibi resmetmeye başlar." Biraz sustuk. Anlattığım üç hikâyeyi pür dikkat dinleyen Kara'nın, sofada, yan odada gezinen güzel karımın tıkırtılarına dikkat kesildiğini görünce gözlerimi gözlerinin içine diktim. "Birinci hikâye üslubun bir kusur olduğunu gösterir," dedim. "İkinci hikâye kusursuz resmin imza istemediğini gösterir. Üçüncü hikâye de, birinciyle ikincinin aklını birleştirir ve o halde imza ve üslup kusurla küstahça ve aptalca böbürlenmekten başka bir şey değildir, bunu gösterir." Ders verdiğim bu adam nakıştan ne kadar anlıyordu? Dedim ki: "Hikâyelerimden benim kim olduğumu anladın mı?" "Anladım," dedi ama inandırıcı değildi hiç. Onun bakışı ve idraki ile sınırlanarak beni anlamaya çalışmayın ve size doğrudan ben söyleyivereyim kim olduğumu. Elimden her şey gelir. Eğlenerek ve gülerek, Kazvinli eski üstatlar gibi çizer, renklendiririm. Gülümseyerek söylüyorum: Herkesten iyiyim Ve sezgilerim doğruysa eğer, Kara'nın buraya geliş nedeni olan müzehhip Zarif Efendi'nin kaybolmasıyla benim hiç mi hiç alakam yoktur. Kara bana evlilik ile sanat birlikte nasıl oluyor diye sordu. Çok çalışırım ve severek çalışırım. Mahallenin en güzel kızıyla yeni evlendim. Nakşetmiyorsam onunla deliler gibi sevişiriz. Sonra yine çalışırım. Demedim bunları. Büyük bir meseledir, dedim. Eğer nakkaşın fırçası kâğıdın üzerinde harikalar döktürüyorsa, karısına girince aynı şenliği kopartamaz, dedim. Tam tersi de doğru olup, karıyı mutlu ediyorsa nakkaşın kamışı, kâğıdın üzerinde öteki kamış sönük kalır, diye ekledim. Nakkaşın hünerini kıskanan herkes gibi, Kara da bu yalanlara inanıp sevindi. En son nakşettiğim sayfaları görmek istediğini söyledi. Onu iş tahtamın başına, boyaların, hokkaların, mührelerin, fırça ve kalem ve maktaların araşma oturttum. Şehzademizin sünnet düğünü törenlerini gösterir Surname için yapmakta olduğum iki sayfalık resmi Kara seyrederken, yanındaki kırmızı mindere oturdum ve minderin sıcaklığından, az önce orada güzel kalçalı güzel karımın oturmakta olduğunu hatırladım. Ben kamış kalemimle Padişahımızın önündeki bahtsız mahkûmların kederini çizerken, akıllı karım benim kamışımı tutardı. Resmetmekte olduğum iki sayfalık meclis, borç alıp ödeyemedikleri için hapse düşen mahkûmların ve ailelerinin Padişah'ın ihsanıyla kurtulmalarını gösteriyordu. Hünkârı, tıpkı tören sırasında gördüğüm gibi, üzeri torba torba gümüş akçeler dolu bir halının kenarına oturtmuş, az arkasına Defterdarbaşı'nı oturtup onun eline borç kayıtlarını okumakta olduğu defteri vermiş, birbirlerine boyunlarındaki bukağı ve zincirlerle bağlanmış borç mahkûmlarını, Padişah'ın huzurunda elem ve acı içinde, kaşlar çatık, yüzler asık, kimini gözü yaşlı göstermiş, Padişah'ın onları hapisten kurtaracak ihsanı keseden verivermesi üzerine hepsinin mutlulukla söylediği dualara, şiirlere eşlik eden udi ve tamburiyi kırmızılar içinde ve güzel yüzlü çizmiş, borca batmanın acı utancını iyi anlatsın diye de, hiç hesapta olmadığı halde, mutsuz mahkûmların sonuncusunun yanına, perişanlıktan çirkinleşmiş mor elbiseli karısıyla, kızıl feraceli, uzun saçlı ve kederli, güzelim kızını çizmiştim. Zincirler içinde sıra sıra borçluların iki sayfayı nasıl yayıldıklarını, resmin içindeki kırmızının gizli mantığını, eski üstatların hiç yapmadığı bir şeyi, aşkla nakşediverdiğim kenardaki köpekle Padişah'ın atlastan kaftanını aynı renge boyamam gibi bakıp bakıp karımla gülüşe gülüşe konuştuklarımızı, bu çatık kaşlı Kara'ya da anlatacaktım ki, nakşetmenin hayatı sevmek demek olduğunu anlasın, ama o çok ayıp bir şey sordu bana. Zavallı Zarif Efendi'nin nerede olabileceğini biliyor muymuşum acaba? Ne zavallısı! Beş para etmez bir taklitçi, tezhibi yalnızca parası için yapan, ilhamı kıt bir budaladır, demedim. "Hayır," dedin "Bilmiyorum." Erzurumlu vaizin çevresindeki saldırganların Zarif Efendi'ye bir kötülük yapmış olabileceğini düşünmüş müydüm hiç? Kendimi tuttum ve, o da onlardandır, demedim. "Hayır," dedim. "Niye?" Şu İstanbul şehrinde esiri olduğumuz yoksulluk, veba, ahlaksızlık, rezillik Peygamberimiz Resulullah zamanındaki İslamiyetten uzaklaşıp yeni, çirkin âdetler edinmemizden ve Frenk usullerinin aramıza sızmış olmasından başka hiçbir şeyle açıklanamaz. Vaiz Erzurumi de böyle diyor yalnızca, ama düşmanları, Erzurumilerin musiki çalan tekkelere saldırdıklarını, evliya mezarlarını bozduklarını ileri sürüp Padişah'ı

kandırmak istiyorlar. Şimdi benim Erzurumi Hazretleri'ne onlar gibi düşmanlık beslemediğini bildikleri için, demek ki, kibarca, Zarif Efendi'yi sen mi öldürdün, demek istiyorlar. Bu söylentilerin nakkaşlar arasında çoktan yayıldığı bir anda kafama dank etti. İlhamsız, hünersiz yeteneksizler takımı şimdi büyük bir keyifle, benim alçak katilin teki olduğumu yayıyorlardır. Bu kıskanç nakkaşlar kalabalığının iftiralarını, sırf ciddiye aldığı için, bu budala Kara'nın, o Çerkez kafasına hokkayı indirmek geldi içimden. Kara gördüğü her şeyi aklında tutarak nakış odamı seyrediyor; uzun kâğıt makaslarıma, zırnık dolu çanaklara, boya kâselerine, çalışırken ara ara dişlediğim elmaya, arkadaki ocağın kenarında duran cezveme, kahve fincanlarıma, minderlere, pencerenin yarı aralığından sızan ışığa, sayfanın endamını denetlemek için kullandığım aynaya, mintanlarıma ve orada, kapı vurulduktan sonra alelacele odadan çıkarken düşürdüğü için kenarda bir günah gibi duran karımın kırmızı kuşağına dikkatle bakıyor Ondan düşüncelerimi saklamama rağmen, yaptığım resimleri ve içinde yaşadığım bu odayı pervasız ve saldırgan bakışlarına teslim ediyorum. Biliyorum, hepinizi şaşırtacak bu gurur, ama en çok parayı kazanan ve demek ki en iyi olan nakkaş benim! Çünkü Allah nakşın bir şenlik olmasını istemiştir ki, âlemin de bir şenlik olduğunu bakmasını bilene göstersin.

13

13. B a n a L e y l e k D e r l e r

Öğle namazı vaktiydi. Kapı vuruldu, baktım tâ çocukluğumuzda Kara. Sarıldık birbirimize. Üşümüş, içeri aldım, evin yolunu nasıl bulduğunu bile sormadım. Eniştesi onu bana, Zarif Efendi neden kayıp, nerede, ağzımı aramak için yollamıştır. Ama yalnız o değil, Üstat Osman'dan da haber getirdi; ve bir sorum var, dedi; has nakkaşı ötekilerden ayıracak şey, demiş Üstat Osman, zamandır: Nakşın zamanı. Ne mi düşünüyorum? Dinleyin.

NAKIŞ VE ZAMAN Herkesin bildiği gibi eskiden bizim âlemimizin nakkaşları, mesela eski Arap ustaları da dünyaya Frenk kâfirinin bugün baktığı gibi bakar ve sokaktaki serseriyle itin, dükkândaki tezgâhtarla kerevizlerin durduğu yerden seyredip resmederlerdi her şeyi. Bugün Frenk üstatlarının mağrurca övündüğü perspektif usûlünden de habersiz oldukları için, bu onların âlemini itin ve kerevizin görebileceği kadar sınırlı ve sıkıcı yapardı. Sonra bir şey oldu ve bütün nakış âlemimiz değişiverdi. Oradan başlayarak size anlatıvereyim.

ÜÇ NAKIŞ VE ZAMAN HİKÂYESİ Elif Bundan üç yüz elli yıl önce, Bağdat'ın Moğolların eline düştüğü ve acımasızca yağmalandığı soğuk şubat günü İbni Şakir, yalnız bütün Arap âleminin değil, bütün İslam'ın en namlı ve en usta hattatıydı ve genç yaşına rağmen, Bağdat'ın dünyaca meşhur kütüphanelerinde onun yazdığı, çoğu Kuran-ı Kerim, yirmi iki cilt vardı. Bu kitapların kıyamete kadar yaşayacağına inandığı için İbni Şakir, derin ve sonsuz bir zaman fikriyle yaşardı. Birkaç içinde Moğol Hakanı Hülagü'nün askerlerince hepsi teker teker yırtılıp, parçalanıp, yakılıp, Dicle'nin sularına atılan ve bugün bilinmeyen bu efsane kitaplardan sonuncusu için, bütün bir gece şamdanların titrek ışığında kahramanca çalışmıştı. Güneşin doğuşuna sırtını dönüp, batıya, ufka bakmak, geleneğe ve kitapların ölümsüzlüğü fikrine bağlı üstat Arap hattatlarının, beş asırdır körlüğe karşı göz dinlendirmek için başvurdukları bir yol olduğu için, İbni Şakir, sabah serinliğinde Halife Camii'nin minaresine çıktı ve beş yüz yıldır sürüp gitmekte olan bütün bir yazı geleneğini sona erdirecek her şeyi şerefeden gördü. Hülagü'nün acımasız askerlerinin Bağdat'a girişini gördü ilk ve minarenin tepesinde kaldı. Bütün şehrin yağmalanışını ve yıkılışını, yüz binlerce insanın kılıçtan geçirilişini, beş yüz yıldır Bağdat'a hükmeden İslam halifelerinin sonuncusunun öldürülüşünü, kadınların ırzına geçilişini, kütüphanelerin yakılışını, on. binlerce cilt kitabın Dicle'ye atılışını gördü. İki gün sonra, ceset kokuları ve ölüm çığlıkları içerisinde, atılan kitaplardan çıkan mürekkebin rengiyle kırmızıya kesen Dicle'nin akışını seyrederken, güzel yazıyla yazdığı ve şimdi yok olmuş onca cildin bu korkunç katliam ve tahribatın durdurulmasına hiç yaramadığını düşündü ve bir daha yazı yazmamaya yemin etti. Dahası, o güne kadar Allah'a bir başkaldırı olarak gördüğü ve küçümsediği resim sanatıyla acısını ve gördüğü felaketi ifade etmek geldi içinden ve hiçbir zaman yanından ayırmadığı kâğıda minareden gördüklerini resmetti. Moğol istilası sonrası, İslam resminin üç yüz yıl süren gücünü ve onu puta tapanların ve Hıristiyanların resminden ayıran şeyi, âlemin Allah'ın gördüğü yerden, yukarıdan, ufuk çizgisi çizilerek ve içten bir acıyla resmedilmesini bu mutlu mucizeye borçluyuz. Bir de, İbni Şakir'in katliamdan sonra, elindeki resimler ve yüreğindeki nakış azmiyle, kuzeye, Moğol, ordularının geldiği yöne yürüyüp, Çinli ustaların resmini öğrenmesine... Böylece, beş yüz yıldır Arap hattatlarının gönlünde yatan sonsuz zaman fikrinin yazıda değil, resimde gerçekleşeceği

anlaşıldı. Bunun ispatı, kitapların, ciltlerin parçalanıp yok olması, ama içindeki resimli sayfaların, başka kitapların, başka ciltlerin içine girerek sonsuza kadar yaşayıp Allah'ın âlemini göstermeye devam etmesidir.

Be Her şeyin her şeyi tekrar ettiği ve bu yüzden yaşlanıp ölmek olmasa insanın zaman diye bir şeyin varolduğunu hiç farkedemediği ve âlemin de zaman hiç yokmuş gibi hep aynı hikâyeler ve resimlerle resmedildiği hem eski hem yeni bir zamanda, Fahir Şah'ın küçük ordusu, Selahattin Han'ın askerlerini, Semerkantlı Salim'in kısa tarihinde de anlattığı gibi, "perişan" etti. Muzaffer Fahir Şah, esir aldığı Selahattin Han'ı işkenceyle öldürttükten sonra, gelenek olduğu üzere, ilk iş olarak kendi mührünü vurmak için rahmetlinin kütüphanesini ve haremini ziyaret etti. Kütüphanede tecrübeli ciltçisi, ölü şahın kitaplarını parçalayıp, sayfalarını karıştırıp, yeni ciltler yapmaya, hattatları ketebelerdeki "her zaman galip" Selahattin Han'ın adını "Muzaffer" Fahir Şah'ın adıyla değiştirmeye ve nakkaşları kitapların en güzel resimlerine ustaca işlenmiş rahmeti Selahattin Han'ın şimdiden unutulmaya yüz tutmuş yüzünü silip yerine, Fahir Şah'ın daha genç yüzünü resmetmeye giriştiler. Hareme girince Fahir Şah, en güzel kadını hemen bulmakta hiç zorlanmadı, ama ona zorla sahip olmak yerine, kitaptan ve nakıştan anlayan ince biri olduğu için, gönlünü kazanmaya karar verdi ve konuştu onunla. Böylece, rahmetli Selahattin Han'ın güzeller güzeli ve gözü yaşlı karısı Neriman Sultan, yeni kocası olacak Fahir Şah'tan tek şey istedi. Leyla ile Mecnun'un aşkını anlatır bir kitapta, Leyla olarak çizilmiş Neriman Sultan'ın karşısına, Mecnun olarak yüzü çizilmiş rahmetli kocası Selahattin Han'ın yüzünün kazılıp silinmemesiydi isteği. Kocasının yıllardır yaptırdığı kitaplar aracılığıyla elde etmeye çalıştığı ölümsüzlük hakkı, hiç olmazsa bir sayfada, rahmetliden esirgenmemeliydi. Muzaffer Fahir Şah bu basit isteği cömertçe kabul etti ve bir tek o resme nakkaşlar dokunmadı. Böylece, Neriman ile Fahir hemen seviştiler ve kısa sürede birbirlerini sevip geçmişin korkunçluğunu unuttular. Ama Fahir Şah, Leyla ile Mecnun cildindeki o resmi unutamadı. Ona huzursuzluk veren karısının eski kocasıyla resmedilmesi ya da kıskançlık değildi, hayır. O harika kitapta, eski efsanelerin içinde resmedilmediği için, karısıyla birlikte sonsuz zamana, ölümsüzlerin arasına karışamamaktı içini kemiren. Bu şüphe kurdu beş yıl içini kemirdikten sonra, Fahir Şah, Neriman ile uzun uzun seviştiği mutlu bir gecenin sonunda, elinde şamdanı, kendi kütüphanesine gizlice hırsız gibi girdi, Leyla ile Mecnun cildini açtı ve Neriman'ın rahmetli kocasının yüzü yerine, Mecnun olarak kendi yüzünü işlemeğe girişti. Ama nakşı seven pek çok han gibi, acemi bir nakkaştı ve kendi yüzünü iyi çizemedi. Böylece, bir şüphe üzerine sabah kitabı açan kitapdârı, Neriman yüzlü Leyla'nın karşısında rahmetli Selahattin Han'ın yüzü yerine, yeni bir yüz belirdiğini, ama bu yüzün Fahir Şah'ın değil, baş düşmanı genç ve yakışıklı Abdullah Şah'ın resmi olduğunu ilan etti. Bu dedikodu Fahir Şah'ın askerlerinin maneviyatını bozduğu gibi, komşu memleketin genç ve saldırgan yeni hükümdarı Abdullah Şah'a da cesaret verdi. O da, ilk savaşta Fahir Şah'ı bozguna uğrattı, esir alıp öldürttü, haremine ve kütüphanesine kendi mührünü vurdu ve her zaman güzel Neriman Sultan'ın yeni kocası oldu.

Cim İstanbul'da nakkaş Uzun Mehmet, Acem ülkesinde Muhammed , Horasani diye bilinen nakkaşın hikâyesi çoğunlukla nakkaşlar arasında uzun ömür ve körlüğe misal olsun diye anlatılır, ama aslında nakış ve zaman konusunda bir meseldir. Dokuz yaşında bir çırak olarak mesleğe girişine bakılırsa, aşağı yukarı yüz on yıl kör olmadan nakış yapan bu üstadın en büyük özelliği, özelliksizliğidir. Ama burada kelime oyunu yapmıyor, içten bir övgü sözü söylüyorum. Her şeyi, herkes gibi, daha çok da eski büyük üstatların tarzında resmederdi ve bu yüzden en büyük üstattı. Alçakgönüllülüğü, Allah'a hizmet olarak gördüğü nakış işine bütünüyle bağlılığı, onu çalıştığı bütün nakkaşhanelerin içerisindeki kavgalardan ve yaşı uygun olmasına rağmen başnakkaş olma heveslerinden uzak tuttu hep. Bütün nakış hayatı boyunca, yüz on yıl kenarda köşede kalmış ayrıntıları, sayfanın köşesini doldurmak için çizilen otları, ağaçların binlerce yaprağını, bulutların kıvrımlarını, atların tek tek taranması gereken yelelerini, tuğla duvarları ve birbirini hep tekrar eden sayısız duvar süsünü ve çekik gözlü, ince çeneli, hepsi birbirinin aynı on binlerce yüzü sabırla nakşetti. Çok mesuttu ve çok sessizdi. Kendini hiç ortaya çıkarmaya, üslup ve kişilik taleplerinde bulunmaya kalkmadı. O ara hangi hanın ya da şehzadenin nakkaşhanesi için çalışıyorsa, orayı bir ev, kendini de o evin bir eşyası olarak gördü. Hanlar, şahlar birbirlerini boğazlayıp, nakkaşlar da harem kadınları gibi şehirden şehire yeni efendilere gidince, yeni nakkaşhanenin üslubu, onun çizdiği yapraklarda, çimende, eşyaların kıvrımında, onun sabrının gizli kıvrımlarında belirirdi ilk. Seksen yaşındayken onun ölümlü olduğu unutuldu da, resmettiği efsaneler içinde yaşadığına inanılmaya başlandı. Belki de bu yüzden, onun zamanın dışında varolduğunu, bu yüzden yaşlanıp da ölmeyeceğini söylerdi bazıları. Evsiz, yurtsuz hayatını nakkaşhane odalarında, çadırlarında geceleyerek ve vaktinin çoğunu kâğıda bakarak geçirmesine rağmen, sonunda kör olmamasını da, onun için zamanın durduğu mucizesiyle açıklayanlar

vardı. Bazıları da aslında kör olduğunu, ama her şeyi ezberden çizdiği için nakşetmek için artık görmesine gerek kalmadığını söylerdi. Hayatında hiç evlenmemiş, hiç sevişmemiş bu efsane üstat, yüz yıl çizdiği çekik gözlü, sivri çeneli ve ay yüzlü güzel erkek örneğine, Çinli ve Hırvat kırması kanlı canlı on altı yaşında bir çırak olarak Şah Tahmasp'ın nakkaşhanesinde yüz on dokuz yaşında rastlayınca, haklı olarak hemen ona âşık oldu ve inanılmaz güzellikteki oğlan çırağı elde etmek için, gerçek bir âşığın yapacağı gibi nakkaşlar arasında iktidar kavgalarına, dolap çevirmeye girişip, yalana, dolana, hileye verdi kendini. Yüz yıl boyunca uzak kalmayı başardığı gününün taleplerine yetişmeğe çalışmak, Horasanlı üstat nakkaşı önce canlandırdıysa da, eski efsane zamanların sonsuzluğundan da kopardı. Güzelim çırağı seyre daldığı bir ikindi vakti, açık pencere önünde Tebriz'in soğuk rüzgârıyla üşüttü, ertesi gün hapşırırken kör oldu ve iki gün sonra nakkaşhanenin yüksek taş merdivenlerinden düşüp öldü. "Horasanlı Uzun Mehmet'in adım duymuştum, ama bu hikâyeyi bilmiyordum," dedi Kara. Hikâyenin bittiğini anladığını, kafasının anlattıklarımla dolu olduğunu belirtmek için incelikle söylemişti bu sözleri. Biraz sustum ki beni doya doya seyretsin. Çünkü ellerimin boş durması beni huzursuz ettiği için, ikinci hikâyeyi anlatmaya başladıktan hemen sonra, kapı vurduğunda kaldığım yerden nakşetmeye devam etmiştim. Her zaman dizimin dibinde oturup boyalarımı karıştıran kalemlerimi yontup, kimi zaman hatalarımı silen güzel çırağım Mahmut, yanı başımda beni hem dinleyip hem seyrederek sessizce oturuyor, içeriden karımın çıkardığı tıkırtılar geliyordu. "Aa," dedi Kara, "Padişah ayağa kalkmış." Resme hayretle bakarken, ben onun hayret nedeni önemsizmiş gibi davrandım, ama size doğrudan söyleyivereyim: Surname kitabında tasvir ettiğimiz sünnet düğünü törenleri sırasında, kurulduğu şehnişinin penceresi dibinden, esnafın, loncaların, ahalinin, askerlerin ve haydutların geçişini elli iki gün boyunca izleyen yüce Padişahımız, iki yüz resmin hepsinde oturur gözükür. Bir tek bu yaptığım resimde, meydandaki kalabalığa florin dolu keselerden para atarken, onu ayakta çizdim. Paraları kapışmak için birbirlerini boğazlayan, yumruk yumruğa dövüşen, tekmeleşen, yerden para toplarken götleri göğe kalkan kalabalığın hayret ve neşesini resmedebilmek için yaptım bunu. "Bir resmin konusunda aşk varsa, resim de aşkla çizilmelidir," dedim. "Acı varsa resimden de acı akmalıdır. Ama acı, resimdeki kişilerden ya da onların gözyaşlarından değil, resmin ilk anda gözükmez, ama hissedilir iç ahenginden çıkmalıdır. Ben asırlardır hayretin resmini çizen yüzlerce üstat nakkaş gibi işaret parmağını ağzının yuvarlağına sokan birini çizmedim de, bütün resmi hayret ettirdim. Bu da hünkârı ayağa kaldırmakla olur." Bir iz arayarak eşyalarıma ve nakış malzememe, aslında bütün hayatıma bakışına aklım takıldı da, onun gözünden kendi evimi gördüm. Hani bir dönem Tebriz'de, Şiraz'da yapılmış saray, hamam, kale resimleri vardır; her şeyi gören ve anlayan ulu Allah'ın dikkatine resim de koşut olsun diye, nakkaş, resmettiği sarayı, sanki orta yerinden bir büyük mucize ustura ile kesivermişçesine, içindeki kap kacağa bardaklara, dışarıdan hiç görülmez duvar işlemelerine perdelerine, kafesteki papağana ve en mahrem köşelerine, yastıklarına ve yastığa oturan güneş yüzü görmemiş güzeller güzeline kadar nakşeder. O resme hayranlıkla bakan meraklı olduğu gibi, boyalarımı, kâğıtlarımı, kitaplarımı, güzel çırağımı, Freni gezginleri için yaptığım kıyafetname ve murakka sayfalarını, bir paşa için gizlice çırpıştırdığım sikiş resimlerini ve edepsiz sayfaları camdan, tunçtan, topraktan renk renk hokkalarımı, fildişinden kalemtıraşlarımı, altın saplı kalemlerimi ve güzel çırağımın bakışını seyrediyordu. "Eski ustaların aksine çok savaş gördüm ben, çok," dedim sessizliği kendi varlığımla doldurmak için. "Savaş makineleri, toplar, ordular, ölüler. Padişahımızın, paşalarımızın savaş çadırlarının tavanlarını hep ben nakşettim. Savaşlardan sonra İstanbul'a dönüldüğünde, herkesin unutacağı savaş manzaralarını, ikiye bölünmüş cesetleri birbirine karışmış orduları, kuşatılmış kalelerin burçlarından toplarımıza ve ordularımıza korkuyla bakan zavallı kâfirin askerini, kafaları kesilen isyancıları, dörtnala saldıran atların coşkusunu da ben resmettim. Gördüğüm her şey aklımda kalır: Yeni bir kahve değirmeni, hiç görmediğim cins bir pencere halkası, bir top, yeni cins bir Frenk tüfeğinin tetiği, bir ziyafet sırasında kimin ne renk giydiği, kimin ne yediği, kimin elini nereye nasıl koyduğu..." "Anlattığın o üç hikâyenin hissesi nedir?" diye sordu Kara her şeyi özetler ve biraz hesap sorar bu edayla. "Elif," dedim. "Minareli birinci hikâye, nakkaşın hüneri ne olursa olsun kusursuz resmi yapanın zaman olduğunu gösterir. Be: Haremli, kitaplı ikinci hikâye, zamanın dışına çıkmanın tek yolunun hüner ve nakış olduğunu gösterir. Üçüncüsünü de seni söyle o zaman." "Cim!" dedi Kara kendine güvenle. "Yüz on dokuz yaşındaki nakkaşın üçüncü hikâyesi de, elif ile beyi birleştirir ve kusursuz hayattan ve nakıştan ayrılanın zamanı biter ve ölür, işte bunu gösterir."

14

14. B a n a Z e y t i n D e r l e r

Öğle namazından sonraydı; acele acele ama keyifle tatlı oğlan yüzleri çiziyordum ki kapı vuruldu. Elim titredi heyecanla, kalemimi bıraktım. Kucağımdaki iş tahtasını zar zor dikkatle kenara koydum ve uçar gibi koştum ve kapıyı açmadan önce bir dua ettim: Allah'ım... Şu anlatacaklarımı kitabın içinden işiten sizler, Allah'a bizlerin şu kirli ve sefil dünyasından ve Padişahımızın alçak kullarından çok daha yakın olduğunuz için, sizden saklamayacağım: Hint Padişahı, cihanın en zengin şahı Ekber Han, dillere destan olacak bir kitap yaptırtıyormuş, İslam ülkesinin dört bir yanına haber salmış ki, cihanın en parlak nakkaşları yanına gelsinler. İstanbul'a yolladığı adamları dün bana geldiler, diyarı Hind'e davet ettiler. Kapıyı açtım, bu sefer, onlar değil, çocukluktan unuttuğum Kara. Eskiden aramıza giremez, kıskanırdı bizi. Evet? Konuşmaya, dostluk etmeye, nakşımı görmeye gelmiş. Buyur ettim ki her şeyimi görsün. Üstat Başnakkaş Osman'ın da yeni elini öpmüş. Büyük üstat, bir büyük laf söylemiş ona: Nakkaşın hası körlükten ve hafızadan söz ederken anlaşılır demiş. Anlayın o zaman:

KÖRLÜK VE HAFIZA Nakıştan önce bir karanlık vardı ve nakıştan sonra da bir karanlık olacak. Boyalarımızla, hünerimiz ve aşkımızla Allah'ın bize görün, dediğini hatırlarız. Hatırlamak gördüğünü bilmektir. Bilmek, gördüğünü hatırlamaktır. Görmek, hatırlamadan bilmektir. Demek ki nakşetmek karanlığı hatırlamaktır. Büyük üstatların resim aşkı, renklerin ve görmenin karanlıktan yapıldığını bilip, Allah'ın karanlığına renklerle dönmeyi ister. Hafızası olmayan ne Allah'ı hatırlar, ne de onun karanlığını. Bütün büyük üstatların resmi, renklerin içinde, zamanın dışındaki o derin karanlığı arar. Herat'ın eski büyük üstatlarının bulduğu bu karanlığı hatırlamak ne demektir, anlayın diye size anlatayım.

ÜÇ KÖRLÜK VE HAFIZA HÎKAYESİ Elif Şair Câmi'nin evliya menkıbelerini kaleme aldığı Nefehât-ül Üns'ünün Lâmii Çelebi tarafından çevrilmiş Türkçesinde, Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah'ın nakkaşhanesinde nam salmış üstat Şeyh Ali Tebrizi'nin, Hüsrev ile Şirin'in harika bir nüshasını nakşettiği yazılmış. Benim işittiğime göre, yapımı tam on bir yıl süren bu efsane kitapta üstatlar üstadı nakkaş Şeyh Ali, öyle bir hüner göstermiş ve ancak eski ustalardan en büyüğü Behzat'ın nakşedebileceği öyle harika sayfalar döktürmüş ki, Cihan Şah, dünyada bir eşi benzeri olmayan harika bir kitaba sahip olmak üzere olduğunu daha kitap yarılanmadan anlamış. Kendine baş düşman ilan ettiği Akkoyunlu hükümdarı genç Uzun Hasan'ın korkusu ve ona duyduğu kıskançlıkla yaşayan Karakoyunlu Cihan Şah'ın hemen aklına, harika kitap bittikten sonra kazanacağı itibar kadar, bu kitabın daha da iyisinin Akkoyunlu Uzun Hasan için resmedilebileceği gelmiş. Kendi mutluluklarını "ya başkaları da bu kadar mutlu olursa!" korkusuyla zehirleyen gerçek kıskançlardan olduğu için Cihan Şah, üstat nakkaşının bu kitaptan bir tanesini daha, hatta daha iyisini resmederse, bunu baş düşmanı Uzun Hasan için yapacağını hemen sezmiş. Böylece, bu harika kitaba kendinden başka kimse sahip olmasın diye, kitabı bitirdikten sonra, üstat nakkaş Şeyh Ali'yi öldürtmeye karar vermiş. Ama haremindeki iyi kalpli bir Çerkez güzeli, usta nakkaşı kör etmesinin yeterli olacağını hatırlatmış ona. Cihan Şah'ın hemen benimseyip çevresindeki dalkavuklara açtığı bu parlak karar, üstat nakkaş Şeyh Ali'nin kulağına da gitmiş, ama sıradan başka nakkaşların yapacağı gibi kitabı yarıda bırakıp

Tebriz'i terk etmemiş o. Hatta, körlüğünü geciktirmek için kitabı yavaşlatmak ya da kitap kusursuz olmasın diye kötü resmetmek gibi yollara da sapmamış. Her zamankinden daha da yoğun bir şevk ve inançla çalışmış. Tek başına oturduğu evinde, sabah namazından sonra çalışmaya başlar, gece yarısı şamdanların ışığında yorgun gözlerinden acı yaşları akana kadar hep aynı atları, servileri, âşıkları, ejderhaları ve yakışıklı şehzadeleri resmedermiş. Çoğu zaman Heratlı eski büyük üstatların yaptığı bir sayfaya günlerce bakar, bir yandan da hiç bakmadığı bir kâğıda aynı resmi olduğu gibi yaparmış. Sonunda, Karakoyunlu Cihan Şah için yaptığı kitap bitmiş, üstat nakkaş beklediği gibi önce övülüp altına boğulmuş, sonra ucu sivri bir sorguç iğnesiyle kör edilmiş. Şeyh Ali, daha acısı bile dinmeden hemen Herat'ı terk edip, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ın yanına gitmiş. "Evet, körüm," demiş ona. "Ama son on bir yıldır nakşettiğim kitabın bütün güzellikleri, her kalem vuruşuna her fırçasına kadar hafızamda ve elim onları ben görmeden ezberden çizmeyi biliyor. Hakanım, sana gelmiş geçmiş en güzel kitabı nakşedebilirim. Çünkü gözlerim bu dünyanın pisliğine artık hiç takılıp oyalanmadığı için, Allah'ın bütün güzelliklerini hafızamdan en saf şekliyle çizebilirim." Uzun Hasan, büyük üstat nakkaşa hemen inanmış, üstat da sözünü tutup gelmiş geçmiş en harika kitabı Akkoyunlu hakanına ezberden çizmiş. Daha sonra, Akkoyunlu Uzun Hasan'ın Karakoyunlu Cihan Şahı Bingöl yakınlarında bir baskınla yenip öldürmesinin arkasında, muzaffer hakanın yeni kitabının verdiği manevi güç olduğunu herkes bilir. Bu harika kitap, üstat Şeyh Ali Tebrizi'nin rahmetli Cihan Şah'a yaptığı bir önceki kitapla birlikte, muzaffer Uzun Hasan, rahmetli Fatih Sultan Mehmet Han'a, Otlukbeli Savaşı'nda yenik düşünce, Padişahımızın hazinesine katılmıştır. Görenler bilir.

Be Cennetmekân Kanuni Sultan Süleyman Han hattatlara daha çok kıymet verdiği için, zamanın bahtsız nakkaşları, şu anlatacağım hikâyeyi nakşın hattan daha önemli olduğuna misal olsun diye söylerlermiş, ama dikkatle her dinleyenin farkedeceği gibi, bu kıssa körlük ve hafıza üzerinedir. Cihan hakimi Timur'un ölümünden sonra birbirlerine düşen ve aralarında acımasızca savaşan oğullarının ve torunlarının, birbirlerinin şehirlerini fethettiklerinde yaptıkları ilk iş, kendi adlarına para basıp, camide hutbe okutmak ise, ikinci işleri birbirlerinden ele geçirdikleri kitapları parçalayıp, başına kendilerini "cihan hakimi" diye öven yeni bir ithaf ve yeni bir ketebe koyup, yeniden ciltlemeleriydi ki, görenler bu hükümdarın kitabına bakıp cihan hakimi olduğuna inana. Bunlardan, Timur'un torunu Uluğ Bey'in oğlu Abdüllatif, Herat'ı ele geçirince babası adına hemen bir kitap yapılsın diye nakkaşlarını, hattatlarını ve ciltçilerini öyle bir hızla seferber edip, öyle bir acele ettirmiş ki onları, parçalanan ciltlerden çıkan resimler, yazılı sayfalar yırtılıp yakılırken birbirine karışmış. Hangi kitabın hikâyenin parçası olduğuna aldırmadan resimleri gelişigüzel ciltletip murakkalar yaptırmak, nakışsever Uluğ Bey'e yakışmayacağı için, oğlu, Herat'ın bütün nakkaşlarını toplayıp resimleri bir sıraya dizebilmek için hikâyelerini söylemelerini istemiş. Ama her kafadan başka bir hikâye çıkmış ve resimler daha da birbirine karışmış. O zaman, son elli dört yılda Herat'ta hüküm sürmüş bütün şahların, şehzadelerin kitaplarına göz nuru döktükten sonra unutulmuş son ihtiyar başnakkaş aranıp bulunmuş. Resimlere bakan eski üstadın kör olduğu anlaşılınca bir telaş olmuş, hatta gülenler çıkmış, ama ihtiyar üstat yedi yaşına varmamış, akıllı ama okuması yazması olmayan bir çocuk istemiş. Hemen bulup getirmişler. Çocuğun önüne bir resim koymuş, gördüğünü anlat, demiş ihtiyar nakkaş. Çocuk resimde gördüklerini anlatırken, ihtiyar nakkaş da görmez gözlerini gökyüzüne dikip dikkatle dinlemiş ve sonra şöyle deyivermiş: "Firdevsi'nin Şehname'sinden İskender'in ölen Dara'yı kucaklaması... Sadi'nin Gülistan'ından güzel öğrencisine âşık olan hocanın hikâyesi... Nizami'nin Mahze Esrar'ından hekimlerin yarışması..." İhtiyar ve kör nakkaşa öfkelenen öteki nakkaşlar, "Bunları biz de söylerdik," demişler, meşhur hikâyelerin en bilinen meclisleri bunlar." İhtiyar ve nakkaş, çocuğun önüne bu sefer en zor resimleri koydurmuş ve yine dikkatle dinlemiş onu. "Firdevsi'nin Şehname'sinden Hürmüz'ün hattatları zehirleyerek tek tek öldürmesi," demiş yine göğe bakarak. "Mevlana'nın Mesnevi'sinden, karısını ve karısının aşığını armut ağacının tepesinde yakalayan kocanın kötü hikâyesi ve ucuz resmi," demiş ve böyle böyle göremediği bütün resimleri çocuğun tarifinden tanıyıp, kitapların ciltlenmesini sağlamış. Uluğ Bey Herat'a ordusuyla girdiğinde, ihtiyar nakkaşa, usta nakkaşların görmekle anlayamadıkları hikâyeleri, kendisinin hiç görmeden çıkarabilmesinin sırrını sormuş. "Sanıldığı gibi kör olduğum için hafızamın kuvvetli olması değil bunun nedeni," demiş ihtiyar nakkaş. "Ben yalnızca hikâyelerin hayallerle değil, kelimelerle hatırlandığını unutmuyorum hiç." Uluğ Bey o kelimeleri ve hikâyeleri kendi nakkaşlarının da bildiklerini, ama resimleri sıraya dizemediklerini söylemiş. "Çünkü," demiş ihtiyar nakkaş. "Onlar kendi hüner ve sanatları olan nakşı çok iyi düşünüyorlar, ama eski üstatların bu resimleri Allah'ın hatıralarından yaptıklarını bilmiyorlar." Uluğ Bey bir çocuğun bunu nasıl bilebildiğini sormuş. "Çocuk bilmiyor," demiş ihtiyar nakkaş. "Yalnızca kör ve ihtiyar bir nakkaş olarak ben, Allah'ın âlemi yedi yaşındaki akıllı bir çocuğun görmek isteyeceği gibi yarattığını biliyorum. Çünkü Allah âlemi önce görülsün diye yarattı. Sonra da gördüğümüzü birbirimizle paylaşalım, konuşalım diye kelimeleri verdi bize, ama biz kelimelerden hikâyeler yaptık da nakşı bu hikâyeler için yapılır sandık. Oysa nakış doğrudan Allah'ın hatıralarını aramak, âlemi onun gördüğü gibi görmektir."

Cim Nakkaş soyunun haklı ve ezeli korkusu körlük endişesi yüzünden bir dönem Arap nakkaşların gün doğarken batıya, ufka uzun uzun baktıkları, bir asır sonra Şiraz'da çoğu nakkaşın sabahları aç karnına ceviz içiyle dövülmüş gül yaprağı ezmesi yediklerini bilinir. Yine aynı dönem, Isfahanlı yaşlı nakkaşların vebaya yakalanır gibi sırayla yakalandıkları körlüğün nedeni olarak gördükleri güneş ışığı doğrudan çalışma tahtalarına değmesin diye, odanın yarı karanlık bir köşesinde ve çoğu zaman şamdanların ışığında çalışırlar ve Buhara'daki Özbek nakkaşhanelerinde, üstatlar gün sonunda Şeyhlerce okunmuş bir suyla gözlerini yıkarlardı. Bütün bu usuller içinde körlüğe en saf yaklaşanı, tabii ki, Herat'ta, büyük üstat Behzat'ın hocası üstat nakkaş Seyyit Mirek tarafından bulunanıdır. Üstat nakkaş Mirek'e göre, körlük bir bela değil, bütün hayatını onun güzelliğine adayan nakkaşa Allah'ın vereceği son mutluluktur. Çünkü nakış, Allah'ın âlemi nasıl gördüğünü nakkaşın aramasıdır ve bu eşsiz görüntü, ancak yoğun bir çalışma hayatından sonra gözler yorulup, nakkaş iyice yıprandığında ulaşılan körlükten sonra hatırlanarak olur. Demek ki, Allah'ın âlemi nasıl gördüğü bir tek kör nakkaşların hafızalarından anlaşılır, ihtiyar nakkaş, bu hayal kendine geldiğinde, yani hatıralar ve körlüğün karanlığı içinde gözünün önünde Allah'ın manzarası belirdiğinde, harika resmi el kendiliğinden kâğıda geçirebilsin diye, bütün hayatı boyunca el alıştırması yapar. Dönemin Heratlı nakkaşları ve menkıbeleri üzerine de yazmış tarihçi Mirza Muhammet Haydar Duglat'a göre, üstat Seyyit Mirek, bu nakış anlayışına, bir at resmi çizmek isteyen nakkaştan misal de vermiş. Buna göre en yeteneksiz nakkaş bile, kafasının içi bomboş olduğu için, tıpkı bugünkü Frenk ressamları gibi, bir ata baka baka at resmi çizerken bile, resmi hafızadan yapar. Çünkü, aynı anda hem ata hem de üzerine atın resmini çizdiği kağıda kimse bakamaz. Önce ata bakar nakkaş, sonra aklındakini hemen kâğıda çizer. Aradan göz kırpacak kadar bir zaman bile geçse bile nakkaşın kâğıda geçirdiği, görmekte olduğu at değil, az önce gördüğü atın hatırasıdır ki, bu da en sefil nakkaş için bile, resmin ancak hafızayla mümkün olabileceğinin kanıtıdır. Nakkaşın faal meslek hayatını, daha sonra gelecek mutlu körlüğe ve körlerin hatıralarına bir hazırlık olarak gören bu anlayışın sonucu olarak, dönemin Heratlı üstatları, kitapsever şahlar ve şehzadeler için yaptıkları resimleri bir el alıştırması, bir temrin olarak görür, çalışmayı, durmadan çizmeyi ve günlerce dur durak bilmeden şamdanların ışığında sayfalara bakmayı nakkaşı körlüğe götüren mutlu bir iş olarak kabul ederlerdi. Üstat nakkaş Mirek, bütün hayatı boyunca kimi zaman tırnak, pirinç, hatta saç üzerine bütün yapraklarıyla ağaçlar çizip körlüğe kasten ve hızla yaklaşarak, kimi zaman da mutlu ve güneşli bahçeler çizip karanlığı ihtiyatla erteleyerek, bu en mutlu sona ulaşacağı en uygun zamanı aramıştır hep. Yetmiş yaşındayken Sultan Hüseyin Baykara kilit üzerine kilit sakladığı hazinesinde birikmiş binlerce kitabın sayfalarını, bu büyük üstadı ödüllendirmek için ona açtı. Üstat Mirek, silahlar, ipek ve kadife kumaşlar ve altın dolu hazine odasının altın şamdanlarının ışığında Heratlı eski ustaların her biri birer efsane kitaplarının harika sayfalarına üç gün üç gece hiç durmadan baktıktan sonra kör oldu. Allah'ın meleklerini karşılar gibi olgunluk ve tevekkülle karşıladığı bu yeni durumundan sonra, büyük üstat bir daha hiç konuşmamış ve hiç de resim yapmamıştı. Tarihi Raşidi yazarı Mirza Muhammet Haydar Duglat bunu, Allah'ın ölümsüz zamanının manzaralarına kavuşmuş bir nakkaşın, sıradan ölümlüler için yapılan kitap sayfalarına artık hiçbir zaman geri dönememesiyle açıklar ve der ki: Kör nakkaşın hatıralarının Allah'a ulaştığı yerde, mutlak bir sessizlik, mutlu bir karanlık ve boş sayfanın sonsuzluğu vardır. Üstat Osman'ın körlük ve hafıza üzerine sorusunu, Kara'nın bana gerçekten cevabımı öğrenmekten çok, eşyalarıma, odama, resimlerime bakarken rahat edebilmek için sorduğunu elbette biliyordum. Yine de ama, anlattığım hikâyelerin içine işlediğini görmekten mutlu oldum. "Körlük Şeytan'ın ve suçun giremeyeceği bir mutlu âlemdir," dedim ona. "Tebriz'de," dedi Kara, "Üstat Mirak'ın etkisiyle körlüğü Allah'ın ihsanı en büyük erdem olarak gören eski usûl nakkaşlardan bazıları, yaşları ilerlediği halde hâlâ kör olamamalarından utandıkları, bunun yeteneksizlik ve hünersizliklerinin bir kanıtı olarak görülmesinden korktukları için kör taklidi yapıyorlar hâlâ. Kazvinli Cemalettin'den de etkiler taşıyan bu ahlak yüzünden, bazıları gerçekten kör olmadıkları halde âleme bir kör gibi bakabilmeyi öğrenebilmek için karanlıkta aynalar arasına oturup, bir kandilin soluk alevinin ışığında, Heratlı eski ustaların sayfalarına haftalarca yemeden içmeden bakıyorlar. Kapı vuruldu. Açtım, baktım, nakkaşhaneden, güzel gözlerini kocaman açmış bir güzel çırak. Müzehhip Zarif Efendi kardeşimizin cesedinin bir kör kuyuda bulunduğunu, cenazenin Mihrimah Camii'nden ikindi vakti kaldırılacağını söyledi ve haberi başkalarına yetiştirmek için koştu gitti. Allahım sen bizi koru.

15

15. B e n i m A d ı m E s t e r

Aşk mı insanı budala yapıyor, yoksa yalnızca budalalar mı âşık oluyor? Yıllardır bohçacılık, çöpçatanlık yapıyorum, bunun cevabını bilemiyorum. Birbirlerine tutuldukça daha zekileşen, daha bir kurnaz olup akıllıca dolaplar çeviren bir çifti, hele bir erkeği tanımak isterdim çok. Bildiğim; kurnazlıklara, küçük tuzaklara, hilelere başvuruyorsa, bir erkeğin hiç mi hiç âşık olmadığıdır. Kara Efendimiz ise daha şimdiden soğukkanlılığını kaybettiğini, benimle Şeküre'den bahsederken bile bütün ölçüleri kaçırdığını gösteriyor. Pazar yerinde ona Şeküre'nin sürekli onu düşündüğünü, onun cevabını sorduğunu, onu hiç böyle görmediğimi ve bunun gibi, herkese söylediğim nakaratı ezberden söyledim. Öyle bir bakıyordu ki bana, acıdım ona. Bana verdiği mektubu acele doğru Şeküre'ye götürmemi söyledi. Bütün budalalar, aşklarında sanki çok özel bir acele gerektiren bir durum var sanıp, aşklarının şiddetini açığa vurup, âşıklarının eline silah verir; onlar da akıllıysalar cevabı geciktirirler. Sonuç: Aşkta acele işleri geciktirir. Bu yüzden, Kara Efendi, "acele acele" diye verdiği mektubu önce başka bir yere götürdüğümü bilseydi bana şükrederdi. Çârşı yerinde onu uzun uzun beklerken donmuştum. Isınmak içini önce yolumun üzerindeki evlatlarımdan birine uğrayayım dedim. Mektubunu taşıyıp, kendi elimle evlendirdiğim kızlarıma, evladım, derim ben. Bu kaknem kız öyle müteşekkirdir ki bana, peşimde çevremde pervane olmaktan başka, elime birkaç akçe de tutuşturur. Gebeymiş, sevinçliydi. Ihlamur kaynattı, tadım çıkararak içtim. Yalnız kaldığımda Kara Efendi'nin verdiği paraları da saydım. Yirmi akçe. Tekrar yola koyuldum. Ara sokaklardan, çamuru donup yürünmez hale gelmiş uğursuz geçitlerden geçtim. Evin kapısını vururken şakacılığım tuttu da bağırdım. "Bohçacı geldi, bohçacı," dedim. "Padişah'a layık en âlâsından raksbendi tülbentim var, Keşmir'den gelmiş harika şallarım, Bursa kadifesinden kuşaklığım, en iyisinden kenarı ipekli Mısır bezinden gömlekliğim, nakış nakış tülbentten örtülerim, döşek ve yatak çarşaflarım, rengârenk mendillerim var, bohçacı!" Kapı açıldı, içeri girdim. Her zamanki gibi ev, yatak, uyku, kızarmış yağ ve nem kokuyordu. Yaşlanmakta olan bekâr erkeklerin o korkunç kokusu. "Cadaloz," dedi. "Niye bağırıyorsun?" Hiçbir şey demeden çıkarıp mektubu verdim. Yarı karanlık odada gölge gibi yaklaşıp bir anda kaptı onu elimden. Yan odaya geçti, orada yanan bir lamba vardır hep. Kapının eşiğinde durdum. "Baban Efendi yok mu?" dedim. Cevap vermedi. Kendinden geçmiş, mektubu okuyordu. Bıraktım okusun. Lamba arkasında olduğu için yüzünü hiç göremiyordum. Mektubu bitirince, bir daha okumaya başladı. "Evet," dedim. "Ne yazmış?" Hasan okudu: "Sevgili Şeküre Hanım. Ben de, yıllarca bir tek kişinin hayaliyle yaşadığını için kocam beklemeni, ondan başka hiç kimseyi düşünmemeni takdirle anlıyorum. Senin gibi bir kadından dürüstlük ve iffetten başka ne beklenir ki. (Bir kahkaha attı Hasan!) Ama nakış için babanı görmeye gelmem seni taciz etmek değildir. Bu hiç aklımdan geçmez. Senden işaret, hele cesaret aldığımı öne sürecek hiç değilim. Yüzün pencerede bana nur gibi gözüktüğünde, bunun Allah'ın bana bir ihsanı olduğundan başka bir şey düşünmedim. Çünkü senin yüzünü görebilmek mutluluğu bana yeter. ("Burasını Nizami'den araklamış" diye araya girdi öfkeyle.) Ama madem bana yaklaşma diyorsun, söyle, bir melek misin ki sen yanına yaklaşmak korkunç olsun? Dinle beni, şunu dinle: Gece yarıları umutsuz bir hancı ile idam kaçkını haydutlardan baş kimseciklerin konaklamadığı ıssız ve lanetli kervansarayların pencerelerinden çıplak dağlara vuran ay ışığını seyrederek ve benden de bahtsız yalnız

kurtların ulumalarını dinleyerek uyumaya çalışırken, bir gün ansızın bana, işte o pencerede göründüğün gibi görüneceğini düşünürdüm. Dinle: Şimdi kitap için babana geri geldiğimde, çocukluğumda yaptığım resmi bana geri veriyorsun. Bu benim için seni bulduğumun işaretidir, biliyorum. Ölümün değil. Oğullarından birini, Orhan'ı gördüm. Zavallı yetim. Onun babası olacağım!" "Maşallah, iyi yazmış," dedim. "Şair olmuş bu." "Melek misin ki sen yanına yaklaşmak korkunç olsun," dedi. "İbni Zerhani'den çalmış o sözü. Ben daha iyi yazarım."'Cebinden kendi mektubunu da çıkardı. "Al götür bunu Şeküre'ye." Mektuplarla birlikte verdiği para ilk defa huzursuz etti beni. Bu adamın karşılık alamadığı aşkına çılgınca bağlanmasında tiksinti verici bir şey hissettim. Sanki sezgilerimi doğrulamak ister gibi Hasan, uzun zamandır ilk defa efendiliği bir yana bıraktı ve şöyle dedi kabadayıca: "Söyle ona, istersek onu kadı zoruyla eve getiririz." "Gerçekten söyleyeyim mi?" Bir sessizlik oldu. "Söyleme," dedi. Odadaki lambanın ışığı yüzüne vurdu da, suçunu bilen bir çocuk gibi önüne baktığını gördüm. Bu hallerini bildiğim için aşkına saygı duyar, mektupları taşırım. Sanıldığı gibi para için değil. Evden çıkıyordum, beni kapıda durdurdu Hasan. "Şeküre'ye onu ne kadar çok sevdiğimi söylüyor musun?" sordu heyecanla ve akılsızca. "Mektuplarında bunu sen yazmıyor musun?" "Söyle bana, onu, babasını nasıl ikna edebilirim onları?" "İyi bir insan olarak," dedim, kapıya yürüdüm. "Bu yaştan sonra çok geç..." dedi, içten bir acıyla. "Çok para kazanmaya başladın Hasan Çavuş. İnsanı iyi yapar bu..." dedim, çıktım. Evin içi o kadar karanlık ve kasvetliydi ki, dışarıda hava ısınmış gibi geldi bana. Yüzüme güneş vurdu. Şeküre'nin mutlu olmasını istediğimi düşündüm. Ama nemli, soğuk ve karanlık evi gördüğüm o zavallıyı da bir şekilde sayıyordum. Hiç hesaplarımda yokken, içimden geliverdiği için, Laleli'deki Baharatçılar Çarşısı'na saptım, tarçın, safran, biber kokuları arasında kendime gelirim sanıyordum, ama yanılmışım. Evinde, Şeküre, mektupları aldıktan sonra Kara'yı sordu ilk. Aşk yangınının her yerini acımasızca sardığını söyledim, hoşuna gitti. "Evlerinde örgü ören karılar dahil herkes zavallı Zarif Efendi'nin niye öldürüldüğünden söz ediyor," diye sözü değiştirdim sonra. "Hayriye, helva yap da zavallı Zarif Efendi'nin karısı Kalbiye'ye götür," dedi Şeküre. "Cenazesine bütün Erzurumiler, pek çok kalabalık gelecekmiş," dedim. "Akrabaları kanı yerde kalmayacak diyorlarmış." Ama Şeküre, Kara'nın mektubunu okumaya başlamıştı. Bütün dikkatimle ve öfkeyle yüzüne baktım. Bu kadının o kadar hayat deneyimi vardır ki tutkularının yüzüne yansıyış biçimini denetleyebilir. Mektubu okurken, susmamın hoşuna gittiğini, bunu Kara'nın mektubuna verdiği özel önemin benim tarafımdan da onaylanması olarak gördüğünü hissettim. Böylece, mektubu bitirip bana gülümseyince Şeküre'nin hoşuna gitsin diye, şu soruyu ona sormak zorunda kaldım: "Ne diyor?" "Çocukluğundaki gibi... Bana âşık." "Ne düşünüyorsun?" "Ben evliyim. Kocamı bekliyorum." Tahminlerinizin aksine, benim ilgilenmemi istedikten sonra, bu yalanı atıvermesine hiç kızmadım, hatta bunun beni rahatlattığını söylemeliyim. Mektup taşıyıp, hayat üzerine öğütler verdiğim pek çok genç kız ve kadın Şeküre'nin gösterdiği dikkati gösterseydiler hem benim işim, hem onların işi yarı yarıya kolaylaşır, hatta bazıları çok daha iyi kocalara varabilirlerdi. "Öteki ne diyor?" diye sordum yine de.

"Hasan'ın mektubunu şimdi okumak istemiyorum," diye cevap verdi. "Hasan'ın, Kara'nın İstanbul'a döndüğünden haberi var mı?" "Varlığından bile haberi yok." "Hasan'la konuşuyor musunuz?" diye sordu güzelim kara gözlerini açarak. "Sen istediğin için." "Evet?" "Acılar içinde. Seni çok seviyor. Gönlün bir başkasına meyletse bile, bundan sonra ondan kurtulman çok zor. Mektuplarını kabul etmen onda çok umutlar uyandırdı. Ondan kork. Çünkü değil seni eve geri getirmek, ağabeyinin öldüğünü kabul ettirip seninle evlenmeye hazırladı kendini." Son sözümün tehditkâr yanını dengelesin ve beni o mutsuzun sözcüsü durumuna düşürmesin diye gülümsedim. "Öteki ne diyor peki?" diye sordu, ama kimi sorduğunu biliyor muydu? "Nakkaş mı?" "Aklım karmakarışık," dedi birden, belki de düşüncelerinden korkarak. "Her şey daha karışacakmış gibi de geliyor bana. Yaşlanıyor artık babam. İleride bizlere, bu yetim çocuklara ne olacak? Hepimize bir kötülüğün yaklaştığını, Şeytan'ın bizler için kötülükler hazırladığını seziyorum. Ester, bana öyle bir şey söyle, mutlu olayım." "Sen hiç merak etme canım Şekürem," dedim içim titreyerek, "Gerçekten çok akıllısın, çok güzelsin sen. Bir gün yakışıklı kocanla aynı yatakta yatacak, ona sarılacak, bütün dertlerini unutup mutlu olacaksın. Bunu gözlerinin içinde okuyorum." Öyle bir sevgi yükseldi ki içimde gözüm nemlendi. "İyi de hangisi olacak o koca?" "Bunu senin o akıllı yüreğin sana söylemiyor mu?" "Yüreğimin ne dediğini anlayamadığım için mutsuzum beri Bir sessizlik oldu. Bir an Şeküre'nin bana hiç mi hiç güvenmediğini, ağzımdan laf almak için güvensizliğini ustalıkla gizlemekte olduğunu, kendini açındırdığını düşündüm. Mektuplara şu anda bir cevap vermeyeceğini anladığım zaman, bütün kızlara, şaşılara bile söylediğim şu sözü söyleyip bohçamı kapıp, çıkıp sıvıştım. "O güzel gözlerini dört açarsan başına kötü bir şey gelmez canım, merak etme sen."

16

16. B e n , Ş e k ü r e

Eskiden bohçacı Ester'in her gelişinde, benim gibi akıllı, güzel, iyi yetişmiş, dul ama namuslu bir kadının yüreğini küt küt attıracak âşığın, en sonunda harekete geçip, mektubunu yazıp gönderdiğini hayal ederdim. Gelen mektupların her zamanki taliplerimden olduğunu görünce de, hiç olmazsa kocamı beklemek için güç ve sabır kazanırdım. Şimdiyse, bohçacı Ester'in her gidişinden sonra aklım karışıyor ve kendimi daha da zavallı hissediyorum. Dünyanın seslerini dinledim. Mutfaktan kaynama fokurtusu ve limon ve soğan kokusu geliyor: Biliyorum Hayriye kabak kaynatıyor. Şevket ile Orhan avluda, nar ağacının orada itişerek kılıç oynuyor, bağırışlarını duyuyorum. Babam, sessiz, yan odada. Açıp Hasan'ın mektubunu okudum ve merak edilebilecek hiçbir şey olmadığını bir daha anladım. Yalnızca ondan biraz daha korktum ve onunla aynı evi paylaştığım zamanlar, koynuma girmek için gösterdiği çabalara direndiğim için kendimi kutladım. Sonra Kara'nın mektubunu sanki incinebilecek kırılgan bir şeymiş gibi dikkatle tutarak okudum ve aklım karıştı. Mektupları bir daha okumadım; güneş çıktı ve şöyle düşündüm: Gecelerin birinde Hasan'ın koynuna girseydim ve onunla sevişseydim hiç kimse farketmezdi bunu; Allah hariç. Kayıp kocamla benzeşiyor, aynı şey. Bazen böyle saçma ve tuhaf bir düşünce aklıma düşüveriyor. Güneş ve birden ısınınca sanki bir gövdem olduğunu, tenimi, göğüslerimin ucunu bile hissetmiştim. Güneş kapıdan üzerime öyle vururken birden Orhan giriverdi içeri. "Anne, ne okuyorsun?" dedi. Peki, demin Ester'in son getirdiği mektupları bir daha okumadım dedim ya, size yalan söylemiştim. Yine okuyordum. Ama sefer gerçekten mektupları katlayıp koynuma soktum ve Orhan'a dedim ki. "Gel bakayım buraya sen kucağıma." Geldi. "Ooff maşallah, ne kadar da ağırsın, kocaman olmuşsun," dedim ve öptüm. "Buz gibisin," derken ben: "Anne ne kadar sıcaksın," dedi, sırtını göğüslerime yasladı. Birbirimize sıkı sıkıya dayanmış, hiç konuşmadan oturmak ikimizin de hoşuna gidiyordu. Boynunu kokladım, öptüm. Daha da sıkı sarıldım. Sessizlik oldu, öylece durduk. "Gıdıklanıyorum," dedi çok sonra. "Söyle bakalım," dedim ciddi sesimle. "Cinler padişahı gelse dile benden ne dilersin dese, hayatta en çok neyi istersin?" "Şevket bizimle olmasın isterim." "Başka ne istersin? Bir baban olsun ister misin?" "Hayır. Büyüyünce seninle ben evleneceğim." Kötü olan şey yaşlanmak, çirkinleşmek, hatta kocasız ve yok kalmak değil, hayatta kimsenin sizi kıskanmaması, diye düşündüm. Orhan'ın ısınan gövdesini kucağımdan indirdim. Benim gibi kötü ruhlu biri, iyi bir insanla evlenmeli diye düşünerek babama yanına çıktım. "Padişahımız Hazretleri kitabın bittiğini kendi gözleriyle görüp, sizi ödüllendirecek," dedim. "Venedik'e gideceksiniz yine." "Bilemiyorum," dedi babam. "Bu cinayet beni korkuttu. Düşmanlarımız güçlü olmalı." "Benim bu durumumun da onları cesaretlendirdiğini, yanlış anlamalara, temelsiz umutlanmalara yol açtığını biliyorum." "Nasıl?"

"Artık bir an önce evlenmeliyim." "Ne?" dedi babam. "Kiminle?" dedi. "Ama sen evlisin," "Bu nereden çıktı?" diye sordu, "isteyenin kim? Çok makul ve dayanılmaz bir isteyenin olsa bile," dedi makul babam, "öyle birini kolay bulup beğeneceğimizi sanmıyorum ya," diye araya ekleyip, şöyle özetledi talihsiz durumumu: "Evlenebilmen için çözmemiz gereken çok büyük meseleler var biliyorsun." Uzun bir sessizlikten sonra da şöyle dedi: "Beni bırakıp gitmek mi istiyorsun canım?" "Kocamın öldüğünü dün rüyamda gördüm," dedim. Ama bu rüyayı gerçekten görmüş bir kadın gibi ağlamadım. "Nakşa bakıldığında onu okumayı bilenler gibi, rüyayı da okumayı bilmek gerek." "Gördüğüm rüyayı size anlatmamı uygun bulur musunuz?" Bir an bir durgunluk oldu ve konuştukları şeylerden çıkarılabilecek diğer bütün sonuçlan hızlı hızlı gözden geçiren akıllı insanların yapacağı gibi birbirimize gülümsedik. "Rüyanı yorumlayarak onun öldüğüne inanabilirim ama, kayınpederin, kayınbiraderin ve onlara kulak vermek zorunda olan kadı başka kanıtlar isteyecektir." "Çocukları alıp eve döneli iki yılı geçti, ama kayınpeder ile kayınbirader beni geri getiremiyorlar." "Çünkü bir kusurları olduğunu gayet iyi biliyorlar," dedi babam. "Ama bu senin boşanmana razı oldukları anlamına gelmez." "Mezhebimiz Maliki ya da Hanbeli olsaydı," dedim, "Aradan dört yıl geçtiğine bakıp kadı beni boşar, bir de üstüne nafaka bağlardı. Ama biz Allaha şükürler olsun Hanefi olduğumuz için bunu da yapamıyoruz." "Bana Üsküdar Kadısının Şafii naibinden bahsetme. Onlar çürük işler." "Savaşta kocası kayıp olan bütün İstanbullu kadınlar boşanmak için tanıklarıyla ona gidiyorlarmış. Şafii olduğu için, kocan kayıp mıdır, kaç zamandır kayıptır, geçim sıkıntısı mı çekiyorsun, bunlar da tanıkların mıdır, deyip hemen boşuyormuş." "Kim sokuyor bunları senin kafana benim canım kızım?" dedi. "Aklını başından alan kim?" "Bir kere boşandıktan sonra, aklımı başından alabilecek birisi varsa eğer, onu tabii ki siz bana söyleyeceksiniz ve ben kiminle evlenmem konusunda sizin kararınızdan asla çıkacak değilim." Benim kurnaz babam, kızının da kendisi kadar kurnaz olduğunu görüp gözlerini kırpıştırmaya başladı. Aslında babam, gözlerini böyle hızla üç sebepten kırpıştırır: 1. Sıkıştığı zamanlarda kurnazlık bulmak için acele acele kafasını çalıştırırken. 2. Sessizlik ve kederden içtenlikle ağlayacağı zamanlarda. 3. Sıkıştığı zamanlarda kurnazlık edip birinci ve ikinci nedeni karıştırarak sonra kederden ağlayabilirmiş izlenimi vermek için. "Çocukları alıp gidiyor, ihtiyar babam yalnız mı bırakıyorsun? Biliyor musun ki kitabımız -kitabımız dedi evet- yüzünden öldürülmekten korkuyordum, ama şimdi sen çocukları alıp gitmek isteyince ben zaten ölmeyi istiyorum." "Babacığım, o işe yaramaz kayınbiraderden kurtulabilmek için boşanmam gerektiğini her zaman siz söylemez miydiniz?" "Beni terketmeni istemiyorum. Kocan bir gün geri dönebilir. Dönmese de, evli olmanın bir zararı yok. Yeter ki bu evde babanla otur." "Bu evde sizinle oturmaktan başka hiçbir şey istemiyorum." "Canım, az önce bir an önce evlenmek istediğini de söylemiyor muydun?" İşte böyledir babayla tartışmak: Sonunda haksız olduğuma ben de inanırım. "Söylüyordum," dedim önüme bakarak. Sonra ağlamamak için kendimi tutarken aklıma geliveren şeyin haklılığından cesaretlenerek dedim ki: "Peki, ben bir daha hiç evlenmeyecek miyim?" "Seni benden alıp uzaklara götürmeyecek bir damadın başımın üzerinde yeri var. Talibin kim, bizimle birlikte bu evde oturur mu?" Sustum. Bizimle birlikte bu evde oturacak damada babamın saygı duymayıp onu yavaş yavaş ezeceğini elbette ikimiz de biliyorduk. Babam, içgüveysi diye o damadı öyle bir sinsice ve ustalıkla küçümseyecekti ki, ben o adama kendimi vermek bile istemeyecektim.

"Babanın onayı olmadan bu halinle evlenmenin neredeyse imkansız olduğunu biliyorsun değil mi? Evlenmeni istemiyorum! İzin vermiyorum." "Ben evlenmek değil, boşanmak istiyorum." "Çünkü kendi çıkarlarından başka hiçbir şeye aldırmayan düşüncesiz bir hayvan seni incitebilir. Seni ne kadar sevdiğimi biliyorsun, değil mi canım kızım. Bu kitabı da bitirmemiz lazım." Sustum. Çünkü konuşmaya başlasaydım, öfkemin farkına varmış olan Şeytan da dürtüyordu, babamın yüzüne, geceleri Hayriye'yi yatağına aldığını bildiğimi söyleyiverecektim, ama benim gibi bir kıza yaşlı babasına cariye ile yattığını bildiğini söylemek hiç yakışır mı? "Kim evlenmek istiyor seninle?" Önüme baktım ve sustum, ama utancımdan değil de öfkemden. Daha kötüsü, bu kadar öfkelendiğimi bilmeme rağmen bir türlü cevap verememek daha da öfkelendiriyordu beni. O zaman hayalimde babamla Hayriye'yi o gülünç ve iğrenç durumda yatakta düşünüyordum. Tam ağlayacaktım ki, önüme bakarak dedim ki: "Ocakta kabak var, yanmasın." Merdivenin yanında, hiç açılmayan penceresi kuyuya bakan odaya geçtim, karanlıkta el yordamıyla hızla yatağımı bulup serdim, kendimi üzerine attım: Ah ne kadar da güzeldir çocukken haksızlığa uğrayıp, yatağa yatıp ağlaya ağlaya uyuyakalmak! Bir tek ben seviyorum kendimi ve bu yalnızlık o kadar acıklı ki, kendi yalnızlığıma ağlarken benim hıçkırıklarımı ve çığlıklarımı duyan sizler yardımıma geliyorsunuz. Biraz sonra baktım, Orhan, benim yatağıma uzanmış. Başını göğüslerimin arasına soktu, baktım o da orada iç çekerek gözyaşı döküyor, iyice kendime çekip bastırdım onu. "Ağlama anne," dedi biraz sonra. "Babam savaştan dönecek." "Nereden biliyorsun?" Sustu. Ama o kadar sevdim, öyle bir göğsüme bastırdım ki onu, bütün sıkıntılarımı unuttum. İnce kemikli Orhanımın narin gövdesine sarılıp uyuyakalmadan önce, şimdi, bir tek derdim var, onu söyleyeyim size. Demin babam ve Hayriye hakkında öfkeyle size söylediğim şeyden şimdi pişmanım. Hayır, dediğim yalan değildi, ama yine de bunu söylemiş olmaktan öyle utanıyorum ki, Siz o dediğimi unutun, hiç söylenmemiş, babam da Hayriye ile öyle yapmıyormuş gibi bakın bizlere olmaz mı?

17

17. B e n E n i ş t e n i z i m

1 BLACK SEA ЧЕРНОЕ МОРЕ Kış/Зима /Winter 2014 Yıl/Год/Year 6 Sayı/Число/Volume 21 ÜÇ AYDA BİR YAYINLANAN ULUSLARARASI HAKEMLİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК AN INTERNATIONAL QUARTERLY JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE ISSN: Sahibi/ Учредитель/ Owner Hayrettin İVGİN Konur Sokak 66/7 Bakanlıklar-ANKARA (+90) [email protected] Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Editör/ Главный редактор/ Editor Erhan İVGİN Yayın Kurulu/ Редколлегия/ Editorial Board Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ Prof. Dr. Orhan SÖYLEMEZ Prof. Dr. Ahmet BURAN Prof. Dr. Anatoly A. BURTSEV Prof. Dr. Victoria V. KRASNYKH Prof. Dr. Sivtseva-Maksimova Prasovya VASILYEVNA Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN Prof. Dr. Bekir DENİZ Prof. Dr. Caval KAYA Prof. Dr. Sulayman KAYIPOV Prof. Dr. Dimitri D. VASİLEV, Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA Prof. Dr. Yakup ÇELİK Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Prof. Dr. Hüseyin TÜRK Prof. Dr. İhsan BULUT Prof. Dr. Mustafa ÜNAL Prof. Dr. Layli ÜKÜBAYEVA Prof. Dr. Remzi KILIÇ Prof. Dr. Roin KAVRELIŞVILI Prof. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ Prof. Dr. Enver TÖRE Prof. Dr. Şefika Şule ERÇETİN Prof. Dr. Tina GELAŞVİLİ Prof. Dr. Elena ARABADJİ Prof. Dr. Natalie KONONENKO Prof. Dr. Hakkı BÜYÜKBAŞ Doç. Dr. Ahmet Evren ERGİNAL Doç. Dr. Nadya TIDIKOVA Doç. Dr. Ranetta Gaffarova Redaksiyon/ Редакция/ Redaction Yrd. Doç. Dr. Göksel ÖZTÜRK Yrd. Doç. Dr. Ayhan ÇELİKBAY Yrd. Doç. Dr. Mitat DURMUŞ Yrd. Doç. Dr. Zekiye TUNÇ- Ögr. Gör. Göknil ARDA Teknik Sorumlu/Ответственный по технической части / Technical Manager Öğr. Gör. Arif Cem TOPUZ : [email protected] Öğr. Gör. Eser KARADENİZ : [email protected] Uluslar Arasi Iliskiler /Международные отношения/ international relations expert Öğr. Gör. Vedi AŞKAROĞLU: [email protected] Yabancı Dil Danışmanları/ Советники по иностранным языкам/ Foreign Language Consultants Prof. Dr. Roin KAVRELİŞVİLİ / Ögr. Gör. Vedi AŞKAROĞLU Yazışma Adresi/ Адрес издательства/ Correspondance Addres Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü-Ardahan/TÜRKİYE Tel.: (+90) [email protected] Baskı/ Типография/ Press Sage Yayıncılık (ANKARA) Bu dergi Tübitak/ULAKBİM, Index Copernicus (IC), Central and Eastern European Online Library (CEEOL), Ulrich s Web (UPD), Modern Language Association of America (MLA), Proquest ve ASOS Index tarafından indekslenmektedir. This journal is indexed by Tubitak/ULAKBIM, Index Copernicus (IC), Central and Eastern European Online Library (CEEOL), Ulrich s Web (UPD), Modern Language Association of America (MLA), Proquest and ASOS Index.

2 Hakem Kurulu/ Консультативный совет Редколлегия/ Editorial Board Hakem Kurulu Prof. Dr. Ali AKAR - Muğla Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN - Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Walter ANDREWS - (ABD) Prof. Dr. Tayyar ARI - Uludağ Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Erman ARTUN - Çukurova Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. İbrahim Ethem ATNUR - Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Aygün ATTAR - Giresun Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hasan BAHAR - Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Cevat BAŞARAN - Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Vladimir BELYAKOV - (Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Uwe BLAESİNG - (Hollanda) Prof. Dr. Bernt BRENDEMEON - (Norveç) Prof. Dr. Valerij BOVTUN Altay Devlet Teknik Üniversitesi (Altay Kray Rusya Federasyonu Prof. Dr. İhsan BULUT - Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ahmet BURAN - Fırat Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Nalan BÜYÜKKANTARCIOĞLU - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ömür CEYLAN - Kültür Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ahmet CİHAN - Nevşehir Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Maria CİKİA - (Gürcistan) Prof. Dr. Asiye Mevhibe COŞAR - Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Halit ÇAL - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Necati DEMİR - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Bekir DENİZ - Akdeniz Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Abide DOĞAN - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Juliboy ELTAZAROV - Muğla Üniversitsi (Türkiye) Prof. Dr. A. Bican ERCİLASUN - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Şefika Şule ERÇETİN - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Gavril GAVRILEVIÇ FILIPPOV - (NEF Üniversitesi Yakutistan - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Nevin GÜNGÖR ERGAN - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hande BİRKALAN-GEDİK - Yeditepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Orhan GÖKÇE - Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. İsmail GÖRKEM - Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Kadir Gülkaryan İran Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN - Ege Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ali Osman GÜNDOĞAN - Muğla Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU - Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Harun GÜNGÖR - Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Figen GÜRSOY - Ankara Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Tacida HAFIZ - (Bosna-Hersek) Prof. Dr. Cengiz HAKOV - (Bulgaristan) Prof. Dr. Alimcan İNAYET - Ege Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Bravina Rozalia INNOKENTYEVNA (SAHA Cumhuriyeti Bilimler Akademisi-Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Aleksander KADİRBAYEV - (Rusya Federasyonu)

3 Prof. Dr. Fitnat KAPTAN - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ - İstanbul Aydın Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Kerem KARABULUT - Atatürk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Recai KARAHAN - Yüzüncü Yıl Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ayla KAŞOĞLU - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Roin KAVRELİŞVİLİ - (Gürcistan) Prof. Dr. Ceval KAYA - Ardahan Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Sulayman KAYIPOV (CHUI Üniversitesi - Kırgızistan) Prof. Dr. İsmail KERİMOV - (Kırım) Prof. Dr. Remzi KILIÇ - Niğde Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Faruk KOCACIK - Cumhuriyet Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Aynur KOÇAK - Yıldız Teknik Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Özdemir KOÇAK - Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Abdullah KORKMAZ - İnönü Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ - Ardahan Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Mehmet Fatih KÖKSAL - Ahi Evran Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Victoria V. KRASNYKH - (Moskova Lomonosov Üniversitesi - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Adnan KULAKSIZOĞLU - Marmara Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Muhtar KUTLU - Ankara Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Sabahattin KÜÇÜK - Fırat Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Olga MELNITCHOUK, (NEF Üniversitesi - Yakutistan - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Alekseyev Anatoly NIKOLAYEVIC (RAN Kuzey Sibirya Halkları Bölümü - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Mehmet OKUR - Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ - Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Mustafa ÖNER - Ege Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Ramazan ÖZEY - Marmara Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Haydar ÖZTAŞ - Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Nazım Hikmet POLAT - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hakan POYRAZ - Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Svetlana PROKOPIEVA - (NEF Üniversitesi Yakutistan - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Abdulkerim RAHMAN - (Çin) Prof. Dr. Hülya SAVRAN - Balıkesir Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA - (Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Orhan SÖYLEMEZ - Ardahan Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Hatice ŞAHİN - Uludağ Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. İbrahim ŞAHİN - Osman Gazi Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Musa ŞAŞMAZ - Niğde Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK - Fırat Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Rüstem ŞÜKÜROV - (Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Cemalettin TAŞKIRAN - Kırıkkale Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Abdulvahap TAŞTAN - Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Orhan Kemal TAVUKÇU - Rize Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN - Ege Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Kerim TÜRKMEN - Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Berrak TARANÇ - Ege Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Halil İbrahim USTA - Ankara Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Mustafa ÜNAL - Erciyes Üniversitesi (Türkiye)

4 Prof. Dr. İlyas ÜSTÜNYER - (Gürcistan) Prof. Dr. Olga MELNİCUK - (NEF Üniversitesi - Yakutistan - Rusya Federasyonu ) Prof. Dr. Celalettin VATANDAŞ - Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Kamil VELİ - İstanbul Aydın Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Sivtseva-Maksimova Praskovya VASILYEVNA (NEF Üniversitesi - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Obayev Nikolay VYACESLAVOVIC (Tuva Devlet Üniversitesi - Rusya Federasyonu) Prof. Dr. Hakkı YAZICI - Kocatepe Üniversitesi (Türkiye) Prof. Dr. Dursun YILDIRIM - Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Doç. Dr. Nadya TIDIKOVA - (Altay) Doç. Dr. Nanuli KAÇARAVA - (Gürcistan) Doç. Dr. Liudmila S. ZAMORSCHIKOVA (NEF Üniversitesi - Yakutistan - Rusya Federasyonu) Doç. Dr. Alexander D. VASILYEV (Sosyal Bilimler Ens. Şarkiyat Bölümü - Moskova - Rusya Federasyonu) Doç. Dr. Mukhopleva Svetlana DMITRIEVNA (Yakut Folklor Enstitüsü RAN - Rusya Federasyonu) Dr. Stale KNUDSEN - (Norveç) Dr. Almagul SARYMSAKOVA - (Kazakistan) Dr. Sayzana Tovuu, Tuva Üniversitesi, Tuva, Rusya Federasyonu

5 Temsilcilikler/ Представители/ Representative YURT İÇİ / Турция / Interior: Prof. Dr. Bekir DENİZ ANTALYA Yrd. Doç. Dr. Bilşen İNCE ERDOĞAN AYDIN Doç. Dr. Salim ÇONOĞLU BALIKESİR Yrd. Doç. Dr. Ali ATALAY BOLU Halis TEKİN BURDUR Yrd. Doç. Dr. Rahman ÇAKIR GİRESUN Yrd. Doç. Dr. Fatma Sibel BAYRAKTAR EDİRNE Doç. Dr. Davut KILIÇ ELAZIĞ Yrd. Doç. Dr. Hilal OYTUN ARSLAN İSTANBUL Doç. Dr. Özkan ÖZTEKTEN İZMİR Doç. Dr. Bayram DURBİLMEZ KAYSERİ Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÖKŞEN KARS Osman KABADAYI KIRŞEHİR Yrd. Doç. Dr. Mehmet EROL KİLİS Dr. Erkan KALIPÇI - KONYA-NEVŞEHİR Yrd. Doç. Dr. Adnan Menderes KAYA MALATYA Yrd. Doç. Dr. İbrahim Ethem ÖZKAN NEVŞEHİR Doç. Dr. Hikmet KORAŞ NİĞDE Doç. Dr. Ergin AYAN ORDU Doç. Dr. Bekir ŞİŞMAN SAMSUN Yrd. Doç. Dr. Doğan KAYA SİVAS Prof. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ TRABZON Yrd. Doç. Dr. Rezzan KARAKAŞ DİYARBAKIR YURT DIŞI / Другие страны /Abroad: Mehmet Akif KORKMAZ ALMANYA Jale İSMAİLOV AZERBAYCAN İlya İVANOV ÇUVAŞİSTAN Serpil KUP FRANSA Maria CİKİA GÜRCİSTAN Mehmet TÜTÜNCÜ HOLLANDA Harid FEDAİ KKTC Prof. Dr. Tacide HAFIZ KOSOVA Prof. Dr. Hamdi HASAN MAKEDONYA Lübov ÇİMPOYEŞ MOLDOVA Eden MAMUT ROMANYA Doç. Dr. Miryana MARİNKOVİÇ SIRBİSTAN Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA - RUSYA FEDERASYONU Hakan KARAKOÇ - RUSYA FEDERASYONU YAKUTİSTAN Doç. Dr. Nadya TIDIGOVA ALTAY Murat TOYLU - TATARİSTAN M.C. Natalya BUDNİK - KIRIM UKRAYNA Dr. İrina KAYAN - POKROVSKAYA UKRAYNA Prof. Dr. İngeborg BALDAUF ALMANYA Prof. Dr. Ramesh DEOSARAN - TRİNİDAD-TOBAGO Prof. Dr. Pavel DOLUKHANOV İNGİLTERE Prof. Dr. Charlyn DYERS - GÜNEY AFRİKA Prof. Dr. Shih-chung HSIEH TAYVAN Doç. Dr. Rainer CZICHON ALMANYA Doç. Dr. Ramile ESXADULLAKIZI - TATARİSTAN M.C. Doç. Dr. Cabbar İŞANKUL ÖZBEKİSTAN Doç. Dr. Gholam VATANDOUST KUVEYT Dr. Anarhan NADİROVA KIRGIZİSTAN Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ NAHÇIVAN Prof. Dr. Rukiye HACI ÇİN Prof. Dr. Cengiz HAKOV BULGARİSTAN Prof. Dr. Marika Cikia GÜRCİSTAN Prof. Dr. Dosay KENÇATAY KAZAKİSTAN Prof. Dr. Kopi KYÇYKU ROMANYA Dr. Maria MAVROPOULOU YUNANİSTAN Dr. Emna CHIKHAOUİ TUNUS Yrd. Doç. Dr. Damuta CMMİELWSKA POLONYA Prof. Dr. Tursun GABİTOV KAZAKİSTAN Doç. Dr. Kadir GÜLDİKEN İRAN Doç. Dr. Ergali ESBOSUNOV KAZAKİSTAN Prof. Dr. Ebulfez AMANOĞLU NAHÇIVAN Dr. Kızıl Maadır SİMÇİT, RUSYA FEDERASYONU TUVA. Ertuğrul KULAÇ - RUSYA FEDERASYONU BURYATİA İrina JERNOSENKO RUSYA FEDERASYONU ALTAY KRAY

6

7 İÇİNDEKİLER Söz Başı Doç. Dr. Yakovleva Межкультурная Социализация Студентов Языкового Факультета Altayların Ruhani Kültürü: Linguistik Bir Betimleme

8 Politik Söylemde Kadın: 1980 li Yılların Meclis Tutanaklarında Kadınlara İlişkin Söylem Elif Gazioğlu Terzi Political Discourse Regarding Women's Issues: Discourse Regarding Women In The Parliamentary Records Женщина В Политическом Дискурсе: Красноречие Женщины В Парламентских Разбирательств В 1980-Х Г.

9 Authority In Distraining On Ships By States In Terms Of The United Nations Convention On Law Of The Sea: The Case Of Georgia In The Black Sea Arda Özkan Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi Açısından Devletlerin Gemilere El Koyma Yetkisi: Karadeniz de Gürcistan Örneği Права Государств На Захват Судов С Точки Зрения Конвенции Оон По Морскому Праву: Пример Грузии На Чёрном Море XVI. Yüzyıl Sonlarında Çıldır Eyaleti Ahıska Sancağı Çeçerek Nahiyesi nin Sosyo-Ekonomik Durumu Shota Bekadze The Socıo-Economıc Sıtuatıon Checherek Region Of Ahiska Sanjak Of Childir Provınce At The End Of XVI Century Социально-Экономический Статус Провинции Чилдир Ахыски В Конце XVI Века: Прапорщик Чичерек Нахийеси.

10

11 SÖZ BAŞI Saygı değer okuyucular 21 sayımızla huzurlarınızdayız. İnternet sayfamızdaki dijital başvuru kısmında bir takım güçlüklerle karşılaşıyoruz. Bu nedenle klasik usulde makalelerinizi dergimizin adresine göndermenizi rica ediyoruz. Dergimizin pek çok ülkede takdirle karşılanması ve her geçen gün daha fazla makale gönderilmesi bizleri fazlasıyla memnun etmektedir. Bu nedenle dergimizin muhtevasını dil kültür edebiyat alanı ile sınırlandıracağız. Bundan sonraki sayılarımızda konu dışından makale kabul etmeyeceğimizi bildirmek isterim. Dergimize gönderilen makaleler Turn It In.com intihal sorgulama sistemi tarafından taranmaktadır. Bu şekilde dergimize gönderilen ve yayınlanan makalelerin uluslararası alanda denetlenmesi de sağlanmış olacak ve prestiji daha da artmış olacaktır. Akademik yükselme sağlayanlara başarılarının devamı, aramızdan ayrılan sosyal bilimcilere Tanrıdan rahmet diliyoruz. Çalışmalarınızda kolaylık ve başarılar dilerim. Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK Editör Dear readers; PRESENTATION We are in your presence with the 21th issue in our fifth anniversary. We are facing some difficulties in the digital application seciton in our website. Therefore, we beg you to send your applications / articles in the classical way. We are glad that our journal is increasingly receiving attention in many countries and thah many more academics are sending articles to us. Thus, we will limit the content of our journal with language culture and literature. Unfortunately, in our next issues, we will no longer accept articles from other disciplines. The papers sent to us are scanned for plagiarism with a programme called Turn It In.Com. by this way, all the papers sent to us will be filtered and accepted worldwide with a better scientific reputation. We wish you a bright period of success. Associate Professor Erdoğan ALTINKAYNAK Editor ПРЕДИСЛОВИE Уважаемый читатель, Перед вами 21-ый номер нашего журнала, этим и докончили пятый год со дня его издания, с надеждой совместного достижения наших целей в будущем. Мы имеем некоторые затруднения к приёму докладов на адрес вебстраницы журнала. В связи с этим, просим присылать доклады на электронную почту. 11

12 Предидующие номера включали в себе отдельный список членов консультативного совета и редколлегии. В этом номере и в следующих номерах указанные списки будут объеденены в один список. По условиям для статуса реферированного журнала, объязательным считается размещение в нём доклад из за рубежа. Традиционно, как в предидующих номерах, так и в этом номере имеются довольно много докладов вне Турции. Этим наш журнал и приобрёл международное увожение. Наш журнал является журналом общественных наук и в дальнейшем будут приниматся статьи из сферы языковедения, культуроведения и литературы. Статьи из некоторых сфер общественных наук больше не будут приниматся. Доступ ко всем докладам можно осуществлять по системе Turn İt İn.com. Этим они становятся доступными на международном уровне и более престижными. Учённым желаю высоких достижений, царство небесное всем деятелям общественных наук, ушедших от нас. Доцент Доктор Эрдоган АЛТЫНКАЙНАК Редактор журнала 12

13 ЛЕНСКО-ПРИБАЙКАЛЬСКИЕ РУНИЧЕСКИЕ НАДПИСИ LENSKO-PRIBAYKALSKY RUNIC INSCRIPTIONS LENА VE BAYKAL RUNİK YAZITLARI ГЕРАСИМ ГЕРАСИМОВИЧ ЛЕВИН * (GERASIM GERASİMOVİÇ LEVIN) ÖZET Makale Lena nehri ve Baykal gölü yakınlarındaki yazıtlara yöneliktir. Orta Lena, Olekma, Markha nehirlerindeki kaya oyma yazıtlarının analizi yapılmaktadır.yakutistan sınırlarında bulunan yeni runik ve runiğe benzeyen yazıtların kısa karakteristikleri verilmektedir. Runik ve bilinmeyen yazıtların sınıflandırılması yapılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Runik yazıtları, runik ve bilinmeyen yazıtlar, Lena ve Baykal yazıtları. АННОТАЦИЯ: Статья посвящена исследованию ленско-прибайкальких надписей. Анализируется сущность наскальных надписей Средней Лены, Олекма, Марха. Дается краткая характеристика к новым руническим и руноподобным надписям, обнаруженным на территории Якутии. Представляется классификация рунических и неизвестных надписей. Ключевые слова: рунические надписи, рунические и неизвестные надписи, ленско-прибайкальские надписи. ABSTRACT Article is devoted to research of lensko-pribaykalsky inscriptions. The essence of rock paintings of Average Lena, Olyokma, Markha are analyzed. The short characteristic to the new runic and runopodobny inscriptions found in the territory of Yakutia is given. Classification of runic and unknown inscriptions are represented. Keywords: runic inscriptions, lensko-pribaykalky inscriptions, classification of runic inscriptions. * Assist. Prof. Dr. 13

14 Как известно, история развития древнетюркского рунического письма в определенной мере отражает исторические пути многих современных тюркских народов, в том числе и якутского народа. По подсчетам Д.Д. Васильева, в бассейне Прибайкалья и Средней Лены находится 17 рунических надписей [Васильев 1976: 71-72]. Это давыдовская, куртухайская, петровская, шишкинская, качугская надписи, надпись острова Писанного, расшифрованные как :MTKL: alqatïm - я благословил, :å (m)köb: bökmädim - я не насладился, :B d cyz: аz jinçä äd äb - азские бусы-добро, :mlöç: аç ölüm - я умираю, :MR L.. D: аdа оl аrам, :k àsjò: iç s sº [две последние прочтены без перевода Г.Л.] [Бернштам, 1951: 76-86]: две пряслицы прочтенные как :ÇRGQRDK: qadïrïq аhïrçaq, где аhïrçaq - веретенный ролик, qadïrïq - производное слово от глагола qadïr- загнуть в виде крючка [Зыков, 1969: 115], :Gaglögd... :WiQtjsbYRKglrdYÒ: taj ädärlig... bäsçit kïs - оседланный годовалый бычок \жеребенок\ (bäsçit kïs считается автором как полуякутская форма - ГЛ) [Малов, 1936: 251]; и надписи-ребусы в бухте Саган-Заба, на скалах Манхая, Каменки, Хашкая, на плите в местности Крест, на каменном орудии. Здесь уместно заметить, что надписи на пряслицах попытался прочесть на основе материала языка саха Г.В. Ксенофонтов. В его версии тексты изменились как qatar qïéïrçäq (qüörçäq), где qatar - сучить, прясть, qïéïrçäq (qüörçäq) - юла, волчок, издающий шум и Bäsçit Arqaraj kïs küölügär - на озере, где зимует Бэсчит Архарай [Ксенофонтов, 1933]. К вышеуказанным текстам примыкает надпись, начертанная на наконечнике стрелы. По предположению Е.С. Сидорова, надпись можно читать как :lg: аéа äl, где аéа - отец, а äl - племенной союз. Стрела отнесена учеными к кулунатахской культуре. Основываясь на данной датировке надписи и нахождении предмета на территории, где формировалась якутская народность, авторы расшифровки допускают якутскую версию прочтения текста как аéа il(ä) - согласие, благорасположение отца [Сидоров, Гоголев, 1983]. Кроме рунических текстов на Средней Лене встречаются отдельные рунообразные знаки-ребусы. П.А. Ойунский определил 17 случаев совпадения древних якутских знаков с орхонскими графемами [1935]. А.П. Окладников, В.Д. Запорожская выделили из числа рисунков Средней и Верхней Лены 15 знаков, имеющих сходство с буквами древнетюркского алфавита [Окладников, Запорожская, 1972: 90]. И.И. Барашков, сравнивая ленские знаки-ребусы с орхоноенисейской руникой, констатировал 26 соответствий. [Барашков, 1942: 28]. А.Н. Бернштам по поводу палеографии ленско-прибайкальских рунических текстов отметил: «Палеографические данные свидетельствуют о западном (вплоть до Таласа) и юго-западном их происхождении. Выступают древнекыргызские формы (bökmädim), орхонские и древнеуйгурские (jänçi, äd, alqatïm). Наличие последних, по нашему мнению, может быть объяснено проникновением уйгуров на север, в частности к племенам шивэй. Столь же объяснимы и кыргызские формы через посредство соседей енисейских кыргызов племен курыкан, являвшихся существенным компонентом якутского народа» [Бернштам, 1951: 79]. В гг. на территории Якутии были найдены новые рунические надписи и руноподобные знаки. Это наскальные рунические надписи в местностях Летний Артык, Суруктах Хайа, Крестях, Улахан-Ан I. Найдены надписи на деревянном 14

15 строении, на священном дереве в местностях Хотугу Челгерия, Нучалах Аласа, Билир. Надписи на медной печати, найденной в Сунтарском улусе, а также многочисленные руноподобные знаки на бляхе, табакерке, кольцах, седлах. Надпись в местности Летний Артык состоит из двух знаков. Была написана на скале красной охрой. Высота знаков 7 и 8 см, ширина 4 и 6 см. Надпись предварительно была прочитана как :ZG: аé аz в переводе «поднимайся (народ) аз» [см.: Левин, 1996: 14; Левин, 2000: 7]. Здесь уместно отметить, что данная надпись находится недалеко от петровской надписи аz jinçä äd äb - «азские бусы-добро». При дальнейшем изучении синских рунических знаков была обнаружена руноподобная надпись совершенно иного характера. Хотя надпись уже была изучена в книге А.П. Окладникова, И.И. Барашкова «Древняя письменность якутов», по мнению исследователей, на нее следует обратить внимание по следующим причинам: вопервых, в вышеуказанной работе текст был напечатан неправильно, в перевернутом виде; во-вторых, палеография самой надписи требует внимания, так как формы рун сильно отличаются от других рунических знаков р. Лены. Всего в надписи имеется 14 различных знаков, из которых четко выделяются 4 рунических знака :ç: ç, :s: s, :G: É :p: p. В местности Суруктах Хайа на реке Марха были обнаружены две рунических надписи, состоящие из 4 и 2 знаков. Тексты были написаны на скале красной охрой, высота рунических знаков 6-8 см, длина первой надписи 20 см, второй 11 см. Первая надпись была прочитана как :ltgs: äsié til священное слово, вторая как :Gl: älié рука или пятьдесят [Якутия: ИКА, 2007: ]. На писанице Суруктаах Хайа была зафиксирована идеограмма, которую можно называть точной копией идеограммы из петровской надписи [А.Н. Бернштам данный знак считал указателем месторасположения клада народа аз Л.Г.]. Идеограмма была написана красной охрой, расположена между руническими знаками o o G ğ. Чуть выше этих рун имеются тамгообразные знаки (возможно, знаки, указывающие количество людей или добычи) и рисунки, которые, по всей вероятности, отображают культовые или обрядовые действия. По содержанию рисунков и палеографии рунических надписей можно отметить, что писаница Суруктах Хайа как объект поклонения и жертвоприношения существовала не одну тысячу лет. Вероятно, наскальные рисунки и тамгообразные знаки оставили древние предки аборигенных племен предположительно в начале первого тысячелетия, а рунические надписи и руноподобные знаки начертили тюркоязычные предки якутов предварительно в V-X вв. н.э. Заманчиво предположить, что предки якутов во время переселения (через Вилюй в долину Средней Лены), заметив эту скалу со священными дарами и рисунками, решили преподнести свои дары и как знак преклонения могли написать рунические надписи и загадочные тамгообразные знаки. Такие же жертвоприношения и знаки преклонения они сделали на писаницах Средней Лены. Гипотеза подтверждается схожестью рунических и тамгообразных знаков писаниц Суруктах Хая и Петровской (Средняя Лена) и наличием в текстах особых знаков-спутников, которые отражают сакральное содержание или особое значение рунических надписей [Левин, 1996: 13-15]. Можно предположить, что руноподобные надписи в местностях Суруктах Хайа, Петровская и Летний Артык были выполнены одним и тем же тюркоязычным племенем. 15

16 В Элгейском краеведческом музее несколько лет назад была обнаружена медная печать с руническими знаками. Диаметр печати составляет 2,4 см. На лицевой стороне высечены три рунических знака a(c)i [средний знак можно сопоставить с орхонским знаком f - Г.Л.]. Здесь, по-видимому, зафиксирован инициал владельца печати. По мнению директора краеведческого музея Е.К. Аввакумова, печать была сделана в первой половине XVIII века местным якутским мастером. Как он полагает, последним ее владельцем был Самсонов Никита, исполнявший в то время обязанности улусной головы [Левин, 2002]. Известны еще своеобразные надписи на табакерке и серебряной бляхе. Палеография надписей сильно отличается от орхонских и ленско-прибайкальских рунических знаков, по форме и по характеру выполнения они сильно напоминают манихейские знаки. Подобная комбинация неизвестных знаков также была обнаружена на камне природного происхождения. На первый взгляд этот камень ничем не отличается от других камней: отсутствует шлифовка, не обнаруживаются следы подготовительных работ для нанесения надписи. Но на его поверхности глубоко высечены 14 неизвестных знаков, схожих со знаками серебряной бляхи и табакерки. Может быть, предки якутов, кроме рунического письма, пользовались еще каким-то неведомым письмом, по всей вероятности, позднего времени происхождения. Очень интересная находка, породившая много спорных моментов, была сделана в Чурапчинском улусе в местности Хотугу Челгерия. Здесь был обнаружен старинный деревянный амбар (предварительно XVII в.). На его стене были вырезаны надписи, сделанные неизвестными руноподобными знаками. Всего было зафиксировано два отдельных текста, состоящих из 52 и 30 знаков. После предварительного исследования выяснилось, что более 60 знаков имеют соответствия с буквами орхоно-енисейского письма, а 22 знака с тамгами и руноподобными знаками ленско-прибайкальских надписей. Только 4 знака не имеют соответствий с графемами древнетюркской письменности. Дальнейшее исследование показало, что в данных текстах зафиксированы 56 отдельных рунических знаков (некоторые знаки имели два-три вида), которые обозначают 24 фонемы. Надо заметить, что в местности Нучалах Аласа (недалеко от местности Хотугу Челгерия) была обнаружена руноподобная надпись, вырезанная на священном дереве. Надпись состоит из 46 различных знаков. Исследователями были зафиксированы буквы кириллицы, латиницы и рунического алфавита. К сожалению, данная надпись до сих пор не расшифрована и не изучена. Подобная комбинация руноподобных знаков и букв была обнаружена Р.К. Мааком в Вилюйском округе еще во второй половине XIX века. Судя по его описанию, надпись была нанесена на дереве острым предметом. Здесь четко фиксируются 13 знаков, из которых 4 знака по форме похожи на руны, а остальные на буквы кириллицы [Маак, 1994: 148]. Другая наскальная надпись, сделанная красной охрой синеватого оттенка, была обнаружена на реке Олекма. Контуры линий некоторых знаков еле заметны. Высота знаков составляет см, длина около 1 метра. Всего было зафиксировано 6 рунических знаков орхоно-енисейского типа, общий профиль надписи отмечается очень слабо. Надпись предварительно была расшифрована как pv...( Ö)gdb äb ädgü... altip в буквальном смысле получив хороший дом (или семью), вторая версия: bädügü altip «получив титул воина». Внизу надписи имеется рисунок человека или тамга. Изучение палеографии надписи показало, что рунические знаки имеют 16

17 сходство с енисейскими рунами. Помимо этой надписи на скалах м. Крестях обнаружены две руноподобные надписи, состоящие из 4 и 8 знаков. Надписи сделаны красной охрой. Также уникальная наскальная надпись была зафиксирована Н.Н. Кочмаром в местности Улахан-Ан I. Она была высечена на камне специальным предметом, предназначенным, видимо, для нанесения рисунков или надписей на твердую поверхность. Как известно, наскальные надписи, найденные на территории Якутии все были сделаны охрой или неизвестной краской синеватого оттенка. Таким образом, текст из Улахан-Ан I единственная надпись, выполненная методом графитти. Она состоит из 21 одного знака высотой 1-2 см, общая длина см. Знаки отчасти имеют сходство с руноподобными знаками комбинированных надписей из Хотугу Челгерия (Чурапча). Но, в отличие от этих текстов в системе общей картины надписи, четко вырисовываются несколько специфичных знаков, напоминающие руноподобные тамги и символы. В комбинации надписи четко вырисовываются также латинские буквы. Наряду с текстом наблюдается своеобразная композиция узоров и рисунка ангела, по всей видимости, нетюркского характера. Дальнейшее исследование местности Улахан-Ан показало, что характерный рисунок ангела часто встречается на могилах гг. В Усть-Алданском, Верхоянском, Таттинском, Нюрбинском, Горном улусах недавно были найдены новые рунические и руноподобные надписи. Эти надписи обнаружены на стене старинного амбара, на могиле шамана, на бляхе женского пояса, на золотом кольце, на седле. В местности Билир на стене деревянного амбара найдена уникальная руническая надпись. По рассказам местных жителей, амбар был построен во II половине XIX в. знаменитым мастером Семеном Заболоцким (Тыргыыс Сэмэн). В усадьбе помимо амбара имеется дом-балаган, представляющий уникальное архитектурное сооружение. Он имеет двойные стены и потолок. Амбар стоит отдельно, состоит из трех секций. В средней секции амбара с южной стороны, слева от двери, примерно на высоте 1,5 м, имеется руноподобная надпись. Длина надписи 27 см, высота знаков 2,5-3,5 см, ширина 3-5 мм, глубина выреза 1-3 мм. Надпись состоит из 17 знаков. Справа, ниже от надписи имеется рунический знак или тамга. Очень интересная надпись обнаружена на могиле белого шамана. По рассказу местных жителей, белый шаман с помощью неизвестного письма общался с близкими родственниками. Его православное имя Чукров Егор (Эмчит Дьөгүөсэ). Известный лекарь умер в 1946 г. Говорят, на могиле было три креста, у всех были неизвестные надписи. По его просьбе эти надписи сделал его близкий друг. Еще при жизни шаман говорил, что он знает «вилюйскую письменность». У него в сундуке были дневники и документы, написанные этим неизвестным письмом. Уникальная руническая надпись на бляхе женского пояса обнаружена в Национальном художественном музее. По рассказу директора музея А.Л. Габышевой, женский пояс сделан якутским мастером в XVIII веке. На бляхе пояса четко высечены 16 рунических знаков. Кроме этих надписей, найдены ребусовидные надписи и рунические знаки на седлах, на серебряных кольцах, на мелких металлических предметах. 17

18 По нашим предварительным подсчетам, из 23 лексем, выявленных в текстах ленско-прибайкальских надписей, имеют лексические параллели в якутском языке 16 лексических единиц. Данный показатель в текстах орхонских памятниках составляет 15, в енисейских эпитафиях 14 единиц. Исходя из этого, можно предположить, что ленско-прибайкальские тексты близки как языку орхоно-енисейских памятников, так и современному якутскому языку. Это предположение аргументировано данными расшифровок и переводов С.Е. Малова, Г.В. Ксенофонтова, Е.С. Сидорова, А.И Гоголева, в которых были установлены, близкие якутскому языку формы qatar qïéarçäq (qatar qüörçäq) [Ксенофонтов, 1933: 170, 171], bäsçit kïs [Малов 1936, 265] и аéа il [Гоголев, 1990: 47]. Нужно отметить, что на территории Якутии наблюдаются не только следы древней руники, но и прослеживаются попытки дальнейшего развития рунической письменности. К ней можно отнести тамги-руны, оставленные на различных печатях, календарях XVII-XVIII вв., руническую надпись на наконечнике стрелы XIV века, найденную в Усть-Алданском улусе при раскопке кулун-атахской культуры, рунические надписи на поясах, кольцах, а также комбинированные надписи XVII XVIII вв., в которых, вероятно, в немалом количестве имеются рунические знаки. Несомненно, некоторая часть якутов до позднего времени сохранила письменность предков и пользовалась ею. О существовании таинственной письменности у предков якутов упоминается не только в эпосе олонхо и преданиях, но и различных архивных документах. Д.А. Клеменц в своем сообщении «Северо-азиатские рунические письмена и чтения их» на общем собрании Русского Географического Общества заявил о том, что на территории Якутии находятся рунические надписи. В частности, он подчеркнул следующее: «Кроме того от образованного якута я слышал, что ему известен камень в системе реки Алдана, покрытый письменами, где буквы разделены одни от другой двоеточиями. Двоеточие знак характерный для рунической письменности» [Клеменц, 1895, с. 32]. По рассказам местных жителей выявляется, что в некоторых северных улусах таинственным письмом пользовались белые шаманы и народные лекари [Левин, 2004: ; 2011, с. 132]. В свое время мы пытались связаться с известными лекарями и сказителем эпоса олонхо. Но к сожалению, они не помнили сущность древней письменности или не хотели раскрывать нам секрет этого письма. Однако нам удалось заполучить некоторые знаки этой неведанной письменности. Все знаки этого письма один к одному были похожи на орхоноенисейские графемы. Таким образом, рунические и неизвестные надписи Якутии и Прибайкалья можно разделить на четыре группы: 1) Древние надписи надписи на скалах (ленско-прибайкальские надписи, наскальные надписи на территории Якутии р. Синяя, Олекма, Марха); 2) Поздние надписи (XIV-XVIII вв.) надписи на различных мелких предметах (на наконечнике стрелы, на печати, различные рунические знаки на специальных досках); 3) Комбинированные надписи (XVII-XVIII вв.) надписи из Вилюйска, Хотугу Челгерия, Нучалах Аласа, Билира, Улахан-Ан I; 4) Неизвестные руноподобные знаки и надписи (предварительно XIII-XIX вв.) надписи на серебренной бляхе, табакерке и на камне (см.: таблица 1). 18

19 ЛИТЕРАТУРА Барашков И.И. Среднеленские наскальные изображения // Древняя письменность якутов. Якутск: Кн. изд-во, С. 28. Бернштам А.Н. Древнетюркское письмо на р. Лене // Эпиграфика Востока. 1951, Т. IV, 6. С Васильев Д.Д. Памятники тюркской рунической письменности азиатского ареала // Сов. тюркология С Зыков И.Е. Письмена Эллэй-Боотура // Поляр. звезда. Якутск, С Клеменц Д.А. Северо-азиатские рунические письмена и чтение их // Протокол обыкновенного общего собрания Троискосавско-Кяхтинского отделения Приамурского отдела Императорского Русского Географического Общества. 3. Заседание 20 марта БВСОИРГО. Ф Иркутск. Копырин Г.Н. Суруктар ааспыт олох кэрэґиттэрэ // Сахаада июня. Ксенофонтов Г.В. Расшифровка двух памятников орхонской письменности из Западного Прибайкалья М. Рязанским // Язык и мышление. I, С Левин Г.Г. Древнетюркский язык (Морфология). Якутск: Изд-во ЯГУ, С. Левин Г.Г. К проблеме исследования ленско-прибайкальских рунических текстов // Наука невостребованный потенциал. Якутск: Изд-во ЯГУ, Т. 3. С Левин Г.Г. Саха былыргы руническай суруга // Киин куорат апреля. Левин Г.Г. Сунтаарга руническай суруктаах бэчээт көһүннэ // Саха сирэ апреля. Маак Р.К. Вилюйский округ. М.: 1994, 2-ое изд: Изд-во: Яна. C. 148 Малов С.Е. Новые памятники с турецкими рунами // Язык и мышление. Л., 1936, вып. VI-VII. С Ойунский П.А. Русско-якутский термино-орфографический словарь. М., Окладников А.П., Запорожская В. Д. Петроглифы Средней Лены. Л.: Наука, С. 90 Сидоров Е.С., Гоголев А.И. Самая северная руническая надпись? // Якутский университет марта. Якутия: историко-культурный атлас. Москва: Изд-во Ферия, с BIBLIOGRAPHY: Barashkov I.I. Srednelenskiye naskalnye izobrazheniya // Drevnyaya pismennost yakutov. Yakutsk: Kn. izd-vo, S. 28. Bernshtam A.N. Drevnetyurkskoye pismo na r. Lene // Epigrafika Vostoka. 1951, T. IV, 6. S

20 Vasilyev D.D. Pamyatniki tyurkskoy runicheskoy pismennosti aziatskogo areala // Sov. tyurkologiya S Zykov I.E. Pismena Elley-Bootura // Polyar. zvezda. Yakutsk, S Klemenc D.A. Severo-aziatskie runicheskie pis'mena i chtenie ih // Protokol obyknovennogo obshhego sobranija Troiskosavsko-Kjahtinskogo otdelenija Priamurskogo otdela Imperatorskogo Russkogo Geografiches kogo Obshhestva. 3. Zasedanie 20 marta BVSOIRGO. F Irkutsk. Kopyrin G.N. Suruktar aaspyt olokh kereґittere // Sakhaada iyunya. Ksenofontov G.V. Rasshifrovka dvukh pamyatnikov orkhonskoy pismennosti iz Zapadnogo Pribaykalya M. Ryazanskim // Yazyk i myshleniye. I, S Levin G.G. Drevnetyurksky yazyk (Morfologiya). Yakutsk: Izd-vo YaGU, S. Levin G.G. K probleme issledovaniya lensko-pribaykalskikh runicheskikh tekstov // Nauka nevostrebovanny potentsial. Yakutsk: Izd-vo YaGU, T. 3. S Levin G.G. Sakha bylyrgy runicheskay suruga // Kiin kuorat aprelya. Levin G.G. Suntaarga runicheskay suruktaakh becheet kөһүnne // Sakha sire aprelya. Maak R.K. Vilyuysky okrug. M.: 1994, 2-oye izd: Izd-vo: Yana. C. 148 Malov S.E. Novye pamyatniki s turetskimi runami // Yazyk i myshleniye. L., 1936, vyp. VI-VII. S Oyunsky P.A. Russko-yakutsky termino-orfografichesky slovar. M., Okladnikov A.P., Zaporozhskaya V. D. Petroglify Sredney Leny. L.: Nauka, S. 90 Sidorov Ye.S., Gogolev A.I. Samaya severnaya runicheskaya nadpis? // Yakutsky universitet marta. Yakutiya: istoriko-kulturny atlas. Moskva: Izd-vo Feriya, s 20

21 ГРУППЫ 4. Неизвестные руноподобные знаки и надписи (XIII- XIX вв) ФОТОГРАФИИ И ПРОРИСОВКИ НАДПИСЕЙ ПРИМЕЧАНИЕ 1. Табакерка из Сунтарского улуса. 2. Надпись на седле. 3. Надпись на бляхе (Сунтар) 3. Комбинированные надписи (XVII-XIII) надписи из Вилюйска, Хотугу Челгерия и т. п. 1. Надпись из Билира. 2. Вилюйская надпись. 3. Надпись из Хотугу Челгеря. 4. Прорисовка надписи из Хотугу Челгерия. 21

22 2. Поздние надписи (XIV-XVIII вв)- надписи на различных мелких предметах. 1. Медная печать из Сунтара 2. Надпись на бляхе (Музей) 3. Надпись на наконечнике стрелы 4. Кольцо с руноподобными знаками 22

23 1. Древние надписи надписи на скалах, ленскоприбайкальские надписи (VII-X вв) 1. Петровская надпись 2. Пряслице из Прибайкалья 3. Надпись из м. Крестях. СВЕДЕНИЕ ОБ АВТОРЕ 1. Северо-Восточный федеральный университет им. М.К. Аммосова, институт языков и культуры народов Северо-востока Российской федерации, кафедра якутского языка. 2. Левин Герасим Герасимович, кандидат филологических наук, доцент. 3. Служебный адрес: Северо-Восточный федеральный университет им. М.К. Аммосова", Республика Саха(Якутия), г. Якутск, ул. Белинского, Домашний адрес: Республика Саха (Якутия), г. Якутск, с. Хатассы, ул. Строителей, д Телефоны: служ. тел. (4112)496748, дом. тел. (4112)409849, сот ; 23

24 МИФОПОЭТИЧЕСКИЕ ОБРАЗЫ КАК РЕАЛИИ ВРЕМЕНИ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ЯКУТСКИХ КЛАССИКОВ MYTHOPOEIC IMAGES AS THE REALITIES OF TIME IN THE LITERARY WORKS OF SAKHA CLASSICS Praskovya SIVTSEVA-MAKSIMOVA * ABSTRACT In this article the author makes a comparison of the works devoted to the theme of the civil war and the revolution, analyzing the structural gradation of the epic Sakha poetry. Poem-prediction Shaman's dream is equated to the indigenous discovery of new contexts, compared with the approaching revolutionary situation. The civil war is shown as an unavoidable continuation of the revolutionary events in Russia (poem Conversation of the Holy Mountains ). The tragic ending and renunciation of the false wisdom is the theme of the Red Shaman. The idea and the philosophical foundation of the works are encoded in the titles of the poems. Keywords: poem, genre, symbolic images, drama of time, the author's subtext. ÖZET Bu çalışmada yazar, iç savaş ve devrim konulu eserlerde epik nitelikli Saha şiirin yapısal derecelendirmesinin karşılaştırmalı analizini yapar, Yazar Şaman rüyası" ;"Kutsal Dağlarla Konuşma", "Sahte bilgelik", "Kızıl Şaman" gibi eserlerden hareketle çalışmasını ortaya koymaktadır. Eserlerin fikir ve felsefi temelleri başlıklarında kodlanmıştır. Anahtar Kelimeler: şiir, tür, sembolik görüntüler, zaman dram, altmetin yazarları. АННОТАЦИЯ: В статье предпринимается сопоставительный анализ произведений, посвященных теме революции и гражданской войны, в ракурсе раскрытия структурной градации эпической поэзии якутов. Поэма-предсказание «Сон шамана» приравнивается автохтонному открытию новых контекстов в описании надвигающейся революционной ситуации. Гражданская война воспроизводится неминуемым историческим продолжением революционных событий в России в поэме «Разговор Священных гор». Трагический конец и отречение от «ложной мудрости» - тема «Красного шамана». В названиях поэм кодируется идея и философская основа произведений. * Prof. Dr. of philological sciences. 24

25 Ключевые слова: поэма, жанр, символические образы, драматизм времени, авторский подтекст. In the history of Sakha literature the names Yksykylekh Ylyksyj - A.Y. Kulakovsky, Alampa A.I. Sofronov, Bilatian Oiuunuskay P.A. Oyunsky have a great meaning. The most important thing in their heritage is the distinctive vision of the world, reflected in the unique symbolic systems of their poetry, which confirm eastern sources in the national artistic culture of a northern Turkish branch the Sakha nation. The poetic heritage of A.Y. Kulakovsky ( ) reviles the whole Sakha literature from its origin. The main specific of his poetry is the poetic beginning, which is primarily expressed in the epic base of his works. If we understand genre as a unity of structure and content, symbolically determining it the memory of literature, and view the form unified, then, in relation to A.Y. Kulakovsky s poetry, we ll have to admit that both the structure and the content are the authors individual way. Kulakovsky learned to understand literary tendencies and follow compositional and narrative methods in general by his experience in Russian poetry. But to create original and meaningful images he used the rich folklore materials. Thus, the poetics of his works include elements of oral folk traditions and also items of Russian literary classics, equally subordinated to the author's own style. The genesis from A.I. Sofronov in the Sakha folk poetry is lyrics ( ) similar to A.Y. Kulakovsky s style. His work grew out of the lyrical monologues of folk songs, which defined the special psychological expression of all components of the poem, where the specific thematic content associated with the desire to express the author's personal involvement by the "I" in the disclosure of the idea of the work. When the deep philosophical thought in the poetical work of A.Y. Kulakovsky comes from nation-wide, national issues and the author is revealed through generalized characters in their sociohistorical and cultural science coverage, then the philosophical context of the lyrics from A.I. Sofronov is the realization of the primordial unity of the individual and the nation through image feelings of the poet. The evolution of Sakha poetry in the genre-stylisticdirectionp.a. Oyunsky( )carried out through the introduction of new forms of intonation and rhythmic structure of the verse, stanza, corresponding with the ideological content and context of his lyrical works. He expanded the possibilities of using metaphors and symbolic images in masterful order. In view of this the traditional poetic style in creativeness of A.Y. Kulakovsky and A.I. Sofronov is primarily determined by drawing on well-established artistic features of the alliterative text. Their poetry is characterized by a measured contemplation disclosure of images, where preferences in dynamic epithets and subtle comparisons are expressed. The declamatory verse of P.A. Oyunsky is inseparable from the publicity lyrics of the revolutionary and the post-revolutionary periods. Nevertheless the deep thoughtfulness or the allegorical players set apart his lyrics from the poetry of the young authors of the ies. In his civilian lyrics the reader is given the opportunity to experience the intense revolutionary spirit of that time and the pathos of the approval of a new severe sternly-dramatic context of the idea of the end, completeness, finish. Let s add to this the rhythmic pattern of his poetry, which connects the bizarre combination of an anaphoric verse with strophic sound harmony, as well as the sound harmony inside the lines combined with the variation of triple lexical units as the basis of the rhythm, that does not break, but contributes to the deepening of the meaning of the metaphor. This is why in the 25

26 works of P.A. Oyunsky the affirmation of an idea is accompanied with an expression of doubt, publicist pathos a fateful prediction of the future. As part of the theme, we present three poems, which can be equated with certain accuracy to the absolute works of the classics of Sakha literature. This are the masterpieces "Shaman's Dream" ("Oyuun tүүle") by A.Y. Kulakovsky, "Conversation of the Sacred Mountains" ("Ytyk hayalar kepsetiilere") by A.I. Sofronov and "The Red Shaman" ("Kyhyl oyuun") by P.A. Oyunsky lined up in one row for an analysis in artistic and esthetic, as well as thematic features. First, the works were written in the form of a national alliterative text in compliance with the structural gradation of the epic poetry of the Sakha, where the mythical and poetical beginning are made with native cultural images in compliance with their ethnic archaic order. Second, these works, dating from 1910 to 1925, are joined by the disclosure of particular creative beginnings in relation to the events of the first quarter of the twentieth century: the impending revolutionary situation (A.Y. Kulakovsky), the Revolutionand the Civil War (A.I. Sofronov,P.A. Oyunsky). The philosophical depth and inside of the poems are confirmed by the attitude and official criticism toward them during the Soviet period. Twice during that time the poem of A.Y. Kulakovsky underwent various editorial changes. Based on the only once published edition of the original text in the beginning the poem was restored in the 1990s. During this period, the Sakha readers got their first opportunity to read the prohibited poetry of A.I. Sofronov; grasp and understand the profound extraordinary theme of the poem of P.A. Oyunsky, rehabilitated by and reinstated to his people in the second half of the twentieth century after the political rehabilitation process of the author. In this way, the thinking in these works about time is disclosed in the form of specific subtle allusions, able to present a poetical universe, equal to comprehend the truth in dynamic interweaving details of the surrounding world with symbolical images, which are able to be outside the scope of reality. In poetic works of the early literary traditions we have the presence of folk beginnings as a special national perspective in a worldview of any literature in general, verified in a number of special studies. For example, a study of various aspects of the literatures of the people groups in Siberia in the writings of Professor S.J. Baldanov a special attention is paid to the area, where the representation of one main conclusion of similar motives in the analysis of the identity of folklores origin of poetry is made. With this concept, the national contexts manifests itself at the level of artistic forms in compositional revelation, organizing figurative and expressive means to communicate, where the "folkloreethnographic material penetrates into the artistic fabric of the work, forming together with other elements and components of that art a coherent and unified esthetical system" (Baldanov, 2001: 191). However, the representation and perception of poems in classical Sakha literature only from this point of view is not enough, because bythe massiveness of the idea and the expression of concerns these works are much higher than other artistic expressions, which are based on the folk imaginations. Regarding this thesis, we are basing it on the fundamental work "The great faces and literary monuments of the East", one of the major researchers of Turkish literature in the context of the uniqueness s of Oriental literature- Professor R.N. Baimov. One of the identifying features of the development of the Eastern literatures he calls "the role of mythology and the oral national folklore in the spiritual development of culture in general." In the dynamic interweaving of "fantasy and realism, allegorical speech, mystical symbolism and nonfictional reality", he emphasizes "the line in 26

27 Oriental literatures of all time," ages "," namely, "synthesis of real and mythological in poetics works (Baimov, 2005:11-12). In this perspective, imagine the poem of A.Y. Kulakovsky "Shaman's Dream," where the social and philosophical views of the author in the archaic manner are most fully expressed, allowing to overcome space and time distance. In the poem the shaman is displayed as a real, reflecting on his specific historical time, wise old man, but the mythological beginning organically merges with the actual content and does not violate the harmony of fable harmony in the story at all. The Shaman opens the origins and reveals the causes of the bad conditions of the people, describes the wars as a consequence of the economic crisis of the countries, reflects on the colonial wars and on the World War, and sees in them kind of stages in the historical self-assertion of State governments. The poet in the form of a shaman-foreseer brings to his contemporaries his thought about the not easy destiny of small nations, inhabiting the vast geographical area. The territory problem is considered from the point of view and presenting the interests of America (USA), Japan, Great Britain and China in their relation to Sakha-Yakutia. Revealed before the shaman is the brilliant core of the Earth", "the high forehead of the entire planet"- Europe and the great influence of European counties on civilizations, description of England as a great colonial power, and Germany as a center of European and international socio- political thought. In the poem, dated1910, the shaman in details describes the revolutionary situation, with its increasing immense power and threats to the indigenous way of life, as well as to the spiritual and the cultural foundations of the whole society. He also warns his listeners that the civil war against the people is equal to self-destruction. All these events of history he perceives outside of specific political and ideological situations: his feelings are expressed in harmony with his folk beliefs and carry a common to all mankind, humanistic character. However, in relation to the activity of the Bolshevik Party the shaman clarifies it in a form of advice to "unite the thoughts of many into one, " to predict" the grief and needs of the people", and most importantly -"a teachings of the narrow understanding of his place" to correct, being aware of "empty words" and knowing how to "draw back a bit" (Kulakovsky, 2009: 223). In such a way, the starting four periods of his vision the shaman reflects on environmental and social pattern aspects of civilization: being transferred to a giant eagle, reaching the "eternal heaven" observing "the entire range of the earth." Here the problem of his native land becomes part of the problem for unity in the world and distinct countries, where Yakutia and Europe are "compared" in a correlation of the "edge" (the uttermost, the starting point) and the "center. "On the other hand, the large territory and its small population are compared to the European problem of the shortage of land. In the following observations and the gradual disclosure of the idea of this work, the systematic observation of universal principles is applied to Russia, and the shaman ponders about the future of his own people using real time observations and spatial scales. From here on his approach to "the audience" is not only the historical realm, but he also uses philosophical prophecy, including the prediction and the beginning of the second world war in "thirty years" (this means, in the early1940s) (Kulakovsky, 2009: 208). In the first edition of the poem in 1924 by the Literacy translation committee, that worked on the preparation for publishing of the poetry of A.Y. Kulakovsky, after having discussed the poem "Shaman's Dream" gave a suggestion about the necessity of explaining 27

28 by using side notes "the motives of the shamans resettlement fears" (Kulakovskaya, 2009: 475). And from the author the following note was made: "When the song was written by me in1910, it was assumed that the world war and the Russian revolution would flare up no earlier than in years. The Great Famine and the resettlement to the wide unsettled regions should have happened immediately after the war and revolution as a natural follow up implication of it. Hoping for such a relatively long period, the shaman advises his kinsman to use the time of that period to learn the Russian "magic", meaning to adopt their culture in order to become equal aliens with them and strive for existence together. With this advice he does not promote antagonism against the expected newcomers, as those that don t know the Sakha language well enough may misinterpret it, but he merely indicates a possibility of eliminating the extinction of his nation by raising their cultural values and standards. Everything, connected to fighting within the parties of Russia, is written after the revolution" (Kulakovsky, 2009: 231). In the editions of the poem in 1946 and 1978 the editorial board makes changes to the original text of A.Y. Kulakovsky, "given the author notes," it makes a transfer of the poem parts in the text, which on the other hand significantly changes the compositional structure of the piece. Violated by this act is the sequence of the shamans thoughts in the poem, his appeal to the listeners become somewhat simplistic in a sense and pleases the wishes of publishers to link issues of national oppression with the reactionary policy of the present autocracy. Not only the rearrangement of its parts, but the word and expression changes, new punctuation marks and standardized phrases and other structural rearrangements, such as completely reshaped spelling and punctuation by normative grammar, all this makes significant discrepancies in reading compared to the original copyright text (Maximova, 2009: ). To the poem "Shaman's Dream" special attention was given from edition to edition, including its exclusion as a capitalistic-nationalist work from the "Selected" of the poet in 1957, but this only highlights the interest of the readers to the poem of the thinker. It is fair to say, that the poem spread a certain fear, but the author's name was admired throughout the twentieth century. This work of the founder of the Sakha literature as well as his entire intellectual heritage-is a fragment of reality. In his poetic approach, which originated in a quite unique literary situation, it is possible to see the coexistence of the different elements of genre, which needed crystallization andestablishment. But there remains the undeniable historical fact: the Sakha literature began with poetry, namely: with classical poems of A.Y. Kulakovsky, created on the foundation of dialectical movement in folk esthetics, religious beliefs and poetical thought, exposed to reality in those images. The history of literary as the history of social thought is determined by definition on how new content enters the time and reshapes traditional, well known images, which more accurately than new concepts reflect the deep context of new challenges in life. In this perspective, convincing proof of the value of the poetic style in the classical Sakha literature is acknowledged by the given evidence of a known literary critic, who writes, that A.Y. Kulakovsky" is a convinced successor of folk poetics, in particular of the folk poetry" and that he" has developed, established and put into writing the nations alliterative text" (Vasiljev, 1965: 57). This namely proofs, that the poetry of A.Y. Kulakovsky, which is based on images and poetic techniques of oral tradition, through the author concept gives examples of the first original samples of national literature. 28

29 In the poem of A.I. Sofronov "Conversation of the Holy Mountains" the author's discourse is very different with its deep psychological perception of the world and with a real social environment. His images reflect dynamic unity of artistic expression with the authors wording at the level of certain imaginary motives and topics. For the reader a holistic concept is closely intertwined with the perception of the historical time of the author. Also dated 1921, the poem "Destiny of the sacred mountains" is considered a prelude to the poem "Conversation of the sacred mountains." In them A.I. Sofronov refers to the imagenary epic stories while the realistic historical theme correlates with ceremonial representations about the destiny, the natural world, which makes the content of the allegorical works to be epical and monumental. This is why the heavy thoughts of the author in the years of the civil war in Sakha-Yakutia acquire semantic importance in the spirit of the poem "Shaman's Dream. "But a similar problematic is revealed in the poem of A.I. Sofronov in a different compositional way, namely, in the form of a dialogue between two characters, not precluding the effective "presence" of the authors "I". The monologues of the sacred mountains reveal the essence of the Civil War, when blood brothers where fighting against one another, and in the sorrow, which was unseen to this days, where the Khotun-Mountain (the Mistress, guardian of the Beautiful Tuymaada-Valley) accuses her older brother, the Toyon-Mountain (Mister, Defender of the Ancestor-Valley) for opening the way to the strangers from the southern sides. This is where the pathos in A. Sofronov poem echoes the idea of responding to A. Kulakovsky shaman: the Civil War is displayed as an inevitable historical continuation of the revolutionary events in Russia. But in revealing the main theme of A. Sofronov work the crucial role is played by the author's words, which "clarify" the meaningful dynamics of the dialogue by the predictions of the ancient wisdom-tellers. In his two works the poet presents the prophetic legend of the sacred mountains, designed to protect the good spirits of the earth. In this way A.I. Sofronov using the images of the mountains embodies the metaphor of the ancestors of the Earth, which is the main distinctive aspect of the poem in relation to the figurative idea of the poem "Shaman's Dream". The image of Home, deepened by the allegorical monologs about the people s destiny, increases the lyrical beginning in A.I. Sofronov poem: a philosophical generalization of the idea by the author's line is a key component to genre identity. Out of these coms a similar problem in the poem "Shaman's Dream" and the dialogue in A.I. Sofronov work, distinguished by the author's style and reasoning, by a revealed variety of genre forms, epical and lyrical, which is clearly evident in the final part. If A.Y. Kulakovsky poem ends with the prediction algys, reviled to the people by the shaman, as the composition of the fabulous work "demands" it, than the" Conversation of the Holy Mountains" is completed by the author himself. In the open finalization the poet concludes with features of the present time which is the beginning of the 1920s. In the text itself we find the specific facts about life in that particular time. The reflection on present day challenges in the lyrical meditation is a special author's position in the piece of poetry and the poem of A.I. Sofronov as a whole. The maincompositional methods in the Conversation of the Holy Mountains are single-order dialogues between images, which enhance the emotional world of the poem. The author s turning point is found in the dialectic of archaic and modern metaphors of the poet, which represent the meaning of eternal values in the time based context. The archaic origin in the system of metaphors is a bearer of a higher beginning, that specifically is highlighted by the author in the preceding this poem piece of poetry "Destiny of the sacred mountains." According to ancient legends, mountains are meant to be the guardians of life 29

30 in the Tuymaada valley. In the piece of poetry and in the poem images of ancient inside - Ancestors- Spirits of the Earth, elders- foreseers, motives of the three-tiered universe bring the lyrical discourse closer to the mythological concept of fate (dignity) and destiny. The function of the personalized author s words in the poem, which appear under the subtitle "Omun" ("Fantasy"), is to present the main "characters" of this work. Because of this, the entry is perceived in terms of a compositional standard, being introduced within the meaning of the episode expectations. The northern mountains the poet calls Mistress, the southern - Mister, and their interferences with each other reveal the main idea of the work, namely, reflections on the situation of the people, who experience the tragedy of the Civil War. Thus, the system of internal frames (focalization) includes pictures of reality, reflected in the dialogues of the Sacred Mountains. In the first conversation of Khotun Khaya (Mistress) with the "Honorable Brother" and in his response the emphasis is on the dramatic situation of that time. In the second "word (conversation)" Khotun Khaya blames her Brother being too slow and demands from him an effective concern for the people, this event presents the culmination. The response of Toyon Khaya (Mister) is equal to an encouragement of hope for Khotun Khaya and is perceived as the conclusion of the poem. However, the conclusion in this piece of poetry comes with the words of the writer. In the introduction to the poem "Conversation of the Holy Mountains" the writers desire is to represent the "characters", and at the end of it the "unknown" is explained by the artistic work in the second episode of waiting (Personal translation P.S-M.): 30 Not finishing, ending, Without explaining, postponing, Not done with speaking, timidly finishing, My speech is not developing, My language is not disclosing, My verses have dried up, Fellow readers, Mistakably, don t judge. Indeed it has come, my children, The time, when About the known is silence, Personal thoughts are hidden, About what has been heard is no talk... (Sofronov, 1996: 54) In such a way the author starts to frame the dialogues with compositional identity from the beginning and the end, deepening the image of the poems system as a unified esthetic representation of an existential overwhelming event (Aides). Inside the main text we observe an ornamental reoccurrence in the dialogues, what is confirming the cyclical nature of the parables. In the dramatic poem "Red Shaman", completed by P.A. Oyunsky in 1925, we have an intense intellectual atmosphere of confrontational ideas, in which the poet also reveals worldwide problems of that specific time. The author started to work on the poem in the year During this time he repeatedly changed it, supplemented it, worked on the language and wording of it,and in February1925 wrote new parts to it: did the introduction (Aan mannaygy kөstүүte) and the epilogue (Bүtүүte), which in the Russian translation is called prologue, the third and fourth events of the last action. It means that the additions can be considered to be the significant parts of the poem. This are: the spell of the Red

31 Shaman (Kyһyl Oyuun kep tuonuuta), the scene where the Spirit of World Paine (Kuturgan Kuo) appears and the final songof the Spirit of Fire (KhatanTemieriye). "In the introduction we see the Red Shaman on the cloudy evening, standing alone, dropping to one knee, near the hut. There is thunder and lightning. The Red Shaman, banging the tambourine, speaks the spell: he reflects on his mission, he thinks about his final destiny. The Red Shaman believes in the predicted life path and his mission to care for the struggling and the oppressed, and strives to ensure that his spells may sound like "good Volume s" (Grigoryeva, 2009: 73). P.A. Oyunsky reveals the spiritual and social inevitability for the birth (appearance) of a new young shaman, "clothed with the mighty mystery of the mind". This is confirmed in songs of the Spirit of Nature (Ebe Khotun), the spirits of trees and grasses, calling him their "righteous shaman" and also in dialogues of the main actor with the haymakers, who see in him their protector and savior from Oruos Bay's oppression. However, his oath in front of the fire in the second part reveals the harsh spirit of the fierce and formidable Shaman: With the maiden's blood, red and hot, Enough to drink and satisfy the deity The free bird, eagle of mine, With the scarlet drink I ll replenished with excess- Greed and anger May wake up in him!.. (Translated by:v. Korchagin) (Oyunsky, 1975: 231). Though, a sign of victory over Oruos Bay's in the poem is the death of Ayii Kuo, who in all epics of Sakha folklore represents the symbol of beauty, purity, promoting the ideal life on Middle Earth. According to that, her opposing forces become carriers of the inevitable fatal destiny, where their time and their world present a period of radical changes in life s foundations - symbolized in the poem by the "heated horse, soot, blood, burdened with sweat, "which" jumps, fights on a wide range, spreading its tracing by a fiery stream. "But the Red Shaman, "on wing of the new sunrise", does not rejoice in victory, for he knows, that his "cruel, bloodthirsty" time is over. The bright idea of Olonkho, based on rescuing the girl Ayii Kuo, appears in the poem in an "inverted" imaginary way. At the end of the poem in front of the main actor "accompanied by thunder and lightning appears Kuturgan Kuo". This is the third female figure in the development of the dramatic poem story - "the spirit, which embodies the people's sorrows and the wisdom of the universe. "The final monologue of the Spirit of Fire symbolizes the departure (death) of the Red Shaman and is like a farewell notice of him: A shaman lived here... No shaman more here... Sacrifices and gifts the heavens will not have From false wisdom, From the burning dope He personally denied it... He denied himself... (Translated by:v. Korchagin) (Oyunsky, 1975: 251). So unique, but wisely P.A. Oyunsky concludes his work, which he valued greatly. He dedicated to the "Red Shaman" a number of articles and speeches, protecting it from criticism, and having no doubt, but believing in a great future for his unique creation. Without a question, these poems are devoted to the artistic "understanding of real social and moral contradictions of the poet s contemporaries in life, meaning, from the 31

32 perspective of the human nature of mankind, in a system of universally valid substantial beginnings of existence" (Spivak, 2005: 290). In this respect, their problems are based on traditional artistic principles of deep insights into epic stories of the Sakha people. Naturally also appears the definition of genre in their works (poems), corresponding with the dynamics of the logical context as an artistic representation of a semantically open image. Developing the image as a basis for artistic creation in a poem with its original status, which dictates the beginning, and the idea of it is isomorphic inside and corresponding with the semantic structure of the work. This is confirmed by the special significance of the poems title, whereby the whole idea of the writing is integrated and brought out, receiving and embodying the works systematization including content and structure by the writer of the masterpiece: the author's position on the current problem of that time is revealed in the content and implemented by the empathy of the reader. Based on this we can conclude, that the titles of the classical Sakha poems carry the author's integrated worldview-model. From the perspective of the national world view, presenting the cultural sustainability feature of people s spiritual experience gave the authors the desire to make a subjective assessment of time. In the work of A.Y. Kulakovsky it is the appeal to the genre of the prophetic poem, equally generated by the authentic discoveries of new contexts. His work is an epic prophecy of a wise man about the future. That is why A.Y. Kulakovsky calls the "Shaman's Dream" one of the major works, where in the phrase the genre is associated with the form of the poem-concept. A.I. Sofronov reveals his deep and heavy thoughts by the monologues of the Sacred Mountains in a lyrical form. The poet "Conversation" with them reveals an "active, meaningful participation" of the writer in the thinking of the time. And in the name of P.A. Oyunsky's dramatic poem the "Red Shaman" the non-classical epithet from the very beginning determines the dynamics of the revelation, as well as the exclusivity of the contrasts in the context of given time, in order to vividly imagine the tragic end of the idea, which the author equates with the ritualistic rejection of "false wisdom." From the perspective of those days the writing of such works with respect to the disclosed subject we can mention the following: seven years before the revolution A.Y. Kulakovsky reflects on the problems of society using the form of an epic prediction; during the Civil War A.I. Sofronov "describes" his personal experiences in the form of lyric monologues; at the beginning of the establishment of the new government P.A. Oyunsky reveals the dramatic situation of the time compared with the spiritual conditions of the peoples lifes in writing his dramatic poem. In this respect, A.Y. Kulakovsky confirms the consistency and integrity of the ethnic philosophy in a unique poetic character, proudly convinces "his audience" for several generations in the unshakable consistent pattern of social development. And his followers confirm the traditionalism in the genres of philosophical poetry by using profound parable like images, based on the contradictions of a truly difficult and challenging time, being revealed by a whole system of metaphorical characters, which are truly considered to be of metaphoric origin and inside. BIBLIOGRAPHY 1. Baldanov S.G. Obshnostj literature narodov Sibiri. Ulan-Ude, s. 2. Baimov R.N. Velikie liki I literaturnye pamjatniki Vostoka. Upha, s. 3. Vasiliev G.M. Jarutskoe stikhoslogenie, - Yakutsk, s. 32

33 4. Grigorieva L.P. Poemy P.A. Ojunskogo // Maksimova P.V., Grigorieva L.P. Kompositionyj analis poemy. - Yakutsk,, S Kulakovskaja L.R. Son schamana. Realnye kommentarii // Kulakovskij A.E. Yrya-khohoon (Poeticheskie proisvedenia). Akademicheskoe isdanie. T. 1. Sostavitel: L.R. Kulakovskaja, otvetstvennyj redactor: P.V. Maksimova. Novosibirsk, S Kulakovskij A.E. Yrya-khohoon (Poeticheskie proisvedenia). Akademicheskoe isdanie. T. 1. Sostavitel: L.R. Kulakovskaja, otvetstvennyj redactor: P.V. Maksimova. Novosibirsk, s. 7. Maksimova P.V. Son schamana. Tekstologocheskie kommentarii // Kulakovskij A.E. Yrya-khohoon (Poeticheskie proisvedenia). Akademicheskoe isdanie. T. 1. Sostavitel: L.R. Kulakovskaja, otvetstvennyj redactor: P.V. Maksimova. Novosibirsk, S Ojuunuskaj P.A. Talyllybyt ajymnjylar. V 2 tomach. T Yakutsk,, s. 9. Sofronov A.I. Yrya bystyyta khohoon. Sostavlenie i kommentarii: L.R. Kulakovskaja. - Yakutsk, s. с. 10. Spivak R.S. Russkaja philosofskaja lirika e gody. Moskva, s. БИБЛИОГРАФИЯ 1. Балданов С.Ж. Общность литератур народов Сибири. Улан-Удэ, Баимов Р.Н. Великие лики и литературные памятники Востока. Уфа, с. 3. Васильев Г.М. Якутское стихосложение. Якутск, с. 4. Григорьева Л.П. Поэмы П.А.Ойунского // Максимова П.В., Григорьева Л.П. Композиционный анализ поэмы. Якутск, С Кулаковская Л.Р. «Сон шамана». Реальные комментарии // Кулаковский А.Е. Ырыа-хоhоон (Поэтические произведения). Академическое издание. Т. 1. Сост.: Л.Р. Кулаковская, отв. ред.: П.В.Максимова. Новосибирск, С Кулаковский А.Е. Ырыа-хоhоон (Поэтические произведения). Академическое издание. Т. 1. Сост. Л.Р. Кулаковская, отв.ред. П.В.Максимова. Новосибирск, с. 7. Максимова П.В. «Сон шамана». Текстологические комментарии // Кулаковский А.Е. Ырыа-хоhоон (Поэтические произведения). Академическое издание. Т. 1. Сост. Л.Р. Кулаковская, отв.ред. П.В.Максимова. Новосибирск, С Ойунский П.А. Талыллыбыт айымньылар. В 2 томах. Т. 2 Якутск, с. 9. Софронов А.И. Ырыа быстыыта хоhоон. Составление и комментарии Л.Р.Кулаковской. Якутск, с. с. 10. Спивак Р.С. Русская философская лирика е годы. Москва,

34 KIRIMTATAR HALK EDEBİYATINDA RENK BELİRTİLERİNİN ETNOKÜLTÜREL ÖZELLİKLERİ (HALK TÜRKÜLERİ İLE DEYİMLER) ЭТНОКУЛЬТУРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЦВЕТООБОЗНАЧЕНИЙ В КРЫМСКОТАТАРСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ (НА МАТЕРИАЛЕ ПОСЛОВИЦ И НАРОДНЫХ ПЕСЕН) ETHNOCULTURAL OF COLOR WORDS IN CRIMEAN TATAR FOLK MUSIC (ON THE MATERIAL OF PROVERBS AND FOLK SONGS) ÖZET Ranetta GAFAROVA * Renkler hissiyatı her zaman etkilemiştir. Bundan dolayıdır ki, renkler her dilde çok çeşitli kelimelerle karşılanır. Bu makalede, Kırım Tatar paremiyoloji ile türkü kültüründe koloraivlerin semantiği açıklanacaktır. Renk belirten sıfatların leksik-semantik analizi renk algılamanın esaslarını tespit eder. Bununla beraber, söz hazinesinin bu kısmına milli semantik anlam yüklenmektedir. Kırımtatar halk edebiyatında renkleri açıklamakla bu dilin semantiğinin nasıl işlediğine cevap verebiliriz. Anahtar Kelimeler: Kolorativ leksik, renk belirten sözler, semantik, paremiloji, türkü. АННОТАЦИЯ Внимание к цвету присуще культуре каждого народа, поскольку он обладает эмоциональным воздействием на читателя. В статье рассматриваются особенности семантики колоративов в крымскотатарской паремиологии и народно-песенном искусстве. Проведенный лексико-семантический анализ прилагательных цветообозначения обосновывает универсальность категории цветовосприятия крымскотатарского фольклора и достаточно четко выявляет национальноспецифические особенности семантического пространства данного пласта лексики. Ключевые слова: колоративная лексика, цветообозначения, семантика, паремилогия, народно-песенный текст. SUMMARY Attention to the color characteristic of the culture of every nation, because it has an emotional impact on the reader. The article discusses the features of the semantics of a Crimean Tatar kolorativov paremiology and folk-song art. Conducted by the lexical- * Doç. Dr. Kırım Tatar ve Türk filoloji fakültesi dekanı, Kırım Mühendislik ve Pedagoji Universitesi (Kırım) [email protected] 34

35 semantic analysis of adjectives tcvetooboznachenija proves the universality of the category of color perception of the Crimean Tatar folklore and quite clearly reveals the national specifics of the semantic space of the reservoir vocabulary. Keywords: kolorativnaya vocabulary, color terms, semantics, paremilogiya, folk song Yaşadığımız ortamlarda, bulunduğumuz yerlerdeki olayları renklerin yardımıyla algılarız. Renk adları, önemli bir bilgi taşıyıcısıdır. İnsanın fiziksel ve duygusal halini etkileyen renkler kültürün oluşmasında önemli birer faktör olmuş, dünya tablosunun konseptüel. kısmını oluşturmuştur. Bütün halklarda renk bir semboldur, yani bir anlam taşıyıcısıdır. Paremiolojik ünite (içinde renk adı olan) ikincil bir işarettir ki, bize bilgi verir ve aynı zamanda sabit bir deyimdir. Bir halkın kültürel temellerini ve kaidelerini taşır, muhafaza eder. Kısacası, bu deyim milletin dünya görüşüdür (Telya, 1996). Amacımız: renk unsuru olan deyimleri incelemektir. Derleme malzemelerden, deyim ve türkülerde yer alan renkli tamlamalardan yararlandık. Renk belirten kelimelere her zaman özel bir ilgi vardır ki İnsan renkli bir dünyanın bireyidir. Renkler bizi görünmeyen iplerle bağlar. Böyle bir etkileşim ise şimdilik en büyük gizemdir (Kukuşkin, 1998). Şarkılardaki ve deyimlerdeki renk belirten kelimeler derin anlamlar taşır, günlük hayatta kullanılan eşyaları kavramada psikolojik algılamayı oluşturur. Bugün üzerimize giydiğimiz elbisenin rengine dikkat ederiz. Giysimiz otantik değil, otantik olmasa da giysi, takı, renklerini dikkatle seçeriz. Demek ki, renklerin sembolik gücü, kadim medeniyetlerde olduğu gibi yaşadığımız medeniyetin içinde bugün de geçerlidir. Dolayısıyla, renk halk kültüründe anlam taşıyan bir simgedir. Her millette, yani her dilde renk adı olan sözcükler en eski (kadim) kelimelerdir. İnsanların estetik duyguları ya da estetik zevkleri renge yüklediği manada görünür. Çağdaş araştırmacılar bugün zekanın renk dizaynını oluşturmaya çalışıyorlar. Psikobiyolojik deneyimin sahaları her dil için birer renk adıdır (Gabişeva, 2003). Sonraki yıllarda bu konuda adları geçen araştırmacılar çalışma yapmıştır: semantik yapı üzerine (А.А. Bragina, Y.А. Divina, İ.V. Makeyenko), stilistik özellikler ve bunların metin içindeki işlevi (L.A. Kaçayeva, G.G.Polişuk), psikodilbilimsel analiz üzerine (A.P.Vasileviç, R.M.Frumkina), karşılaştırmalı ve lingvokültürel analiz üzerine (V.G.Gak, А.А. Zalevskaya) v.b. Kırımtatarcadaki türkü ve deyimlerdeki renk adlarını üç yönden inceleyeceğiz: teorik yöntem, metodolojik yöntem, filolojik yöntem (bu konuyu genişletirsek antropolojik yöntem). Çalışmamızda, bir renk adının tarifini ve açıklamasını yaparak onun dünyayı algılamadaki işlevini tespit etmeye çaşılacağız. İncelemede farklı yöntemlerin kullanımı kavrama vasıtalarını artırır ve bir kültürel renkler çeşitliliğini geniş bir insancıl deneyime katar. Renkli kelimeler veya deyimler birer leitmotiftir ki, bir halkın dünyayı tanımasında önemli şeffaf simalar olarak mevcuttur (Bilakova, 1991). 35

36 Kırımtatar geleneksel halk edebiyatındaki renk sembollerini, bir kültürel ortamın belirtisi olarak analiz ederiz. Sembolik kültürel dilde renk sembolleri öncelikli olan belirtilerdir. Renk sembolleri semiotik sınıflandırmada önemli yer kaplar. (Tolstoy, 1995). Kırımtatarlarındaki renkli tamlamaları K.N. Kononov un anahtar sözler görüşüne bağlayabiliriz (Kononov, 1975). Kırımtatar deyim ve atasözlerinde renklerin karşılaştırılması (çatışması) mevcuttur (siyah-beyaz; ak-kara), durum çatışması gibi hayat/ölüm, iyi/kötü vb.: Aq aqça qara kün içün; Beyaz ötmek de qara yerden çıqa Bu renklerin sembolik anlamı daima ikilik sergiler. Beyaz, renklerin ilkidir, anarenk, diğer renkler ondan türemiştir. N.K.Kononov da ak 1) beyaz, 2) temiz, lekesiz, bakir, doğru, güzel, şahane, mükemmel, 3) gri «at tüyü rengi», 4) beyazlık, göz akı, yumurta. 5) gözdeki beyaz leke, 6) süt ürünleri» (Kononov, 1975). Anlamı baht ve refah, pak ve asalet, doğruluk ve iyilik, hürmet ve yüksek mevki. Doğada rengi beyaz olan her şey bu vasıflara sahiptir. Töre ve merasimlerin nesnelerinden beyaz simgeyi gösterebiliriz ki, üstünde Eski Türklerde kurultayca seçilen yeni Hakanı taşırlardı; beyaz simgeye oturan hakan ve genç çift sembole oturturlardı; ölü gömme yerlerinde de beyaz keçe kullanılırdı. Aynı sebepten tüyü beyaz olan hayvanlar (at veya develer) daha kıymetli olurdu. Eski Türklerde beyaz renk kutsal ve gizemlidir. Cengiz Han ve kavminin üst düzey boyları kendilerini ak süyek (ak kemik) diye adlandırırlar. Beyaz rengin tanımında daima temiz, pak, hayırlı, olumlu, doğru, aydın, parlak bir şey kabul edilir. Dolayısıyla, buradan potansiyel olarak saf, temiz, lekesiz manası çıkar. Bu mana iğretilemelerde (ikinci/gizli manalarda; imalarda) yan anlamları da oluşturur (Memetov, 1997). Ak koloratifli leksik-semantik varyantları şöyle sıraladık: Renk olarak ak: Aqqa qara tez tiyer; Aq qaz çamurdan çıqqanda da aq qala; Aq olmasa da, pak olur; Aq urba kir kötermey; Aq pamuqtan aq köpekke zararı bar. Temiz manasında: Aq sevgenni halq sever. Doğru/haklı olarak ak: Aq sez ağuvdan accıdır. Eşanlamlı sıfat olarak beyaz direk manada: Beyaz ötmek de qara yerden çıqa; Beyazın adı bar, esmerin - tadı. Siyah renk ise daha tam ve net olarak kullanmaktadır. Siyah: karanlık, yerdibi/toprak, ölüm, yas gibi olgularla bağdaşmaktadır. Kononov da kara kelimesi 1) siyah/kara, karanlık/löş, somurtkan, sert, hazin, bedbaht, 2) davar, sürü/grup/küme, halk, ordu, 3) kara parçası/ada, yer/toprak, 4) bayır, tepelik, yüksek tepe» anlamını taşır (Kononov, 1975). 36

37 Kırımtatar atasözlerinde *kara olumsuz duyguların sözlerini anlatır, olumsuz olguları anlatır: somurtkan/hüzünlü, bahtsız Dost qara künde belli olur; yas Qara haber tez belli olur; ağır Qara kün qartaytır; Qara ömürden aq ölüm yahşi; Yahşi mal qara künge; kötüniyet Qalbi qaranıñ işide qradır; kıskançlık İçi qarannıñ yüzünde nur olmaz vb. A. Memetov a göre bütün mana yüklemelerdeki tespitler kötü, tatsız, hırçın potansyel manaya bağlıdır ki, siyah rengi algılamadaki hissiyattan kaynaklanır bunlar (Memetov, 1997). Rengi belirten deyimler ise şunlardır: Qara köpek, aq köpek episide köpekdir; Qara yunni yuvsañ da, ep bir ağarmaz; Topraq qara olsa da, altın qıymetindedir; Qara ağarmaz, qıyış göñüli doğrulmaz; Qara bet masharalıq degil, betsizmen masharalıq; Qaveniñ özü qara, amma yüz ağartır. *Kara toprak parçası : Qara yerniñ qarını keñ; Egilgende egil, başıñ yerge tiygence, egilmegenge egilme, teniñ qara yerge kirgende. Kırımtatar deyimlerinde kara sözünün semantik yapısı sintagmaik olarak gereksiz yani sabit kalıplaşmış kelime grupları olarak kullanmaktadır: qara yer mezar çukuru, qara sevda ölesiye sevmek, çekişmek. Bu deyimlerde rengin semantiği aslında çok kapsamlıdır, mesela burada abartma işlevi görür. Türkiye Türkçesinde al renk adını içeren iki atasözü saptanmıştır. İlk atasözünde al gizli tutulması gereken anlamını karşılarken, ikinci atasözünde değerlilik kavramını karşılamaktadır. al (veya kanlı) gömlek gizlenmez: Gizli tutulması elde olmayan şeyler için söylenir al elmaya taş atan çok olur: Değerli kimselere sataşan çok olur (Bayraktar, 2007). Atasözlerimizde genellikle ag-beyaz-ak, kara-siyah, ala, gök, al-kırmızı, mor, kır, yagız, boz, yesil, sarı, doru, ela, kızıl renkleri kullanılmıstır. Bazı atasözlerimizde renkler fiil yapılmış ve çekimlenmiştir. Atasözlerimizde renkler hem gerçek hem de mecaz anlamlarıyla kullanılmıştır. (Küçük, 2010). Deyimlerdeki kara ve ak birer ahromatik kolorativdir. Ahromatik renkler arasında ararenkler türer. Kara ile ak aklığa doğru giden bazı yerleri işgal ederler. Bu iki renk birbirin zıdı/karşıtı olarak kullanılır ki bu karanlık-aydınlık, iyilikkötülük, hüzün-sevinç anlamını taşır. Herhangi bir sanat dalında olduğu gibi müzik de sembollerle doludur. Müziğin herhangi bir sesi sembol olabilir. Olmuşken de bu ses toplumsal olarak önem kazanır (Lazutina, 2003). Yır yada türkü şiir sanatının eseri olduğu kadar, müzikal sanatının da eseridir. Yır insanın duygu ve düşüncesinin aynasıdır. İnsanın kendisi de zaten bir türküdür ki, içinde 37

38 derin ve zor bir birtakım işaretlerin sistemini oluşturur. Bu yüzden müzik dilini herkes anlar, hatta müzik evrensel bir lisandır. Etnopsikologlara göre, bir halkın hissiyatı ya da duygularının rengi dense türkülere yansır. Dünyanın renkliliği insana onu algılamada yardımcı olur. Metinlerde, bestekar Yahya Şerfedinov un (Taşkent, 1978) kitabı ile Zsuzsa Kakuk un basımı Kırımtatar türküleri külliyesi kullanılmıştır (Ankara, 1993). Şunu tespit ettiğimizde, Kırımtatar türkülerinde (deyimlere nazaran) paranteze gerek yok renk türlerinin daha fazla olduğunu tespit ettik. Kara / siyah. renk bir türkünün vasfını sergiler. Lirik/ağır/acıklı türkülerde siyahı fazla görebiliyoruz ki, sıkıntı/özlem, hüzün, bela ve bahtsızlık simgesidir: Burulçanıñ tübünde yaman da uruldım, Qara da qaşqam yuvarlandı, cayav da yuvarlandı («Halim» türküsü); Anem de menim qara da saçı sıynap kestiler, Taş qoranıñ artında, anem, ölümin kömdiler / («Topuzlu Şalım» türküsü); vb. Türklerde siyah renk tören/merasimlerin rengidir, yani bir kutsallığı da sözkonusudur. Bir hayvanın rengini belirtmede, hayvanın mutlak gizemli veya tılsımlı güçlere sahip olduğunu anlatır. Geleneğe gore Kırımtatarlarında bir kara tavuk kurban kesilirdi: Qara tavuq qaqıldar, ay, Qanatları şaqıldar / («Kara Tavuk türküsü), nişan törenini anlatan bir yırdır. Kara leksemi bazı somatizmlerle de kullanılmış: Qaradır qaşlarıñ, qara, sen açtıñ sineme yara, ah, anam / («Mecbur Oldum»); Selâmlar olsun qara közlü hanıma, Zalım duşman qast eyledi canıma / («Yüksek Minareden»); Seniñ qaşnıñ qarası, Menim bahtım, ah / («Tan Yıldızı») vb. Siyah sinonimi ise rengin abartılması için kullanılmış: Qaşı qara, kirpigi qara, Beñleri siya olur / («Bir Güzel»), Qara qaşıñ tubinde, Siyah köziñ, ah, ah / («Akşam Oldu»). Beyaz / ak. Beyaz leksemi türkü metinlerinde belirli aralıklarla, sık sık kullanılmıştır. Belirtelim ki, beyaz semantiğinde ikinci yada gizli manaları olmayan bir sözcüktür (Memetov, 1997), yani bu leksem doğru manası ile kullanılır: Şekerlenmiş ol beyaz gerdan, aman, Ah, sarılıyım ince bele / «Mecbur Oldum»); Elimdeki beyaz da mendil, Uçtı, ketti yelleri / («Sabah Olsa») vb. Sıfat olarak ta ak ile beyaz rengi abartmada kullanılmıştır: Beyaz kölmek, aq gerdan, baba, bulamadıñ derdime derman / («А, kızım, seni kime bereyim») Aq qoyun, beyaz baş qoyun, Dağleri enip de gelir / («Ak Koyun»). 38

39 Yır metinlerinde hromatik renkler şöyle gösterilmiştir: Kök / mavi. Kononov da kök kelimesi şöyle tespit edilir: 1) lacivert, mavi, firuze rengi, açık yeşil, koyu mavi, gök mavisi, yeşillik rengi, gri (Kononov, 1975). Bilindiği gibi, bu renk netlik, açıklık, açık sema, su (yeniden doğma) simgesidir. Türk dünyasında kıymeti yüksek olan hoşgörü ve sulh simgesidir. А. Memetov der ki, «Kırımtatar edebi dilinde kök lacivertin esası olarak kullanılır, yani mor ile yeşil renklerin arasında bulunan ortarenktir: kök tüs lacivert, kök boya lacivert boya. Kök sözü sema rengi, açık lacivert rengini de belirtir, yani mavi rengin ta kendisidir: kök közler mavi gözler (Memetov, 1997). Kök: «Kölegim aldım kök nağış, canay / («Canay» türküsü); «Kök deñiz kenarında, Bağladım gemi / («Kök Deniz Kenarında ). Kök türemişi olarak kökçe açık mavi olarak vardır: «Kökçe olur közleri, Cilve olur sezleri / («Tat Kızı»). Gri manasında kuşların tarifinde mevcuttur: «Kök kögercin bolayı da, Azbarıña qonayım / («Kök Gögercin»). Eşanlamlı sıfat mavi koyu maviyi belirtmek için kullanılmıştır: «Mavı ile mor dogme, Mavilem, aman, Kene de duştiñ göñlüme / («Mavilem»); «Sidane közlüm sıyırçıq mavı köz tora, allay.../ (Mani); «Elmalım közleri mavı, İridi yüregim yağı / («Elmalım» türküsü). Yeşil. Türk kültüründe Cennet bahçeleri, gençlik ve bereket simgesidir. Memetov a gore yeşil in Kırımtatar dilindeki tarihi gelişmesi ortak Türk dilindeki manasından gelir, zaman içinde farklı manalara bürünür: Yeşil semantik leksemi manen daralmış, netlik kazanmıştır (Memetov, 1997). Yırlarda yeşil kolorativi doğanın uyanmasıyla bağlıdır: «Yeşirdi çoller, dağlar, Azan navrezim mubarek / «Navrez» türküsü); «Avalanıp yapraqlar Yeşergeydi, yar, yar / («Bahar» türküsü) vb. Kızıl / kırmızı. Kırımtatar yırlarında bu renk güzellik ve gençliğin simgesidir: «Ananım cavanım, gel yanıma, Qızıl güller saçayım yoluña / («Bağçalarda Kestane»). Kırmızı: 1. Vücudun doğal tepkisini yansıtan bir renktir, 2. Duygusallıktan fizyolojik olarak kızarmayı da anlatır (utanç, mehçubiyet). Arab-Fars çıkışlı sözün eşanlamlısı olan kırmızı 2 türküde tespit edilmiştir: «Yeşil yapraq arasında qırmızı gül göncesi / («Yeşil Yaprak Arasında»); «Ay, tat qızı, tat qızı, Yanaqları qarızı / («Tat Kızı»). Sarı. Kononov sarı nın şu vasıflarını sıralar: «sarı, renksiz, turuncu, sarışın sarımtırak (at rengi)» (Kononov, 1975) Türklerde sarı altın rengi, güneş rengidir. Renk manevi ve fiziksel temizliği, refahı ve hayrı simgeler. Türkülerde sarı sözü altın leksemi yanında kızılımtırak altın manasında kullanılmıştır: «Bosağası sarı altın, aqsaray, ay, aqsaray, Sahip bolır qıbıvıl, ay, qıbıvıl / («Edige»). Canlı bir varlık yanında sarı sözü kızıl saçlı manasında vardır: «Ay! Sarı atımnıñsergusine saldım ner / («Nogay Beyiti»), 39

40 «Bir sarı eçkim bar edi, balalayım der edi / («Sarı Eçkim»/ Sarı Keçim ). On tane türküde ela leksemi görülmüştür. Burada ela kahverengi manasında vardır: «Selbi da boylu da, Elâ da közlü de.. («Kaynana»); «Aydı da, canım, elâ da közlüm, men saña keldim / («Ela Közlüm») vb. İncelenen metin şunu göstermiştir ki, Kırımtatar dilinin renkli kelimeleri ek kelime sahiptir. Dolayısıyle, renk anlatımında tarif yoluna başvurulmuş, birleşik kelimelere ya da isim tamlamalarına müracaat edilmiştir. Cümleyi renklendirmek adına iki renk: yeşil ve kırmızı kullanılır: «Yeşil yapraq arasında, qarmızı gül göncesi / («Yeşil Yaprak Arasında»); kara ve beyaz: «Qara qoynıñ qozusı, Beyaz olur bazısı / («Tavğa Bardım»); al rengi ve beyaz «Bir dalda eki kiraz, Biri al, biri beyaz / («Eki Çeşme Yanyana») vb. «Canay» türküsünde üç kolorativ mevcuttur: al, çal «boz rengi», kök mavi. Şu sonuçları elde etmiş bulunmaktayız: 1. Türkü ile deyimlerdeki renk kullanımları halkın milli-kültürel özelliğinin göstergesidir. 2. Kara ve beyaz ın kullanımlarında sıklık tespit edilmiştir, ayrıca, bunların yan renkleri kullanılır, bazı durumlarda renk adı ikincil manalara da kayar. Her bir renk adı etnik informasyon taşır. Bu ise ileride yapılacak araştırmaların konusu olabilir. 3. Halk türkülerinde ahromatik ve gramatik renkler aynı oranda kullanılmıştır. Metinlerde en sık kulllanılanlar, beyaz, siyah, lacivert, kırmızı ve sarı sözcükleridir İnsan kendi estetik olanaklarını bu renklerin ifadesinde kullanır. Türküde kullanılan renkler, türkünün fikir ve maksadıyla ilgilidir. Bir renk tüm türküyü sarar, türküde önceliği alır, birtakım renklerdirmelere yol verir. Renkler etrafımızdaki eşsiz dünyayı yansıtır. KAYNAKLAR: 1. Köprülü, M. Fuat: (2009). Turk Edebiyatmda ilk Mutasavvıflar, Ankara, Akcağ Yay., 11 b." (для книг) и "ASAN Veli: (1995). "Tahtacı Turkmenler-IX: Tahtacılarda Musahiplik", Cem, V (49), s " 2. Belâkova, Svetlana: (1999). Tsvetovaya kartina mira İ.A. Bünina (na materiale romana "Jizn Arsenyeva" i tsikla rasskazov "Temnıye allei"), İ.A. Bünin. Dialog s mirom. Voronej, Poligraf., s Gabışeva, Luyıza: (2003). Slovo v köntekste mifopoetiçesköy kartinı mira, avtoref. dis. na soiskaniye üçenoy stepeni d. filol. nauk : spets "Russkiy yazık". Moskova, 40 b. 4. Gatsak, Vladimir: (2000). Folklor pamât traditsii (urovni i formı etnopoetiçesköy konstantnosti, Vestnik Dagestanskogo nauçnogo tsentra. Mahaçkala, İzd-vo Dagest. unta, (8), s Kononov, Andrey: (1975). Semantika tsvetooboznaçeniy v türkskih yazıkah, Türkologiçeskiy sbornik, Mоskova, s Kukuşkin, Vladimir: (1998). Tsvet i svet v jizni uçaşçihsâ, Osnovı valeologii. Novoçerkassk, 76 b. 7. Lazutina, Tatyana: (2003). Protsess simvolizatsii v muzıke», avtoref. dis. na soiskaniye üçenoy stepeni d. filos. nauk : spets "Filolosofiya", Tümen, 40 b. 40

41 8. Memetov, Ayder: (1997). Leksiko-semantiçeskaya struktura i fonetikomorfologiçeskiye osobennosti tsvetoçnıh prilagatelnıh, Simferopol, Vostokovednıy sbornik, (1), s Teliya, Veronika. «Russkaya frazeologiya. Semantiçeskiye, pragmatiçeskiy i lingvokulturologiçeskiy aspektı : monografiya». M. : Moskva. Şkola "Yazıki russköy külturı", s. 10. Tolstoy, Nirolay: (1995). İz "grammatiki" slavânskih obrâdov. Yazık i narodnaya kultura. Öçerki po slavânsköy mifologii i etnolingvistike, Mоskova, S Bayraktar, Nesrin: (2007). «Kavram Ve Anlam Boyutunda Al, Kırmızı Ve Kızıl», Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale. Küçük, Salim: (2010), «Türkiye Türkçesinde Renk Adları ve Özellikleri»,/ Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3 The Journal of International Social Research Volume 3 / 10 Winter. 41

42 SON DÖNEM TÜRK SİNEMASINDA ALEVİ KİMLİĞİNİN GÖRÜNÜMÜ APPEARENCE OF ALEVI IDENTITY IN THE RECENT PERIOD OF TURKISH CINEMA ВЗГЛЯД ТУРЕЦКОЙ КИНЕМАТОГРАФИИ ПРИЗНАНИЕ АLEVİ В НАСТОЯЩЕЕ ВРЕМЯ Zeki Uyanık * ÖZET 1980 lerin sonundan itibaren kamuoyunda kendi söylem ve kimlikleriyle ortaya çıkmaya başlayan Aleviler, kimliklerinin kamuoyunda dile getirilmesinde medya kanallarını etkili bir şekilde kullanmışlardır. Aynı amaca yönelik olarak sinemanın bir araç olarak kullanıldığını görmek için ise 2000 li yıllara kadar beklemek gerekti. Geleneksel Türk sinemasında hak ettikleri biçim ve yoğunlukta temsil imkânı bulamayan Aleviler, aksanlı sinemanın örnekleri arasında değerlendirebileceğimiz ve bu çalışmada ele alınacak olan filmlerde merkezi bir yer tutmaktadırlar. Bu makalede incelenen filmlerin (O da Beni Seviyor, Başka Semtin Çocukları, Bir Ses Böler Geceyi) yükselen ve ivme kazanmış olan Alevi hareketinin bir ürünü olarak değerlendirilebileceğini ileri sürmek yanlış olmayacaktır. Buna ek olarak, bu filmlerin ortaya çıktıktan sonra geri dönüp kendilerinin oluşmasına yardım eden toplumsal hareketi etkileme kabiliyetine sahip olması gözden kaçırılmaması gereken bir husustur. Tüm kolektif kimlik inşa süreçleri gibi Alevi kimliğinin inşası da dinamik bir süreçtir ve bu süreç içerisinde kimliğin sınırlarının ve sorunlarının kamusal alanda tartışılmasında söz konusu filmler önemli bir rol üstlendiği görülmektedir. Aleviliği merkeze alan bu filmleri bizim için önemli kılan hususlar: a) 1990 lardan itibaren yeniden inşa sürecinde olan Alevi kimliğinin şekillenmesine geleneksel Aleviliğin ve kurumlarının eleştirisi yolu ile katkı sağlıyor olmaları, b) Sünnilerle olan ilişkiler başta olmak üzere Alevilerin bazı sorunlarını dile getiriyor olmaları ve c) hâkim sinemada veya ana akım sinemada görmezden gelinmiş olan Alevi inanç ve ibadet esaslarının kamuoyunun dikkatine sunmuş olmalarıdır. Anahtar Kelimeler: Alevi Kimliği, Türk Sineması, Aksanlı Sinema, İdeolojik Devlet Aygıtları * Yrd. Doç. Dr., Ardahan Üniversitesi, İİBF, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, e-posta: [email protected], tel:

43 ABSTRACT Since the late 1980s, Alevis have launched to reclaim their own collective identity with reference their sui generis values and discourses. In this direction they managed to utilize various media channels. Until the early 2000s, cinema was not among those channels utilized for assertion of Alevi identity. Beginning from this epoch Alevis, who were ignored by traditional Turkish cinema for a long period of time, occupied a central position in a series of films which can be named as accented cinema. Three films (O da Beni Seviyor, Başka Semtin Çocukları, Bir Ses Böler Geceyi) which were analyzed in this article can be evaluated as a result of strong Alevi movement appeared in the last quarter of 20 th century. On the other hand, once these films were produced they returned and affected the Alevi movement. In that sense, there is a mutual relationship between the films and Alevi movement. The films have been useful for development Alevi identity construction in several ways: a) criticizing and re-evaluating traditional Alevism, b) indicating main problems of Alevis in the modern times including relations with Sunni majority, c) exhibiting Alevi beliefs and rituals which were neglected by mainstream Turkish cinema for years. By means of these films, the opportunity of questioning pre-existing paradigms concerning Alevis, their way of lives and rituals were also realized. Key Words: Alevi Identity, Turkish Cinema, Accented Cinema, Ideological State Apparatuses АННОТАЦИЯ С конца 1980-х годов в обществе начали появляться работы в общественных медиа каналов, посвященныес алавитам, которые показывают свою сущность. Для той же цели, в 2000-х годах в кино появляются материалы, посвященные этой теме. Традиционное турецкое кино имеет возможность показать интенсивность алеви, на этом «акцентировано кино» и они занимает центральное место в кинематографии. В статье проанализированы фильмы ( «Он любит меня», «Другие дети Семтина», «Один голос прервет ночь»), в которых показана сила Алеви - как продукт движения. После появления этих фильмов мы возвращаемся к образованию социальных движений, чтобы иметь возможность влиять на это вопрос, который не следует упускать из виду. Все коллективные строительные процессы, а также идентичности Алеви представляет собой динамический процесс, и в процессе границы идентичности и вопросов в публичном пространстве играют важную роль в обсуждении фильмов. Алевизм этих фильмов важен для нас, что ставит следующие вопросы : а) С 1990-х годов перестроен в процессе идентичности Алеви, в формировании традиционного алевитства; б) отношения суннитов с главным Алеви, некоторые проблемы; в) неопределенные связи правосудия и права кинематографии в отношении Алеви, вера и богослужение. Ключевые слова: признание Алеви, турецкое кино, Акцентированное Кино, Идеологическая государственный аппарат Giriş Kimlik kavramı sosyal bilimlerin kullana geldiği en netameli kavramlardan biridir. Son yıldır dünyadaki gelişmelere paralel olarak ülkemizde de kimlik ve aidiyet 43

44 kavramlarının yoğun bir şekilde tartışıldığını söyleyebiliriz. Yakın zamana kadar uykuda olan, kamusal görünürlüğü olmayan etnik, dini ve cinsel kimliklerin birden sesini yükselttiğini ve sosyal, politik ve kültürel hayatın değişik platformlarında görünürlük kazanmaya başladığını görmekteyiz. Bu platformlardan en dikkat çekenlerinden birisi de sinema olarak karşımızda durmaktadır. Modern zamanların hâkim siyasal örgütlenme biçimi olan ulus-devletlerin çatısı altında ortaya çıkan kimlik ve aidiyet problemlerini elen alan ve aksanlı sinema 1 adı altında kavramsallaştırılan (Naficy, 2001) sinema filmleri tüm dünyada kimlik kaynaklı gerilimleri ve sarsıntıları konu edinip sorunsallaştırır. Bu çalışma, aksanlı sinema nın Türkiye deki örnekleri arasında sayabileceğimiz ve Aleviliği/Alevileri merkeze alan birtakım filmler üzerinden Alevi kimliğinin nasıl görünürlük kazandığını anlamayı hedeflemektedir. Gerek işlediği konular gerekse teklif ettiği alternatif bakış açıları anlamında aksanlı sinema nın Türkiye de görmeye pek de alışık olmadığımız örneklerinden olan bu filmlerin, Alevi kimliğinin kamusal alanda inşasına katkıda bulunan birçok enstrümandan yalnızca biri olduğu unutulmamalıdır. Diğer enstrümanlara (sivil toplum kuruluşları, gazeteler, dergiler, ulus-aşırı aktörler) ilişkin hatırı sayılır sayıda akademik çalışma yapılmış iken Alevi kimliğinin sinemadaki görünürlüğü üzerine hemen hemen hiçbir akademik çalışma bulunmamaktadır. Bu bakımdan, incelenen sinema filmlerinin Alevi kimliğinin görünürlüğünde ve inşasında ne tür bir rol oynadığı sorusunun üzerinde durmak önem arz etmektedir. Aşağıda ayrıntılı bir şekilde üzerinde durulacağı üzere kimlik problemleri ve bu problemlerden kaynaklanan çatışmalar Türk sinemasında nadir işlenen konular arasındadır. Alevi kimliğinin ele alındığı filmler ise bir elin parmaklarını geçmez. Türk sinemasının tarihi gelişimini bir takım dönemlere ayırarak incelemek ve bu dönemlerin Türkiye deki siyasal, sosyal ve ekonomik gelişmelerden nasıl etkilendiğini gözlemlemek son derece ilginç ve araştırmaya değer bir mesele olurdu şüphesiz. Ancak, bu çalışmada böyle bir uğraş içinde olunmayacaktır. Alevi kimliğinin sinemadaki görünürlüğünü merkeze alan bu yazıda yalnızca son on yılda yapılan üç film 2 üzerinde durulacaktır. Türk sinemasının son yıllarını illa da adlandırmak ya da dönemselleştirmek gerekirse, Suner in izinden giderek, 1 Aksanlı sinema kavramı Hamid Naficy tarafından daha önce ileri sürülmüş olan bağımsız ulus-aşırı sinema kavramının geliştirilmiş bir versiyonu olarak değerlendirilebilir. Kavramı ilk defa kullanan Naficy için aksanlı sinema filmlerdeki karakterlerin aksanlı bir dil kullanmalarından daha çok filmin/yönetmenin bize sunduğu alternatif bakış açıları ve algılama kalıpları ile ilgilidir. O na göre, Şayet egemen sinemanın evrensel ve aksansız olduğu kabul ediliyorsa, sürgün, diasporik, etnik kimlikli yönetmenlerin ürettikleri filmleri aksanlı olarak adlandırmak mümkündür (2001:4). Kimliklerin sınırlarının sorgulanması, yerinden edilmişlik, göç ve parçalanmış aidiyetler bu filmlerde işlenen başlıca temalardır. Filmin yönetmeni, filmin her aşamasına ve boyutuna müdahil olarak filme kendi bakış açısını incelikle işler. Ele adlıkları ortak temalar dışında aksanlı sinema nın bir diğer özelliği genellikle bağımsız, dar bütçeli, küçük yapımlar olmalarıdır (Naficy, 2001). Naficy için aksanlı sinema nın yönetmeninin yerinden edilmiş (sürgün/göç) olması önemli bir deneyimdir. Ancak Suner, Nafcy nin bu kıstasını sorgular; O na göre bu kıstas bize dar bir çerçeve sunar. Sürgün veya göçle yerinden edilmiş olmasalar bile Türkiye de yaşayan ve kimlik/aidiyet konusunu sorunsallaştıran yönetmenlerin filmlerini anlamak içinde önemli bir kavramsal çerçevedir aksanlı sinema (Suner, 2006:263). Suner in perspektifinden baktığımızda, bu çalışmada incelenen filmler Türk sinemasındaki egemen bakış açısınca değinilmemiş veya yok sayılmış konuları merkeze almaları açısından aksanlı olarak değerlendirilebilir. 2 O da Beni Seviyor (2001), Başka Semtin Çocukları (2009), Bir Ses Böler Geceyi (2012). 44

45 bu dönem yeni Türk sineması (2006:15) kavramı kullanılarak değerlendirilebilir. 3 Çalışmada ele alınacak olan filmlerin ayrıntılı olarak analizine geçmeden önce 1990 ların başından itibaren ivme kazanan Alevi hareketinin gelişiminin kısa bir özeti, akabindeyse sinema ile toplum arasındaki ilişkinin niteliği üzerinde durmak gerekmektedir. Çalışmanın son bölümünde ise yukarıda adı geçen üç film ile Alevi kimliğinin inşa süreci arasındaki karşılıklı ilişki, filmlerin ortaya çıktıkları politik ve sosyal ortam da gözetilerek incelenecektir. Alevilik ve Alevi Kimliğinin Yükselişi Öncelikle belirtmek gerekir ki, bu çalışmada ele alınacak olan filmlerin yükselen ve ivme kazanmış olan Alevi hareketinin bir ürünü olarak değerlendirilebileceğini ileri sürmek yanlış olmayacaktır. Buna ek olarak, bu filmlerin ortaya çıktıktan sonra geri dönüp kendilerinin oluşmasına yardım eden toplumsal hareketi etkileme kabiliyetine sahip olması gözden kaçırılmaması gereken bir husustur. Tüm kolektif kimlik inşa süreçleri gibi Alevi kimliğinin inşası da dinamik bir süreçtir ve bu süreç içerisinde kimliğin sınırlarının ve sorunlarının kamusal alanda tartışılmasında söz konusu filmler önemli bir rol üstlendiği görülmektedir. Bu yazının amacı tarihi ve dini boyutlarıyla Aleviliğin ayrıntılı bir tahlilini yapmak değildir. Bu yüzden bu bölümde günümüzdeki Alevi hareketinin ve kimliğinin anlaşılmasını kolaylaştıracak olan, bu kimliğin oluşumuna yol açan tarihi ve teolojik kilometre taşlarının son derece genel bir çerçevesine yer verilecektir. Bilindiği gibi en geniş manada bir aidiyet duygusunun tezahürü olarak karşımıza çıkan kimlikler aracılığı ile bireyler genellikle kendilerini ve diğer insanları kategorize ederler. Kimliklerimiz çok fazla sayıda öğenin/unsurun bir araya gelmesiyle oluşan çok boyutlu kurgulardır ve kimlik kategorileri aracılığı ile bizler bir yandan başkalarından ayrılırken, diğer yandan başkalarıyla aynı gruba dâhil oluveririz. Bu kategorilerin en başında da din ve inanç kategorileri gelmektedir. Aşağıda da üzerinde durulacağı üzere, ortodoks-heterodoks kutuplaşması ekseninde taraflar bir kez oluştuktan sora sapkın olarak nitelenen rakip gruplara yönelik önyargılar, asılsız isnatlar, dışlamalar ve ayrımcılıklar birbirini takip edecek ve gruplar arasındaki sosyal ilişkiler büyük ölçüde sınırlandırılacaktır. Bu süreç içerisinde biz ve onlar ayrımı her fırsatta derinleşecek ve grupların bir birlerini temsil ve tasvir ettikleri söylemsel zeminler hep bu kanaatlerin, isnatların ve önyargıların etkisi altında şekillenecektir. Asılsız isnatlar ve önyargılar nedeniyle geçmişte Alevilerin, kendilerini dezavantajlı kılan kimliklerini, Sünnilerle ilişki içinde oldukları birçok sosyal platformda gizlemek durumunda kaldıklarını görmekteyiz. Alevi kimliği söz konusu olduğunda tarihte yaşanmış travmalar ve Sünnilikten farklılaşan dini inanışlar en önemli kimlik yapı taşları olarak karşımıza çıkmaktadır. Aleviliğin tarihi Türkler in İslamiyet i kabul ettikleri döneme kadar uzatılabilirse de, günümüz Türkiyesi nde sosyolojik olarak gözlemlenebilen Aleviliğin kökenleri genellikle 13. yüzyıldaki Babai hareketine dayandırılır (bkz. Ocak, 2000:214; Vergin, 1991:12). Babai 3 Suner e göre 1990 ların ortasında itibaren başlayan dönem Türk sineması için yeni bir döneme işaret etmektedir. Suner bu dönemselleştirmeyi yaparken filmlerde işlenen konular ekseninde hareket eder. Diğer bir deyişle Suner e göre bu dönemde gözlemlenebilen yeni Türk sinemasının başat özelliği daha önce pek sık ele alınmayan bir konuyu yoğun bir şekilde ele almaya başlamasıdır o konu da: aidiyet temasıdır ve bu tema etrafında yaşanan gelgitler ve gerilimlerdir. 45

46 İsyanında, bazı İslam öncesi Türk inanç unsurlarını da içinde barındıran İslam ın heterodox bir yorumunu benimsemiş olan Baba İlyas liderliğindeki göçebe Türkmenler, Sünni İslam inancını benimsemiş Selçuklu merkezi yönetimine karşı ayaklanmışlardır. Esas itibariyle ekonomik ve siyasi sebeplere dayanan bu isyanın önemi, günümüzde Alevi, Osmanlı döneminde ise Kızılbaş olarak adlandırılan grupların tarihte ilk kez merkezi bir figür ve fikirler etrafında bir araya gelmiş olmalarıdır (Ocak, 2000:214). Günümüz Aleviliği ne uzanan uzun yolda önemli ilk kilometre taşı Babailik ise ikincisi Bektaşilik ve Hacı Bektaş Veli dir. Baba İlyas ın dervişlerinden olan Hacı Bektaş Veli, Bektaşiliğin merkez figürüdür ve Aleviler için o kadar önemli bir kişiliktir ki O nun için serçeşme, kutb-ul arifin ve pir-i tarikat gibi ifadeler kullanılmıştır. Bektaşilik tarikatı O nun ölümünden sonra taliplerinden olan Kadıncık Ana tarafından kurulmuş ve şekillendirilmiştir (Melikoff, 1999). İslam ın heterodoks ve ortodoks iki ayrı yorumunu benimsemiş farklı unsurlar arasında görece uyumlu bir ilişkinin var olduğu Osmanlı Devleti nin ilk dönemlerinde Bektaşilik Yeniçeri teşkilatının bağlandığı bir tarikat olarak karşımıza çıkmaktadır. Bektaşilik ve Alevilik farklı tarihsel mecralar izleyerek gelişmişlerse de temel karakteristikleri ve inanç esasları büyük oranda ortaktır. İki gelenek arasındaki en temel fark, Aleviliğin soydan kazanılan bir nitelik olması, öte yandan belirli şartları yerine getiren herkesin Bektaşi yoluna girebilmesidir. Bunun yanı sıra tarihsel olarak Bektaşiler daha çok kentli ortamlarda yaşamış iken Aleviler ağırlıklı olarak kırsal alanlarda kalmışlardır. Yoğun kentleşme ve modernleşmenin etkisiyle günümüze doğru yaklaştıkça iki geleneğin arasındaki mesafe iyice daralmıştır. 16. yüzyılın başlarına gelindiğinde erken Osmanlı döneminde gördüğümüz uyum yerini heterodoks ve ortodoks unsurlar arasındaki çekişmeye bırakmıştır. Söz konusu mücadeledir ki bugünkü Türkiye de Alevilik ve Sünnilik kimliklerinin genel sınırlarını belirlemiştir. Diğer bir deyişle, bu dönemdeki Osmanlı-Safevi çekişmesi ve Şah İsmail in etkisiyle şekillenen Kızılbaşlık, Alevi kimliğinin şekillenmesindeki diğer önemli kilometre taşını oluşturmuştur. Kimliğin şekillenmesinin yanında, günümüzdeki haliyle Aleviliğin kurumsal yapısının oluşması ve ibadet sistematiğinin yerleşmesi de bu dönemde olmuştur. Bugün Alevilerin ayini cem törenlerinde okunan nefeslerin önemli bir kısmı Şah İsmail tarafından Hatai mahlasıyla yazılmış olan şiirlerdir yılında Safevi Devleti ni kuran Şah İsmail in Hz. Ali soyundan geldiğine ve Mehdi olduğuna inanılması Anadolu daki heterodoks Kızılbaş kitleleri mobilize etmiş ve Osmanlı Devleti ne karşı ayaklanmalarına yol açmıştır. Bu şartlar altında Osmanlı da İslam ın Sünni yorumu ağırlık kazanmış, heterodoks yorum olan Kızılbaşlık düşman ilan edilerek meşru görülmemeye başlanmıştır. 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti nde resmi inanç olarak kabul edilen Hanefiliğin (Sünni gelenek içindeki dört büyük mezhepten biri) etkisiyle heterodoks karakter taşıyan Kızılbaş grupların hepsi rafızi (heretic) olarak kodlanmışlar ve Osmanlı millet sistemi içerisinde resmen tanınmamışlardır (Deringil, 1998:48). Devlet tarafından resmen kabul edilmeme ve sapkın olarak algılanmalarının yanı sıra, Kızılbaş unsurlar, bazı Sünni çevrelerce de sapkın, ahlaksız, pis, murdar, Allahsız, kâfir, vb olarak damgalanmışlar (Pakalın, 1946:277) ve bu damgalanma yüzyıllar boyunca (modern Türkiye de bile) geçerliliğini sürdürmüştür. Kızılbaş/Alevi kimliğinin ana niteliklerinin şekillendiği bu dönemden başlayıp 20. asra kadar gelen süreçte Aleviler, Kızılbaş olmayan çevrelerle ve siyasi otoriteyle ilişki seviyelerini minimum düzeye indirmişler, merkez yerine çevresel/kırsal alanlarda yaşamaya başlamışlardır. Bu coğrafi uzaklaşma sosyal alanlardaki uzaklaşmaya da yol açmış ve Alevilerle toplumun diğer kesimleri arasında (kız alıp vermeden, ticari ilişkilere kadar) bir takım sosyal bariyerler oluşmuştur. Bu durumun en iyi 46

47 gözlemlenebileceği alan ise iki grup arasındaki evlilik meselesidir. Yapılan araştırmalar her iki tarafında öteki ile evlilik konusuna sıcak bakmadığını göstermektedir (Erdemir, 2004). Bu makalede ele alınacak olan filmlerde en sık karşılaştığımız temalardan birinin Alevi-Sünni evliliğinin (veya cinsler arasındaki ilişkinin) yol açtığı derin travmalar olması rastlantı değildir. 16. yüzyıldaki çatışmalı ortamın tüm Osmanlı tarihi için geçerli olduğunu söylemek güçtür. 16. yüzyıldan sonra, açık bir tehdit oluşturmadıkları sürece Kızılbaş Aleviler, Osmanlı yönetimi tarafından zımnen tolere edilmişlerdir (Ortaylı, 1999:43). II. Abdülhamit dönemindeki İslamcı politikaların bir uzantısı olarak Alevi gruplar asimilasyoncu çabaların hedefi olmuşlar ve Sünni kimliğini benimsemeye yönlendirilmişlerdir (Yavuz, 1995: 359). Osmanlı nın son döneminde devletin laikleştirilmesi ve Türk kültürünün öne çıkarılması gibi politikaları sebebiyle İttihat ve Terakki Fırkası politikaları (büyük bir kısmı etnik olarak Türk olan) Alevi-Bektaşi unsurların büyük bir kısmınca desteklenmiştir (Kehl- Bodrogi, 2003:56). Benzer şekilde Cumhuriyetle birlikte başlayan Atatürk devrimleri Alevilerin çoğunluğu tarafından desteklenmiş olup, birçok Alevi için cumhuriyete ve Atatürk e bağlılık Alevi kimliğinin ayrılmaz bir niteliği olarak uzun yıllar devam etmiştir. Cumhuriyetle birlikte Aleviler geçmişe nazaran daha özgür bir döneme girmiş olsalar bile, kendilerine yönelik olarak, yüzyılların ürünü olarak birikmiş olan önyargılar ve sosyal mesafeler toplumun bazı kesimlerinde bu dönemde de varlığını sürdürmüştür. Toplumsal alandaki bu menfi tavırlar ne yazık ki siyasal uygulamalar alanındaki bir takım eksikliklerle birleşince önyargıların yeniden ve yeniden üretilmesi kaçınılmaz olmuştur. Son yıllara gelene kadar Aleviler, gerek kamusal alanda gerekse sosyal ilişkiler bağlamında kimliklerini açıkça söyleme rahatlığını yaşayamamışlardır öncesindeki çatışmalı dönemde, Alevi ve Sünni gruplar arasında Maraş ta (1978) ve Çorum da (1980) kanlı çatışmalar meydana gelmiş; bu olaylar Alevi ve Sünni kimlikleri arasındaki mesafenin daha da açılmasına yol açmıştır. Kırsal alanlardan İstanbul, Ankara gibi büyük şehirlere göç etmiş olan Aleviler daha uzun yıllar boyunca kimliklerini Sünni komşularından saklama gereği duymuşlardır. Bu makalede değineceğimiz Alevi kimliğini konu alan aksanlı filmlerde, Çorum ve Maraş olayları gibi travmatik olaylar sonucu büyük kente göç eden Alevilerin karşılaştıkları sorunlar işlenen temalar arasında yer almaktadır. Geride bıraktığımız yüzyılın son çeyreğinde dünyanın birçok yerinde olduğu gibi Türkiye de de dini ve etnik kimlikler kamusal alanda güçlü bir şekilde kendilerini ifade etme fırsatını buldular. Söz konusu kimliklerden birisi olarak Alevilik 1980 li yılların sonundan itibaren Türkiye de sosyal ve politik gündemin değişmez maddelerinden birisi olmaya başlamıştır. Türkiye deki mevcut sistemi sorgulayan Aleviler kendi kimlik iddialarına paralel olarak bir takım hak ve özgürlükler talep ettiler. Alevi uyanışı olarak ta adlandırılan bu gelişmeler manzumesinin arkasında yatan başlıca sebepler şu şekilde sıralanmaktadır: 1983 yılından itibaren Türkiye de ekonomi ve siyasetin liberalleşmeye başlamasının sağladığı görece özgür ortam, soğuk savaşın sona ermesiyle birlikte reel sosyalizmin iflas etmesi, siyasal İslam ın ve Kürt milliyetçiliğinin yükselmesi. Alevi hareketin ve Alevi kimliğinin yükselmesinin ardındaki nedenler bunlarla sınırlı değildir elbette. Kimlik hareketleri, geleneklerin aşırı derecede tehdit altında olduğu ve kesintiye uğradığı bir dönemde ortaya çıkarlar (Maalouf, 2000:18) lere gelindiğinde Alevi gelenekler unutulmaya yüz tutmuş ve aşınmaya uğramıştı; buna ek olarak Alevi bireyler bu aidiyetlerini uzun süredir gizlemiş durumdaydılar. Ayrıca, 12 Eylül askeri müdahalesinden sonra Alevilerin yaşadığı siyasal, sosyal ve ekonomik dışlanmışlıkların Alevi kimlik 47

48 hareketinin ve örgütlenmesinin arkasındaki diğer önemli etkenler olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Kökleri yüzyıllar öncesine dayanan ve takiyyeyi 4 prensip edinmiş dini bir topluluk olan Aleviler, Saklayacak bir şeyimiz yok! sloganıyla bu gizlilik esasını terk ederek cemaat geleneğini yeniden yorumlamaya başlamıştır. Alevi uyanışının ilk göze çarpan emaresi sayıları hızla artan Alevi dergileri ile Alevi yazarların Aleviliği anlatan kitaplarındaki inanılmaz artış olmuştur. Bunlara ek olarak Türkiye de ve yurt dışında Alevi kimliğine dayalı çok sayıda dernek ve vakıf kurulmuş, bu kuruluşlar Alevi örgütlenmesinin araçları olmuşlardır (Kaleli, 2001:283). Sivas Olayları (1993) ve Gazi Olayları (1995) gibi sarsıcı ve acı tecrübeler, Alevilerin toplumsal taleplerinin dile getirilmesinde hayati bir rol oynayan bu örgütlerin sayılarının daha da artmasına yol açmıştır. Alevi kitle örgütlenmesinin katalizörü olarak değerlendirilebilecek (Massicard, 2007) bu iki olay, gerçekten de kimlik hareketinin ve Alevici örgütlenmenin genelleşmesine ve bu yoldaki seferberliğin kitleselleşmesine önemli katkılar yapmıştır. Sayılan bu kolaylaştırıcı sebeplere rağmen, sözü edilen kitle seferberliğinin bir takım sebeplere bağlı olarak birleşmiş yekpare bir Alevi hareketi üretemediğini de ifade etmek gerekir. Alevi hareketi çok sayıda örgütün hem ittifak hem de çatışma imkânı bulduğu çok parçalı bir alan olarak tasvir edilebilir. Diğer bir deyişle parçalanmış bir Alevi kimliğinin var olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Massicard (2007), bu parçalı yapının içindeki belli başlı eğilimleri üç ana eksen üzerinden inceler: a) geleneksel ve kültürel Aleviliğe daha fazla önem veren örgütler (Şahkulu ve Karacaahmet Dergâhları, Hacı Bektaş Veli örgütleri), b) siyasal boyuta ağırlık veren örgütler (Pir Sultan Abdal Dernekleri), c) dini bir yöneliş benimseyenler (Ehl-i Beyt ve CEM vakıfları). Örgütler aralarında iletişim kanalları aracılığı ile irtibatlı olsalar da, birçok konuda bağımsız davranabilmektedir. Yukarıda belirtildiği gibi bu yeni dönemde kamuoyunda kendi söylem ve kimlikleriyle ortaya çıkanların başında Aleviler gelmişlerdir ve Alevi kimliğinin yüksek sesle dillendirilmesinde medya önemli bir yere sahip olmuştur. Özellikle 1990 ların başı Türkiye de medya alanında devrim niteliğinde olayların yaşandığı bir dönem olmuştur. O zamana değin devlet tekelinde olan televizyon ve radyo yayıncılığında devlet tekeli kırılarak yerel ve ulusal seviyede birçok televizyon ve radyo istasyonu faaliyete geçti. Yeni medya unsurları aracılığıyla kamuoyunda ilgi uyandıracak ve daha önce resmi ideoloji tarafından sakıncalı bulunan konular sıkça işlenmeye başlanmıştır. Daha önceleri netameli konulardan olan Alevilik, Alevi ibadetleri, gelenekleri, tarihi gibi konular yazılı ve görsel medyada ateşli bir şekilde tartışılmaya başlanmıştır. Alevilik, artık yeni medya kanallarının yoğun ilgisini de kullanarak meşru bir kimlik olarak var olmaya başlamıştır. Özellikle de medyanın laik kanadı Alevilik uyanışına büyük destek vererek Alevileri laik rejimin sigortası olarak lanse etmiştir ların başından itibaren Alevi kimliğinin kamuoyunda dile getirilmesinde medya kanallarının etkili bir şekilde kullanılmış olmasına rağmen, aynı doğrultuda sinemanın bir araç olarak kullanıldığını görmek için 2000 li yılların başına kadar beklemek gerekiyordu. Günümüzde Alevilik yalnızca yerel veya ulusal bir konu olmaktan çıkmış küresel ölçekte, devletlerin ve uluslar arası organizasyonların ilgi alanına giren ulus-ötesi bir 4 Takiyye, Şii geleneğinde başvurulan ve güvenlik gerekçesiyle inançların saklanabileceği esasına dayanan bir öğretidir. Ayrıntılı bilgi için bakınız: Kehl-Bodrogi, Krisztina (1996). Tarih Mitosu ve Kollektif Kimlik, ç:tanıl Bora, Birikim, s: 88, ss:

49 konuya dönüşmüştür. Türkiye deki Alevi uyanışına paralel olarak, hatta onu önceleyen bir tarzda bir gelişme de, Avrupa daki Alevi toplumunda meydana gelmiştir lardan itibaren birçok Sünni gibi önemli sayıda Alevi de Batı Avrupa ülkelerinde işçi olarak çalışmaya başlamıştır. Avrupa daki, özellikle de Almanya daki Alevi nüfusu çeşitli dernekler, birlikler ve yayın organları arasında etrafında örgütlenmeye başlamış ve bu örgütlenme pratiği Türkiye deki Alevi örgütlenmesine hem maddi hem de moral desteklerde bulunmuştur (Kaleli, 2001). Türkiye deki Aleviler 1950 lerden itibaren önemli toplumsal değişimler geçirmiş çok partili hayata geçiş, sanayileşme, kırdan kente göç, iletişim ve eğitim ağlarının yaygınlaşması gibi etkenlerle Alevilerin sosyal marjinalliği ve izolasyonu kırılmaya başlamıştır. Sayılan tüm bu etkenlerin bir araya gelmesiyle Aleviler, daha önce tamamen dışlanmış oldukları sosyal ve ekonomik olanaklara ulaşmak üzere rekabete girme şansına erişmişlerdir. Ancak her şeye rağmen geniş toplum kesimlerinin zihin haritalarında Alevilere dair olumsuz imgeler, önyargılar, ithamlar varlığını sürdürmektedir. Dini muhtevası Alevi kimliğinin en önemli yönünü teşkil ettiğinden dolayı Aleviliği Sünnilikten ayıran inanç ve ibadet esaslarına da kısaca değinilmelidir. Alevilik, tanımlanması son derece güç ve karmaşık bir kavram olarak karşımızda durmakta ve bu konuda birbiriyle taban tabana zıt tanımlama çabalarına rastlamaktayız. Alevi toplumu içindeki çeşitliliğe ve farklı tanımlamalara rağmen bir kısım ortak noktalardan ve belirleyici niteliklerden bahsetmek mümkün görünmektedir. Alevilik değişik zaman ve yerlerde İslam ı kabul eden Türk ve Kürt grupların yerel kültür ve inanışlardan da etkilenerek oluşturdukları heterodoks bir inançtır. Bağdaştırıcı (syncretic) bir karaktere sahip olan Alevilik farklı inanç ve kültür unsurlarını bünyesinde barındırarak kendisini Ortodoks İslam dan farklı tutar. İçevliliğin (endogamy) yaygın bir şekilde uygulandığı Alevilikte topluluğa mensubiyet kan bağı yoluyladır. Esoterik bir nitelik taşıyan Alevilikte, genellikle, İslam inancının zahiri yönlerinden çok batıni tarafları üzerinde durulur. Türkiye deki nüfuslarının altı (Üzüm, 2000) ila yirmi beş (Doğan, 1995) milyon olduğu konusunda farklı tahminlerin yapıldığı Alevilerin büyük bir çoğunluğu Türkçe konuşmakla birlikte, Kürtçe ve Zazaca konuşan Alevilerin mevcudiyeti bilinmektedir lerden günümüze kadar, kırsal alanlardan kent merkezlerine ve yurtdışına yaşanan baş döndürücü göçün ve modernleşmenin aşındırıcı etkisiyle önemi ve etkisi eskiye oranla oldukça azalmış 5 olsa da ayini cem töreninin Alevi-Bektaşilerde önemli bir yeri vardır. Bu tören aracılı ile topluluğun üyeleri arasında dayanışma bağları tesis edilir ayrıca inançların ve geleneklerin yeni kuşaklara aktarıldığı araçların başında da ayini cem törenleri gelmektedir. Kadın ve çocuklarında yetişkin erkeklerle birlikte törene katılmaları ayin-i cemlerin özgün yanlarından birini teşkil etmektedir. Bu törenlerin benzerleri çoğunlukla eski Orta Asya Türk topluluklarında görülmektedir ayrıca Baba İlyas ve Hacı Bektaş Veli nin yaptığı dini törenlere de toplumun kadın üyelerinin katıldığı tarihi birer vak adır (Melikoff, 1999). Bu durum günümüzde yapılan ayini cem törenleri içinde geçerlidir, törene katılanlar arasında cinsiyet ayrımı gözetilemez herkes bacı-kardeştir ve ayini cem törenine erkeklerle birlikte katılan kadınlar yine erkeklerle birlikte semah döner ve dem içer. 5 Kentli ortamlarda Alevilerin geleneklerini yaşamada karşılaştıkları güçlükler ve diğer sorunları hakkında genel bir tartışma için bknz: Bozkurt, Fuat, (1998), Aleviliğin Yeniden Yapılanma Sürecinde Toplum-Devlet İlişkisi, Olsson, T., Özdalga, E. And Raudvere, C. Alevi Identity, İstanbul, SRI, pp

50 Alevilikte ayini cem töreninin yürütülmesi başta olmak üzere diğer birçok dini ve sosyal pratiklerin uygulaması söz konusu olduğunda dedelik (Alevilikte dini ve sosyal önderlik) kurumu ve dedeler hayati önemde işlevleler üstlenmektedirler. Günümüz Alevi toplumunda yukarda bahsedildiği gibi modernleşmenin etkisiyle dede ile talip arasındaki bağ yer yer zedelenmiş ve dedeler geçmişteki otoritesini ve fonksiyonlarının bir kısmını yitirmiş olmalarına rağmen Alevi geleneğinde önemli yerleri vardır. 6 Dedeler toplum içi anlaşmazlıkları gidermekle, toplumda kanaat önderliği yapıp gerekli olduğunda onu yönlendirmekle görevlidirler. İnanca göre dedenin Hz. Ali nin ve dolayısıyla Hz. Muhammed in soyundan geldiği kabul edilir ve dede olmak için gerekli kriterlerin başında erkek olmak gerekir; okur-yazar olmak, peygamber soyundan gelmek, Kuran ın buyruklarına uyması, toplum içinde örnek ahlaka sahip olması, aranan diğer niteliklerden bazılarıdır (Bozkurt, 1992). Alevilikteki merkezi kurumlardan biri de musahiplik kurumudur. Musahiplik (yol kardeşliği, ahret kardeşliği) bir dedenin kan bağı taşımayan iki erkeği kardeş ilan etmesiyle ortaya çıkan manevi bir kardeşliktir ve bazı durumlarda kan kardeşliğinden daha bağlayıcı sonuçlar doğurur sözgelimi iki musahibin çocukları birbirleriyle evlenemezler Hz. Ali ile Hz. Muhammed arsındaki ilişkiden günümüze kadar süregeldiğine inanılır. İki yol kardeşi birbirlerine her türlü koşulda yardım etmekle yükümlüdür. Köken olarak göçer veya yarı göçer toplumlara özgü sosyal içerikli ve dayanışma amaçlı bir adettir. Musahibi olmayan cem törenlerine katılamaz ve bu törenlere katılmayan tam anlamıyla yola girmiş sayılmaz. 7 Alevilerde ancak musahip tutulduktan sonra toplumun geçek anlamda bir ütesi haline gelinir. Son Dönem Türk Sinemasında Alevi Kimliği Toplumsal değişimi, yaşam tarzlarını ve dünya görüşlerini etkileyen sinemanın aynı zamanda içinden çıktığı toplumsal konjektürden ve sosyal/siyasal/ekonomik dinamiklerinden de etkilendiği açıktır. Diğer bir deyişle toplum ve sinema arasında tek yönlü bir ilişkiden ziyade bir etkileşim vardır. Bu etkileşimi, burada ele alacağımız Alevilikle ilgili aksanlı filmler bağlamında ele alacak olursak, bir tarafta bu filmlerin çekilmesini mümkün kılan (tarihi, sosyal ve siyasal) konjektürel faktörlerin varlığını görürüz. Yukarıda da bahsedildiği gibi 1990 lı yılların başından itibaren Alevi uyanışına yol açan sebepler ve Alevi hareketinin yakaladığı daha önce benzeri görülmemiş dinamizm, bu filmlerin üretilmesini kolaylaştıran faktörlerin başında gelmektedir. İlişkinin öbür yanında ise, Aleviliğin ne olduğu, Alevi kimliğinin sorunları, Sünnilerle olan ilişkilerin doğası gibi konularda sinema aracılığı ile etkilenen geniş toplumsal kesimlerin varlığı göze çarpmaktadır. Bir yandan toplumsal dönüşüm ve değişimlerin bir parçası olan filmler, öbür yandan parçası oldukları dönüşümü körükleme potansiyelini bünyelerinde barındırırlar. 6 Yavuz M.H. (1999). Media Identities for Alevis and Kurds in Turkey New Media in the Muslim World: The Emerging Public Sphere, Ed. D. Eickelman and J.W. Anderson, Bloomington: Indiana University Press, pp , adlı makalesinde dedelik kurumunun ve dedelerin uğradığı otorite kaybını ve dedelerin geleneksel otoritelerinin önemli bir kısmını günümüzdeki Alevi yazar ve entellektüellere bıraktıklarını dile getirmektedir. 7 Diğer geleneksel Alevi kurumları gibi musahiplik kurumu da günümüzde aşınmış eski bağlayıcılığını yitirmiştir. Ayrıntılı bilgi için bakınız: Kehl-Bodrogi, Krisztina and Barbara Kellner- Heinkele, Anke Otter Beaujean, (1997), On the Significance of Musahiplik among the Alevis of Turkey: The Case of Tahtacı Syncretistic Religious Communities in the Near East, Collected Papers of the International Symposium, Berlin, Nisan, 1995, Leiden. 50

51 Ryan ve Kellner i izleyerek filmleri söylemsel şifreleme ürünleri olarak ele alabiliriz: Filmler toplumsal yaşamın söylemlerini (biçim, figür ve temsillerini) şifreleyerek sinemasal anlatılar biçiminde aktarırlar (1997: 35). Buradan hareketle sinemanın politik mücadelelerin yürütülmesinde önem taşıyan kültürel bir temsil platformu olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu platform, aynı zamanda ve kaçınılmaz olarak bir birleriyle mücadele içinde olan söylemsel şifrelerin (sinema filmleri) karşılaştığı bir zemin olarak da adlandırılabilir. Aleviliğin anlamının ve sınırlarının ne olduğu başta olmak üzere birçok söylemin sinema aracılığı ile tartışıldı bir ortamın varlığından bahsedebiliriz burada. Her ne kadar toplumsal dokunun izlerini sinemada görsek de, sinema filmleri herhangi bir durumu veya toplumsal manzarayı tarafsızca/ayna misali yansıtan nesnel araçlar değildir; aksine, Ryan ve Kelnner in de ileri sürdüğü gibi filmler, belirli ideolojilerin kitlelerin zihninde yerleşmesine katkıda bulunan kurgulardır (1997: 18). Diğer bir anlatımla, filmler sosyal durumların belirli yönlerini seçerek ve bir takım öğelerini görmezden gelerek seyircilerine belli bir bakış açısını telkin ederler. Bu anlamda, hâkim ideolojinin, mevcut siyasal ve sosyal düzenin seyirciye benimsetilmesine katkıda bulunan sinema, alternatif görüşlerin, azınlıkların ve adaletsizliklerin görmezden gelindiği bir platforma dönüşebilmektedir. İşte tam da bu noktada ana akım (mainstream) sinemanın ele al(a)madığı, öne çıkar(a)madığı ve yer ver(e)mediği konuları işleyen aksanlı sinemanın önemi ortaya çıkmaktadır. Bu filmler tek-tip ve homojen bir kimliğin öne çıkarılıp, toplumsal çeşitliliğin görmezden gelindiği ve farklı toplumsal grupların dışlandığı bağlamlarda kimlik konusunu sorunsallaştırmaktadırlar. Temaları, anlatım tarzları ve prodüksüyon şartları gibi birçok konuda benzerlik arz ederek yeni bir tür oluşturan bu filmlerin bazı örnekleri Türkiye de Alevi kimliğini sorunsallaştırarak gösterime fırsatını yakalamıştır. Bahsettiğimiz bu son noktayı Althusserci bir bakış açısı ile de ele alma imkânımız bulunuyor. Althusser bireylerin hâkim ideolojinin (ruling ideology) ürünleri olarak yetiştirilmesinde etkili olan devletin ideoloji aygıtları arasında eğitim, aile, okullar, sanat ve işyerlerinin yanı sıra medya araçlarının da önemine değinir (Althusser, 2001:1494). Althusserci bir bakış açısıyla bakacak olursak, ister bir sanat dalı isterse bir medya aracı olarak kavramsallaştırılsın, sinemanın devletin ideolojik aygıtlarının bir kolu olarak öznelerin çağırılmasında (interpellation), onların davranışlarının, faaliyetlerinin ve kimliklerinin hâkim ideolojinin beklentileri yönünde şekillenmesinde önemli bir yere sahip olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. İdeolojik bir anlatı olarak, genel olarak sinemanın özelde de filmlerin kimliklerin içinde üretildiği/yeniden üretildiği şartların ve ortamın şekillenmesindeki önemli bir rolü vardır. Bu rol daha çok filmlerin inşa ettiği gerçeklik algısı ile alakalıdır. Diğer bir ifadeyle sinema gerçekliği hâkim ideolojinin paradigmaları veya mercekleri dolayımı ile filtreleme işlevini üstlenmiştir çoğu kere. Bu durumda ideolojik anlatılar olan sinema filmlerinin politik içeriği gündeme geliyor. İster ana akım (mainstream) isterse aksanlı (accented) olsun hemen hemen tüm filmlerin politik bir içeriğe sahip olduğu söylenebilir. Ancak, ana akım filmler hâkim ideoloji ile yakın ilişki içerisinde ideolojik bir devlet aracı olarak gerçekliğin idealize edilmiş formlarını sunup mevcut düzen için makbul kimlik ve söylemlere yer vermektedir. Öte yandan aksanlı sinemanın politik içeriği alternatif bakış açılarına ve kıyıda kalmış dezavantajlı kimliklere yer verebilmekte mevcut durumu sorunsallaştırabilme potansiyeli taşıdıktadır. Aleviliği merkeze alan aksanlı filmler bu açıdan da önem taşımakta Alevi kimliğinin inşasına katkı sunmaktadır. 51

52 Türk sineması üzerine yapılacak yüzeysel bir araştırma bile bize Alevilerin dini ve kültürel yaşamlarının sinemada yetersiz temsil edildiğini göstermeye yeterlidir. Aleviliğin açıktan temsil edildiği filmleri görmek için 2000 li yılların başına kadar beklemek gerekmiştir. Bu durum, 2000 lere kadar Aleviliğin sinemada hiç temsil edilmediği anlamına gelmese de daha önceki yıllarda bu kategoriye giren filmlerin eksik ve yanlış temsil sorunuyla malul oldukları söylenebilir. Bu filmlere burada sadece bir örnekle değinilecektir: 1967 yapımı Hacı Bektaş Veli filmi. Film Hacı Bektaş Veli yi ve müritlerini genel İslam çerçevesi içerisinde yer alan Müslümanlar olarak tasvir eder. Şüphesiz Hacı Bektaş Veli nin genel İslam çerçevesi içine yerleştirilmiş olmasında sorun yoktur; ancak O ve müritleri İslam ın heterodoks yorumuna tabidirler. Diğer bir ifade ile Müslümanlık ortak paydasında ortodoks Müslümanlar olan Sünnilerle birleşseler de inanç ve ibadet alanında onlardan ayrıldıkları noktalar mevcuttur. Filmde Hacı Bektaş ve müritlerinin tercih ettikleri heterodoks İslam anlayışına ve bu anlayışı Sünnilikten farklı kılan hemen hemen hiçbir niteliğe yer verilmemiştir. Ehli Beyt, Eline beline diline hâkim olmak gibi ifadeler filmde birer kez geçse de bu ifadelerin parçası olduğu genel çerçeve es geçilmiştir. Öte yandan, Ramazan orucu ve beş vakit namaz gibi Alevi geleneğinde farz olarak kabul edilmeyen Sünni ibadet pratikleri bolca sunulmuştur. Filmin malul olduğu diğer bir kusur ise, Hacı Bektaş Veli nin Türk milletinin bütünlüğünden, Farsça yazmış birisi olarak Türkçe kullanmanın öneminden bahsetmesi gibi anakronik bir söyleme başvurmuş olmasıdır. Aleviliğin Türk sinemasında yetersiz bir şekilde temsil edilmesi ya da Alevilikle ilgili konulara yer veren filmlerin sansür engeline takılması, 1923 ten sonraki dönemde imparatorluktan milli devlete geçiş sürecinde izlenen resmi politikalarla yakından ilgilidir. Çok-etnili ve çok dinli bir imparatorluk mirasından milli bir devlet inşa etmek şüphesiz zor ve sancılı bir süreçtir. Cumhuriyeti kuran kadrolar laiklik ve milliyetçilik araçlarını kullanarak İslami ve çok-uluslu bir imparatorluktan milli bir devlet çıkarmayı hedefleşmişlerdir. Homojen bir Türk milleti yaratılmasını öngören bu kadrolar İslam ın Sünni yorumunu da resmi devlet dini haline getirmişlerdir. Cumhuriyetle birlikte tesis edilen laik düzen batıdaki pratiklerden farklı olarak devlet-din ayrımını gerçekleştirememiş, hatta böyle bir girişimde de bulunmamıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı devlet teşkilatının önemli bir unsuru olarak kurulmuş, din üzerinde devlet kontrolünü tesis etmiştir. Devlet kontrolü altında bir din düzenini öngörerek Osmanlı pratiğini devam ettirmiştir. Cumhuriyet eliti ve Mustafa Kemal Atatürk hiçbir zaman din karşıtı olmamış, ana amaç İslam dininin rasyonel ve milli bir yorumuna ulaşmak olmuştur. Alevilerle ve Alevilikle ilgili olarak böyle bir düzenin en önemli çıkmazı şudur: Cumhuriyet tarafından kısmen rasyonelleştirilmiş ve millileştirilmiş olsa da devlet tarafından kabul edilen ve finanse edilen din tam olarak Sünni bir İslam yorumuna tekabül etmektedir. Diyanet İşleri Başkanlığı yapısı itibariyle tamamen Sünni İslam yorumunu benimsemiş ve Alevilik tamamen göz ardı edilmiştir. Bu durum Aleviler için cumhuriyet tarih boyunca önemli bir sorun olarak kalmaya devam etmiştir. Osmanlı döneminde dini kimlikleri tanınmayan Aleviler benzer bir sorunu yeni devlette de yaşamaya devam ettiler. Diğer bir deyişle yeni düzenden büyük beklentileri olan Alevilerin bu beklentilerinin önemli bir kısmı gerçekleşmemiştir. Buna rağmen Aleviler cumhuriyeti Kemalist ilkeleri ateşli bir şekilde savunmaya devam etmişleridir çünkü bu rejim Alevi kimliği tanımamış olsa da şeriat tehlikesi göz önüne alındığında tek alternatif olarak olmaya devam etmiştir. Cumhuriyetin dini ve etnik açıdan homojen (Sünni-Türk) bir toplum yaratma fikri çerçevesinde Alevi kimliğinin önüne bir takım engeller ve sınırlamalar 52

53 (Diyanet bütçesinden pay ayrılmaması, din dersleri müfredatında yer verilmemesi, Alevi köylerine cami yaptırılması, vb.) konduğu görülmektedir. Bu engellemeler ve sınırlamalar, toplumun bazı kesimlerinin zihin dünyasında yer etmiş olan geçmişten gelen ön yargılar ve yanlış bilgilerle birleşince Aleviler kamusal alanda kimliklerini uzunca bir süre gizleme zorunda kalmışlardır lar gelindiğinde önemli bir Alevi nüfus kırsaldan büyük kentlere göç etmiş durumdaydı. Yukarıda da anlatıldığı üzere ulusal ve uluslar arası konjektürün sağladığı yeni şartlar, gelişen iletişim teknolojileri ve medya olanakları Alevilere uzun süren sessizliklerini bozma fırsatını vermiştir. İşte, O da Beni Seviyor (2001) filmi böyle bir ortamın mümkün kıldığı ilk filmlerdendir. Yönetmenliğini ve senaryo yazarlığını Barış Pirhasan ın üstlendiği filmin başrollerinde Lale Mansur, Luk Piyes, Ece Ekşi, Ayla Algan ve Uğur Polat yer almaktadır. Filme konu olan olaylar 1973 yılı Malatyası nda cereyan etmektedir. Filmin ana karakterlerinden ve Sünni bir aileye mensup olan Esma bir ortaokul öğrencisidir. Esma o yaz karnesindeki kötü notları yüzünden babasının askerlik arkadaşı olan Kemal'in Malatya (Arguvan) yakınlarındaki evine bir nevi sürgün edilir. Aynı günlerde, yıllar önce zorla sözlendirildiği kişiyi terk edip sevdiği adama kaçmış olan ve bu yüzden ailesi ile arası açık olan Kemal in kız kardeşi Saliha da evine dönmüştür. Bu durum aileyi gerse de Esma, çocukluğundan beri sevdiği ve kendine örnek aldığı Saliha nın köye gelmesinden memnundur. Esma köyde vakit geçirirken Kemal lerin yakın dostu bir Alevi ailesinin oğlu olan Hüseyin adlı bir genç ile karşılaşır ve ona âşık olur. Hüsyin in babası Cafer, aynı zamanda Esma nın babasıyla ve Kemal ile ortak arkadaşlığı olan bir Alevidir. Esma o yaz yaptığı zorunlu yolculuk sayesinde, o zamana kadar yabancısı olduğu Alevilikle ve ibadetleriyle karşılaşır. Naficy ye göre yolculuk aksanlı filmlerde en sık tekrar edilen izleklerden olup bu yalnızca mekânın değil kimliğin de sınırlarının sorgulanması, sorunsallaştırılması anlamına gelir (2006:260). O da Beni Seviyor filminin hemen başında yol izleği ile karşılaşırız. Bir otomobil yolculuğu ile Esma evinden çıkıp kendisi için yeni bir yer olan Arguvan a gider. Sünni bir çevreden, yoğun olarak Alevilerin yaşadığı bir muhite yapılan bu yolculuk aynı zamanda ve farkında olunmadan, o zamana dek pek de aşina olunmayan yeni bir kimliğin (Alevi kimliği) içine doğru da yapılan bir yolculuktur. Bu yolculuk sonunda Esma, Alevilerin gündelik yaşantılarını, sözlü geleneklerini, cem törenlerini, din adamlarını (dedeler) gözleme fırsatını bulur ve ön yargılarından arınır. Filmin ilk sahnelerinden birinde Esma, babasının asker arkadaşı ve kan kardeşi olan Cafer i Kızılbaş olarak nitelendirip aşağılar 8 ve hemen arkasından da bu davranışından dolayı kendi annesi tarafından uyarılarak azarlanır. Başta, Alevilik hakkında Kızılbaşlıktan başka bir bilgisi olmayan Esma, film boyunca Hüseyin in kız kardeşleri ile girdiği diyaloglar ve katıldığı cem töreni sonucunda Alevilik nedir öğrenir. O da Beni Seviyor da işlenen temel temalardan biri yüz yıllardır aynı topraklarda yan yana yaşayan iki farklı kimliğin mensuplarının birbirleri hakkında ne kadar da asılsız ve ön yargı dolu fikirlere sahip olabileceğidir. Filmde, öteki hakkında geliştirilen negatif algıların ve önyargıların sorumluluğu tek bir tarafa (Sünnilere) yıkılmaz. Aleviliğin ne olduğunu, dedelik kurumunu, on iki imamı ve Hz. Ali yi Esma ya anlatmaya çalışan Hüseyin in 8 Alevilerin tarihsel adı olan Kızılbaşlık Esma tarafından bir hakaret olarak kullanılıyor. Annesinden azar işitmesinden de bunu rahatlıkla anlayabiliyoruz. Hakaret olarak kullanıldığında Kızılbaşlık gayri-meşru cinselliği de içeren bir takım ahlaki zaaflara gönderme yapmaktadır. 53

54 küçük kız kardeşi ablası tarafından Konuşacak başka konu kalmadı mı? diye azarlanır. Küçük kız kardeş ısrar eder Bu bizim bacımız öğrensin işe. Yine bir başka sahnede, Ali den Zülfikar dan konuşalım diye öne atılan küçük kız kardeş ablası tarafından parmak kadar kızın kafasını karıştırdığı gerekçesiyle susturulur. Burada ablanın şahsında, Alevilerin Sırrı faş eylememek adına yıllarca ketum kalmaları eleştirilir. Yine, Alevilik nedir bilmiyor musun? sorusuna Kızılbaşlık mı? diye cevap veren Esma ya Hüseyin destek çıkar: Ayıplamamak lazım bilmiyorlar işte. Yukarıda söz edilen benzer diyaloglar üzerinden Alevi kimliğinin Sünnilerce doğru bir şekilde bilinmemesinde Alevilerin kendilerini anlatma konusundaki çekincelerine ve bir anlamda da yetersizliklerine dikkat çeker film. Bu filmde Türk sinema tarihinde ilk kez bir cem töreni sahnesine yer verilmiştir. Alevilerin en başta gelen ibadetlerinden olan cem töreni, dede ve zakir başta olmak üzere diğer on iki hizmet sahipleriyle birlikte yansıtılmış, ceme katılan canların niyazı, semah dönülmesi, saz eşliğinde nefeslerin okunması gibi törenin değişik boyutları beyaz perdeye başarılı bir şekilde yansıtılmıştır. Alevileri Sünnilerden farklı kılan en önemli unsurlardan olan cem töreni ilk defa bu film aracılığı ile sinema platformunda kendisine yer bulmuş olmaktadır. Ayrıca, köy halkını etrafına toplayıp, hikâyeler, efsaneler ve menkıbeler anlatan yaşlı adam sahnesiyle özellikle kırsal kesimde yaşan Alevilikteki sözlü geleneğin önemine de vurgu yapmaktadır film. O da Beni Seviyor, Alevi ve Sünni kimliklerinin bir aradalığının sorun teşkil ettiği en çarpıcı durumlardan biri olan Alevi-Sünni evliliğinin zorluğuna işaret eder. Babaları ve aileleri toplumsal hayatın diğer birçok alanında yakın ilişkiler geliştirmiş olsalar da iş evliliğe gelince çiftlerden birinin Alevi diğerinin de Sünni olmasının konuyu çıkmaza sokmasının anlamsızlığını tartışmaktadır film. İlgili sahnede, Hüseyin ile olan yakınlaşmasını Saliha teyzesine anlatan Esma yı, Saliha uyarır: Bu işin şakası yok, yaşınız tutmuyor dininiz tutmuyor. Esma dan Dinimiz niye tutmasın onlar da Müslüman değil mi, Allah Allah diye yeri göğü inletiyorlar cevabını alan Saliha ekler Müslüman değiller demedim ama iş orda bitmiyor... Film bir taraftan Alevi ve Sünni kimliklerinin bir arada, uyum içerisinde ve birbirlerinin alanlarına müdahale etmeden yaşayabileceğine/yaşayabildiğine dikkat çekerken, diğer yandan da bu birlikte yaşamanın ve uyumun sınırları olduğu tezini savunuyor (evlilik bu sınırlardan biri olarak sunulmaktadır). Son tahlilde O da Beni Seviyor iki kimlik arasındaki ilişkilerin sorunlu yanlarının değil, farklılıkların karşılıklı hoş görüldüğü durumların altını çizmektedir. Karşılıklı hoşgörü ve birlikte yaşama amacına yönelik çabalar filmde bolca yer alır ve ustalıkla işlenmiştir. Örneğin Alevi ve Sünni ailelerin birlikte gittikleri piknikte yemekler yenip türküler söylenirken bir Sünni olan Kemal, Alevi arkadaşlarına Şöyle Ali siz Osman sız bir şeyler çalın da dinleyelim der. Burada Kemal in kastı her iki tarafı da (Alevilik ve Sünnilik) rencide etmeyen, incitmeyen, birlikte eğlenmeyi mümkün kılan ortak bir türkünün söylenmesidir. Yönetmen burada birlikte ve uyum içerisinde yaşamanın yolunu da göstermektedir: hiçbir kimliği diğerinin aleyhine öne çıkarmamak ve ortak değerlerde/paydalarda buluşmak. Filmde, Alevi ve Sünni unsurları bir arada tutan bir faktör olarak toprak metaforundan da faydalanılır. Filmin başında babası, Esma ya Alevi arkadaşı Cafer ve Kemal ile ortaklaşa aldıkları toprağı anlatırken: Asker dönüşü üçümüz ortak toprak aldık, hep birlik kalalım diye der. Filmde bir tarla olarak toprak, farklı yerlere ait üç arkadaşın hep birlik kalmasına vesile olacak bir araç olarak sunulmaktadır; bunun yanı sıra tüm Alevileri ve Sünnileri bir arada tutacak ortak bir vatan kavramına gönderme yapıldığını düşünmeden edemiyoruz. 54

55 İnceleyeceğimiz ikinci film olan Başka Semtin Çocukları, İstanbul Gazi Mahallesi nde yaşayan ve yakın arkadaş olan iki Alevi gencin (Veysel ve İsmail) başka bir hayat özlemi içinde, bulundukları çöplükten kurtulma hayallerini ve bu hayalleri gerçekleştirebilmek için ödemek zorunda oldukları bedelleri konu alıyor. Film, Alevi gençlerinin içinde bulunduğu kimlik bunalımının yanı sıra Alevi ve Sünni kimlikleri arasındaki gerilimi yine bu iki grup arasındaki evlilik ilişkisi bağlamında işliyor. Büyük kısmı gecekondulardan oluşan Gazi Mahallesi nde yaşayan Alevilerin mekânsal olarak kenarda kalmışlıklarının yanı sıra özellikle adalet, sağlık ve güvenlik hizmetleri anlamında sosyal bir mahrumiyetin kurbanları olarak yaşadıkları öfke ve çaresizlik duyguları filmde altı çizilen konular arasında. Yapımcı ve yönetmenliğini Aydın Bulut un üstlendiği filmin başrollerini Mehmet Ali Nuroğlu, İsmail Haıcoğlu, Volga Sorgu, Bülent İnal ve Eyşan Özhim paylaşıyor. Birbirine paralel kurgularla ilerleyen filmin başında Gazi Cemevi ne ait bir cenaze arabasını ve ana karakterlerden biri olan Veysel in cenaze törenini görüyoruz. Veysel in abisi olan ve Güneydoğuda'ki operasyonlarda gösterdiği kahramanlıkla askerden bir ay erken terhis edilmiş olan Semih kardeşinin cenazesine son anda yetişir ve film boyunca kardeşinin katilini arar. Filmin bu polisiye boyutu ile iç içe geçmiş bir başka yan hikâyede ise Veysel ile Sünni bir ailenin kızı olan Saadet arasındaki aşk ilişkisi işleniyor. Bu ilişki üzerinden, toplumsal hayatın diğer bir kısım alanlarında (askerde, okulda, sporda) nispeten gerilimsiz bir biçimde yan yana var olsalar da, Alevi-Sünni kimlikleri arasındaki bu nispi uyumun bir sınırı olduğu fikri savunuluyor. Nispi uyumun gerilime dönüştüğü bir alan olarak da bu iki grup üyeleri arasındaki evlilik konusuna dikkat çekiliyor. Filmde ele alınan konulardan bir diğeri ise Alevi gençliğinin içinde bulunduğu kimlik bunalımı. Bu bağlamada, bir yandan Alevilerin sosyal, ekonomik ve politik meselelerinden uzak, kendi derdine düşmüş, köşe dönme peşinde koşan apolitik yeni nesle eleştiriler yöneltilirken diğer yandan da Kerim karakteri üzerinden eskiden devrimci mücadelenin içinde yer almasına rağmen şimdilerde sermaye ve mafya ilişkilerinin parçası olmuş, Gazi deki gecekonduları arazi rantı uğruna müteahhitlere pazarlayan yeni Alevi küçük burjuvazisi eleştirilmektedir. Öncelikle, toplumda Alevi-Sünni grupları arasında gerçek bir bütünleşme ya da uyumdan söz edebilmek için bakılması gereken en önemli nokta olduğunu düşündüğümüz iki inanç arası evlilikler konusu filmde nasıl ele alınmış onu inceleyelim. Filmin başlarında, Veysel in amcasının oğlu Haydar, Veysel in Sünni bir aileye mensup olan Saadet ile evlenmeyi planlamasını onaylamadığını, böyle yapmakla Veysel in olduğu şeyi inkâr ettiğini söyler. Bu kız sana da yakışmaz bize de yakışmaz, aklını başına al, bize yakışan şekilde davran, sonra pişman olursun diye kestirip atar Haydar. Haydar aynı zamanda Veysel ile Veysel in babası arasında bir nevi elçilik vazifesi de görür. Veysel in babasının oğluna gönderdiği mesajlardan biri Sünni birisiyle evlilik konusundaki görüşlerini özetler niteliktedir: Milletinden almayan illetinden ölür. Öte yandan Saadet in abisi de sürekli yanında gezer kardeşinin Veysel ile yakınlaşmasını engellemek için. Bir seferinde Veysel ile kardeşi Saadet i konuşurken yakalayan Saadetin abisi Allahsız köpekler Kızılbaş piçi gibi hakaretlerle Veysel i azarlar ve bu ilişkinin kendi taraflarınca da imkânsız olduğunu gösterir. Evlilik söz konusu olunca Alevi ve Sünni kimliklerinin yakıcı bir şekilde devreye girdiği ve böyle bir ilişkinin kendi ülkesi olan Türkiye de mümkün olmadığını görenveysel, Saadet ile birleşmelerinin mümkün olacağı bir yer olarak hayal ettiği Amerika ya bir yolculuk planlar. Naficy nin aksanlı sinema kavramasallaştırmasının önde gelen temalardan olan yolculuk teması yine burada da karşımıza çıkar. Film boyunca Veysel, Saadet ile Amerika ya yapacakları yolculuğu planlar, zor ve kolay yönlerini 55

56 O nunla tartışır. Başka Semtin Çocukları Alevi ve Sünni grupları arasındaki evliliğin, evlenme niyetindeki çiftlerin iradelerini de aşan toplumsal boyutlarının beyaz perdede gözler önüne serilmesi açısından önemli bir yerde durmaktadır. Filmde Veysel ve İsmail Gazi Mahallesi ndeki Alevi örgütlenmelerine uzak duran Alevi gençlerini temsil etmektedirler. İsmail in en büyük hayali, eski devrimci yeni işadamı olan Kerim in işlettiği barda badi gard olmaktır. Veysel ise sevgilisi Saadeti de alarak Amerika ya gitme düşleri kurar. Filmin birçok sahnesinde, 1993 yılında otuzdan fazla Alevi vatandaşın hayatını kaybettiği Sivas Olaylarını, 1980 öncesi yaşanmış olan ve çok sayıda Alevi nin öldürüldüğü Çorum ve Maraş olaylarını protesto eden, Alevilerin sorunlarını gündeme getiren düzenli dergiler çıkarıp yürüyüşler ve protestolar tertip eden bir Alevi örgütlülüğünün varlığı dikkate sunulur. Öte yandan bu örgütlülüğün bir kısım Alevi gençliğince yeterince desteklenmediği gösterilir. Gazi deki dernekte aktif görev alan bir genç İsmail e sitem eder ve filmin bir sahnesinde Derneğin dayanışma gecesi var Veysel i de kapta gel. Bu kadar uzak durmayın bu işlerden diye uyarır onları. Başka Semtin Çocukları, hemen her sahnesinde Gazi Mahallesi ni fon olarak kullanır. Gazi Mahallesi nin mahalle dışındakilerin gözündeki imajı da masaya yatırılıyor filmde. Bu mahalle için gayri meşru işlerin yuvası dendiği, her türlü pisliğin var olduğu ve kesilip atılması lazım gelen bir organ muamelesi gördüğü filmdeki farklı karakterlerce değişik sahnelerde dile getiriliyor. Filmdeki bir türkü bar sahnesinde arka fonda çalan bir Ahmet Kaya bestesi olan Arka Mahle şarkısına yer verilerek, bu mahallenin gidilmesi sakıncalı tehlikelerle dolu bir alan şeklinde algılandığı vurgulanır. Mahalle sakinlerinin yaşadığı derin aidiyet krizi filmde sıkça dile getirilen iddiaların başında geliyor. Örneğin hastanede ilgi görmediği için ölen annesinden yol çıkan Veysel kendini başka bir ülkenin insanı gibi dışlanmış hissettiğini söyler bir sahnede. Bu aidiyet problemini yaşayan, başka semtin çocukları gibi hisseden Veysel değildir yalnızca. Veysel in babası da kamu otoritesinin kendilerine karşı ayrımcılık yaptığını iddia eder ve bir sahne de Mart 1995 tarihinde yaşanan Gazi Olayları nı kastederek şöyle konuşur: 17 tane gencimizi iki günde mahallede vurmadılar mı ne oldu? Hepsini salıverdiler. Sürpriz bir finalle sona eren film, Alevi ve Sünni grupların birbirleri hakkında besledikleri ön yargıların nasılda temelsiz olabileceği tezini sunar bizlere. Oğlu Veysel in ölümünden Veysel in Sünni sevgilisi olan Saadet in abisini sorumlu tutan ve Kardeşini o yezidin oğlu öldürdü telkiniyle Veysel in abisi Semih i her fırsatta kardeşinin öcünü almaya zorlayan bir Alevi baba figürü öne çıkar film boyunca. Oysa filmin sonunda, Alevi babanın bu inancını boşa çıkaracak şekilde, Veysel in en yakın arkadaşı ve yine bir Alevi olan İsmail tarafından bir kıskançlık sonucu öldürüldüğünü görürüz. İnceleyeceğimiz üçüncü film Ersan Arsever tarafından yönetilmiş olan ve başrolleri Cem Davran, Merve Dizdar, Ali Sürmeli, Gün Koper ve Rıza Akın tarafından paylaşılan Bir Ses Böler Geceyi yılı yapımı filmde, üniversitede bir akademisyen olan Süha, yağmurlu bir gecede arabasını bir köy mezarlığı duvarına çarparak kaza yapar ve yakındaki Alevi köyünde ayini cem yapılan bir evin penceresinden olup bitenleri izlemeye başlar. Ahmet Ümit in aynı adlı romanından sinemaya uyarlanan film, Süha nın ayini cemde gördüklerine paralel olarak kendi devrimci geçmişini sorgulaması ve 12 Eylül 1980 ortamına ilişkin zihinsel gel-gitler yaşaması üzerine kurgulanmıştır. Filmin merkezinde yer alan ana temaları, Alevilik erkânı ve inanç sistemi, dedelik kurumunun işlevleri ve modern zamanlarda aldığı hal ve dede-talip ilişkileri ekseninde Alevi öğretisinin sorgulanması oluşturmaktadır. Film, bir görgü cemi ile başlar. İntihar eden bir Alevi genci olan İsmail in 56

57 ailesi O nu dualamadan (Alevi erkânına uygun bir şekilde dini tören yapmadan) gömen Hüseyin Dede nin sorguya çekilmesini talep ederler ayini cemin başında. İsmail in tabutunu da cem törenine getirirler. Dedenin neden İsmail i dualamadığı ve İsmail in nasıl biri olduğu flash-backlerle anlatılır film boyunca. Filmi bizim için önemli kılan asıl husus, 1990 lardan itibaren yeniden inşa sürecinde olan Alevi kimliğinin şekillenmesine, geleneksel Aleviliğin ve kurumlarının eleştirisi yolu ile katkı sağlıyor olmasıdır. İsmail, kâmil insan olmak isteği ile çıkar yola ve bu sebeple Alevi yolu ve erkânına son derece meraklı bir genç olarak dikkatleri üzerine çeker. İsmail in babası Ali Rıza oğlunun soruları karşısında kendini yetersiz hisseder ve onu bağlı oldukları Hüseyin Dede ve Bektaş Sofu (rehber) ile tanıştırır. Ancak bir süre sonra dedelerin anlattıkları İsmail i tatmin etmekten uzak kalır; üstelik İsmail dedeleri kıyasıya eleştirmeye başlar. Filmde bu durum İsmail ile babası arasında geçen bir konuşmada şöyle anlatılır: İsmail, Baba bu dedelerden fayda gelmez. Bunların Eline, beline, diline sahip ol demekten başka bir bildikleri yok Onlar Hak için uğraşmayı bırakıp para peşinde koşan zavallılar der babasına. İsmail e göre dedeler başta olmak üzere birçok Alevi yolunu şaşırmış hak davasından düşmüştür. Filmde bu çerçevedeki görüşler değişik kahramanların ağzından defalarca dile getirilir. Bir Ses Böler Geceyi, geleneksel Aleviliğin en önemli figürü olan dedeleri/rehberleri/pirleri başlıca iki yönden eleştiri yağmuruna tutuyor. Öncelikle dedeler yeni kuşakların sorularına ve ihtiyaçlarına cevap vermekten uzak, sığ dini bilgileri dolayısıyla eleştiriliyor. Bu bağlamda dedeler bir takım klişeleşmiş ifadeleri tekrarlayıp duran, Aleviliğin dayandığı temel felsefeyi derinlemesine anlayamamış, yetersiz kişiler olarak suçlanıyorlar. İsmail i dualamadan gönderen dedelerden olan Bektaş Sofu yu sorgularken İsmail in babası Ali Rıza b suçlamayı açıktan dile getirir: yoksa İsmail senin cehaletini mi gördü? Filme göre dedelerin eleştirilmeyi hak ettiği ikinci nokta ise, önderlik etmeleri beklenen köylüleri yanlış yönlendirip onlara faydadan çok zararları dokunan ve para peşinde koşan figürler olarak karşımıza çıkmalarıdır. Kamil insan olmak en büyük arzusu olan İsmail ile O nun bu niyetini ciddiye almayıp küçümseyen Hüseyin Dede arasında şöyle bir diyalog geçer filmde: Hüseyin Dede, Şehre git para kazan, geçimine bak İsmail, Ben kâmil insan olmanın peşindeyim, para ne ki hakikati arıyorum ben. Hüseyin Dede: Demek hakikatin peşindesin, bu yaşta bunlar derin meseleler Bir Ses Böler Geceyi de karşımıza çıkan bu türden eleştiriler, 1960 lardan itibaren Aleviliği Marksizmin etkisinde kalarak yorumlayan ve dedelik kurumunu geleneksel feodal yapının bir parçası gibi değerlendirip bir sömürü aracı olarak sorgulayan görüşlerle paralellik arz etmektedir larda başlayan bu tür eleştiriler günümüze kadar sürmüştür; Alevilik konusunda çalışmalar yapan bazı meslektaşlarımıza göre son çeyrek yüzyılda Alevilikte otoritenin dedelik kurumundan yeni bir aydın sınıfına geçmeye başladığı bile söylenebilir (Bkz. Yavuz,1995). Filmde Alevi gelenek ve erkânının sıkı bir hiyerarşik yapı içerisinde birbirine bağlı olan dedelerin kontrolünde zaman zaman ne kadar baskıcı ve hoşgörüsüz olabileceği güçlü bir şekilde ileri sürülüyor. Gaipten sesler duyan, derenin suyunda Hz. Ali nin aksini gören, kuşlarla, ağaçlarla konuşan İsmail eşi Gülizar ı sıkı bir şekilde tembihliyor: Bunları kimseye anlatma beni hor görürler, düşkün sayarlar. Sana anlattıklarımı duyarlarsa, Hüseyin Dede ve yanındakiler beni el gün içine çıkamayacak hale sokarlar İsmail in 57

58 neden dualanmadan gömüldüğü konusunda sorgulanan dedelere (Hüseyin Dede ve Bektaş Sofu) göre İsmail talip olmaktan çoktan çıkmış erkâna uymaktan vazgeçmiş Aleviliği, rehberlerini sorgulayan biridir. Hüseyin Dede ye göre : İsmail inançlı bir Alevi değildi, inançlı olsaydı Hakk ın verdiği canı kendisi almaya kalkmazdı. Bu günahların en büyüğüdür. Geleneğin sorgulanması ve ona aykırı davranılması affedilemeyecek bir davranış olarak görülür ve dedeler sorgulama sonunda İsmail in dualanamayacağına karar verirler. Eğer İsmail i dualarlarsa kendileri erkanın dışına çıkmış sayılıp düşkün olacaklardır. Buna isyan eden Ali Rıza, Allah ın koruyucu ve seven olduğunu, İsmail in bir suçu varsa hesabını Allah ın sorması gerektiğini, dedelerin bu işe karışmaması gerektiğini söyleyip ekler Bektaş Sofu sen Hakkın değil Hüseyin Dede nin sofususun. Bırakın İsmail sorgusu Hakk a versin. Siz sorgulamayın. O nu dualayalım. Oğluna gerekli hoşgörüyü göstermeyen dedelik sistemini sorgulayıp devre dışı bırakmak isteyen bir tavır içine girer Ali Rıza. Başka bir sahnede aynı tavır İsmail tarafından gösterilir; babasıyla konuşurken: Herkes kendinden mesul, biz kaderimizi niye onların [dedelerin] eline bırakalım. Düşünelim, aklımızı kullanalım. Ancak böyle kâmil insan olabiliriz. İsmail in bu sözlerinde açık bir şekilde kâmil insan olmak için tanrı ile doğrudan ilişkiye geçmenin gerekliliği ve dedelik gibi bir aracı kurumun devre dışı bırakılmasının gerekliliği savunulmaktadır. Yukarıdakine benzer birçok sahnede film, Aleviliğin İslam ın hoşgörülü bir yorumu olduğuna dair yaygın söylemlerin yapıçözümünü yapmaya girişir adeta. İsmail i davranışlarından dolayı dışlayanlar ve hakir görenler dedelerden ibaret değildir; O nun düşüncelerini ve sorgulayıcı tavırlarını öğrenen tüm köylü onunla irtibatını kesmeye başlıyor. Her durumda İsmail i desteklemesi gereken ahret kardeşi (musahibi) Zülfü bile onunla konuşmamaya başlıyor. Çünkü, Hüseyin Dede nin söylediği şekliyle İsmail, Hak- Muhammed-Ali yolunun dışına çıkarak herkesin alnına kara bir leke sürmüştür. Filmin temel meselesi yukarıda verilen örneklerde görüleceği üzere Alevi geleneği ve din adamlarına bazı noktalarda eleştiriler yöneltmek olsa da bazı sahnelerde eleştiri bir tarafa bırakılarak Alevi inanç sistemi ve geleneğine dair didaktik bir söyleme başvurulmuş. Örneğin Aleviliğin benimsemiş olduğu tanrı ve evren tasavvuru filmde Hallac-ı Mansur görüşleri dolayımı ile anlatılıyor. İsmail musahibi Zülfü ile konuşurken Hallac-ı Mansura gönderme yapar: Tanrı her yerde, her şeyde. Hallac ı Enel Hak dediği için öldürdüler. İçimizdeki nuru bulup, kâmil insan olmak lazım. Yine Bektaş Sofu ile İsmail arasında geçen bir diyalogda Hz. Ali ile Kırklar arasındaki yakın ilişki anlatılır: Hz. Ali bileğini keser ve kanamaya başlar. Aynı anda Kırkların da bileği kanar. Hz. Ali bezle sarar bileğindeki kanamayı durdurur. Kırkların da bileğindeki kanama durur Hepimiz biriz demektir bu. Alevi öğretisinde insanın merkezi önemini babasına anlatan İsmail: Ellerin Kabesi var, benim Kabem insandır. Kuran da kurtaran da insanoğlu insandır şeklinde konuşturulur. Filmin başka bir sahnesinde bir ayini cem sahnesinde ceme yeni katılan gençlere nasıl semah dönüleceği ve semahın anlamı anlatılır ayrıntılı bir şekilde. Çocukluğunda İsmail e Aleviliğin zengin sözlü kültüründen söylenceler anlatan babası Ali Rıza, İsmail in şu serzenişi ile karşılaşır: Keşke herkes senin anlattığın hikâyelerdeki gibi dinimize uygun yaşasaydı. Ama öyle değil işte. İsmail in bu sözleri üzerine babası onu bir yolculuğa çıkarır. Bu yolculuk İsmail in kafasındaki soruları aydınlatması beklenen bir yolculuktur ve dedelerin yaşadığı ilçeye doğru yapılır. Ancak yukarıda da anlatıldığı üzere dedeler İsmail i aydınlatabilecek vasıflardan oldukça uzaktırlar. Filmin sonu metafizik unsurlarla dolu oldukça mistik bir anlatımla bitirilir. Dualanmadan gömülmesine karar verilen İsmail in tabutu cemde bulunan canlarca omuzlara alınıp götürülürken, annesinin müdahalesiyle omuzlardan düşer. Kapağı açılan 58

59 tabut etrafa ışıklar saçmaya başlar. İsmail canlı bir şekilde orada bulunanlara bakmaktadır. İsmail in bedeni birden Hızır ın suretine bürünür ve film orada biter. Bu sahneyle bir yandan dedelerin İsmail hakkında verdikleri kararın yanlışlığı anlatılıp İsmail yüceltilirken, bir yandan da Alevilikteki devriye inanışına da gönderme yapılmaktadır. Bir Ses Böler Geceyi yaptığı esaslı Alevilik eleştirisinin yanı sıra Alevi inanç sistemine ait bir takım temel unsurları kitlelerin dikkatine sinema diliyle sunamaya çalışması açısından da önemli bir yerde durmaktadır. Sonuç: Ana akım Türk sinemasında kendisine fazla yer bulamamış olan Alevi kimliği etraflı bir şekilde ilk kez burada incelediğimiz aksanlı sinema örekelerinde kendini gösterebilmiştir. Hâkim ideolojinin tasavvur ettiği homojen bir toplum resmine katkıda bulunan Türk sinemasındaki filtrelemeler, görmezden gelinmeler, yanlış ve eksik temsiller aksanlı sinemanın incelediğimiz gösterdiğimiz örneklerindeki alternatif söylemlerle sorgulanmaya çalışılmıştır. Yukarıda da ifade edildiği gibi ana akım sinemada Alevilik konuları neredeyse hiç işlenmemiş olup bu konuda sessiz kalınmıştır. Ancak, Alevilik söz konusu olunca, sessiz kalıp görmezden gelmenin kendisi de başlı başına bir söylemdir, bir tavırdır. Diğer fonksiyonları bir tarafa sadece bu sessizlik söylemini bozması aksanlı sinema ürünlerini anlamlı kılmaktadır. Makalemize konu olan filmler birkaç açıdan Alevi kimliğinin şekillenmesine katkı sunmaktadır. Öncelikle, yeni şartlar altında Alevi kimliğinin sağlıklı bir zeminde gelişebilmesi açısından özeleştiri pratiğinin yaygınlaştırılması büyük önem taşımaktadır ve bu filmler Alevilere böyle bir fırsatın kapılarını aralamaktadır. O da Beni Seviyor, Alevilerin kendilerini toplumun diğer kesimlerine yeterince anlatma konusundaki eksikliklerini eleştirilirken, Başka Semtin Çocukları yeni kuşakları Aleviliğin meselelerine ilgi duymadıkları için eleştiriyor. Bir Ses Böler Geceyi ise çok esaslı bir şekilde Alevi din adamları, Alevi geleneğini hoş görüden uzak ve baskıcı bir şekilde yorumlamakla eleştiriliyor. Filmlerde sıkça işlendiği üzere, sosyal mekânlarda ne kadar içi içe olurlarsa olsunlar ve ne kadar yakın ilişkiler geliştirirlerse geliştirsinler Alevi ve Sünni grupları arasındaki evlilik konusu iki grup arası ilişkilerde çoğu zaman bir gerilim kaynağı olmaya devam etmektedir. Eleştiri ve Sünnilerle yaşanan sorunlara dikkat çekmenin yanı sıra filmlerde karşılaştığımız diğer bir yaygın unsursa Alevi inanç ve ibadet sistemine dair bazı temel bilgilere yer verilmesidir (ayini cem, semah, dedelik, musahiplik, Hz. Ali, vb.). Alevi geleneğine ait zengin ezgilerin, deyişlerin ve nefeslerin sıkça kullanılmış olması kuşkusuz söz konusu filmlere sanatsal açıdan benzersiz bir derinlik katmıştır. Kaynaklar: ALTHUSSER, Louis. (2001). Ideology and Ideological State Apparatuses, Ed.Vincent B.L., The Norton Anthology of Aheory and Criticism, New York, Norton. BOZKURT, Fuat (1992). Aleviliğin Toplumsal Boyutları, İstanbul: Tekin Y. DERİNGİL, Selim (1998). The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire , Tauris, London. DOĞAN, İzzettin (1995). Hacı Bektaş ı Seviyorsanız Güvercini Uçurmalısınız, Hem de İncitmeden, Milliyet, 17 Ağustos

60 ERDEMİR, Aykan (2004), Incorporating Alevis: The Transformation of Governance and Faith-Based Collective Action in Turkey, Harvard University, Anthropology and Middle Eastern Studies, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Boston. KALELİ, Lütfi (2001). Örgütlenme ve İletişim Ed. Engin, İsmail and Erhard, Franz, Aleviler, Hamburg v:3 p.283. KEHL-BODROGI, Krisztina (2003). Atatürk and the Alevis: A Holy Alliance, Ed. White, P. J. ve Jongerden, J., Turkey s Alevi Enigma, Brill, Leiden, s MAALOUF, A. (2000). Ölümcül Kimlikler, İstanbul, YKY. MASSICARD, Elise (2007). Türkiye den Avrupa ya Alevi Hareketinin Siyasallaşması. İstanbul: İletişim Yayınları. MELIKOFF, Irene (1999). Hacı Bektaş, Efsaneden Gerçeğe, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul. NAFICY, Hamide (2001). An Accented Cinema, Exilic and Diasporic Filmmaking, Princeton University Press, New Jersey. OCAK, Ahmet Y. (2000). Babailer İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu da İslam Heterodoksisinin Doğuş ve Gelişim Tarihine Kısa Bir Bakış, Ed. Engin, İ. ve Franz, Erhard, Aleviler/Alewiten. Hamburg: Deutsches Orient-Institut. ORTAYLI, İlber (2001). Gelenekten Geleceğe, Ufuk Yayınları, İstanbul. PAKALIN, M. Zeki (1946). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Y., İstanbul. RYAN, M. ve KELLNER, D. (1997). Politik Kamera, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. SUNER, Asuman (2006). Hayalet Ev, Yeni Türk Sinemasında Aidiyet, Kimlik ve Bellek, Metis Yayınları, İstanbul. ÜZÜM, İlyas (2000). Günümüz Aleviliği, İsam Y., İstanbul. VERGİN, Nur (1991). Din ve Muhalif Olmak: Bir Halk Dini Olarak Alevilik, Türkiye Günlüğü, s.17, ss YAVUZ, M. H. (1995). The Patterns of Political Islamic Identity: Dynamics of National and Transnational Loyalties and Identities, Central Asian Survey, 14(3), ss

61 СВАДЕБНЫЕ ОБЫЧАИ ДАГЕСТАНСКИХ ТЕРЕКЕМЕЙЦЕВ (Свадьба, Предсвадебная, Свадебные Торжества, Послесвадебные Обычаи) DAĞISTANLI TERKEMELİLERİN DÜĞÜN ADETLERİ (Düğün, Düğün Öncesi, Düğün Töreni, Düğün Sonrası Törenleri) WEDDING TRADITION OF TEREKEMENS IN DAGHISTAN (Pre-wedding, During Wedding, Post Wedding Ceremonies) Ruslan KADİROV - Rafinat ASKENDEROVA АННОТАЦИЯ: Свадьба во все времена считалась одним из важных событий в жизни человека. Поэтому с ней связано множество обычаев и примет. В данной статье описывается последовательность церемонии свадьбы в терекемейских селах(12 сел) Дербентского района Республики Дагестан: выбор невесты, сватовство, получения согласия, обручение, демонстрация принесенных нарядов регистрация брака и послесвадебные обычаи и обряды. Ключевые слова:свадьба, невеста, жених, терекемейцы, брак, гости, обычаи, церемония, сваты. ÖZET: Düğün her zamanlar insan hayatında en önemli olaylardan biridir. Bu yüzden düğünle birçok adet ve eşgal bağlıdır. Bu makalede Dağıstan Derbent mahallesi Terkeme köylerindeki (12 köy) düğün töreni düzeni açıklanır: gelinin seçimi, nişanlaması, rıza alması, getirdiği kıyafetlerin gösterisi, evlilik kaydı, düğün sonrası adet ve törenleri. Anahtar kelimeler: Düğün, Gelin, Evlilik, Damat, Terekemeler, Tören, Misafir, Çöpçatanlık, Başlık. ABSTRACT: Weddings have always been important events in people s lives. Therefore, there is a close link between weddings and the way traditions are carried out. In this study, the wedding preparations and practices in 12 villages of Terekemens in Derbent District, Daghistan, are analysed in terms of the choice of bride, engagement practices, getting the consent of people involved, the exhibition of the bride s clothes and post wedding traditions and ceremonies. Key Words: Wedding, Bride, Marriage, Bridegroom, Terekemens, Ceremony, Guests, Mediators, Bride Money 61

62 Вопрос о женитьбе сына, также как и о замужестве дочери, решается в терекемейских селах старшими членами семьи, которые в своем выборе руководствуется соображениями сословной принадлежности, общественного престижа тухума или патронимии обоих семей, имущественными интересами. В Терекеме предпочитались и предпочитаются браки внутри одного тухума, династии, квартала, села, так как именно эти браки отвечали многим экономическим и социально психологическим интересам жителей. Иногда терекейцы сватают с рождения. Если девушка и мальчик родились в один день, месяц, год, друзья или родственники сватают за мальчика эту девочку /göbek kesme/. При достижении совершеннолетия юноша должен жениться на этой девушке или девушка должна выходить замуж за этого юношу, несмотря на недостатки девушки или парня. Обычно, решив женить сына, родители наводят справки о чертах характера избранной ими девушки, о ее репутации, материальном состоянии, о благородстве их семьи, а также о здоровье и трудовых навыках самой девушки. Всю эту делают родители жениха втайне. Это она сторона выбора девушки. Есть и другая сторона выбора браки по любви. Правда, браки по любви на терекемейской земле очень редки. Юноши и девушки, встречаясь на свадьбах, присматривают там своего будущего супруга или супругу. Обычным и весьма популярным местом встреч является родник /азерб.bulag başında/. У родника изредка происходит своего рода смотр невест молодыми юношами Терекеме. Терекемейские девушки, когда идут за водой, надевают самые нарядные платья. Вечером хождение за водой есть своеобразный парад принаряженных девушек. Молодые люди могут обменяться взглядами, но ни в коем случае нельзя перебрасываться словами. Тем не менее, в период от выбора невесты до свадьбы молодым приходится часто преодолевать большие трудности, ибо последнее слово всегда оставалось и остается за родителями. Случаи, когда выбор молодых совпадает с намерением родителей, были очень редки. (Babayeva R. 1927) И третья сторона очень редкие случаи кражи невест. Когда родители жениха категорически против его выбора, жених крал невесту и уезжал из села на несколько лет, потом возвращались после появления первенца и мирились с родителями. Сватовство коренным образом отличается от выбора. Для успешного завершения сватовства заранее предпринимались определенные предосторожности. Сватовство можно начинать в определенные дни: в пятницу или воскресенье. Нельзя возвращаться с дороги, когда идут сватать. Сваты, боясь не только соседей и других жителей села, но и «не чистой силы», «дурного глаза», «плохой ноги», предпочитали и предпочитают идти в дом родителей девушки вечером, с наступлением темноты, не по обычной дороге, а изменив маршрут, используя при этом различные магические приемы(kuliyeva N. 204) Сватами выбирают наиболее уважаемых людей из тухума жениха /обычно дядя и мать жениха/. Сватов у терекемейцев называют «elçiler» /elçiler gelibler сватать пришли/. Сваты после обычных разговоров подходят к основной теме. Все это без угощения. Если глава семьи или семья девушки принимают предложение, гостям подают сладкий чай. Это знак согласия. И сваты, надев невесте обручальное кольцо, уходят довольными. В противном случае, то есть, если чай подал не сладкий - помолвка расстраивается. 62

63