Türkiyede Badem Yetiştiriciliği

Badem Yetiştiriciliği
- Ülkemizin önemli meyve türlerinden birisidir.Özellikle 2-3. sınıf arazilerde yetiştirilebilme şansı veren bir türdür.
- Kireçli topraklarda yetişebilme özelliği,
- Kısa zamanda verime yatması,
- Meyvesinin Pazar değerinin iyi olması,
- Çağla badem olarak piyasaya çıkabilmesi,
- Susuzluğa dayanımının iyi olması,
- Geç çiçek açan çeşitlerle oluşturulacak plantasyonlarda karlılık sağlayacaktır.

BADEM BESİN DEĞERİ
MORFOLOJİK ÖZELLİKLER
Bir badem ağacının şeklini dallanma açısı, büyüme kuvveti ve apikal dominans durumu ortaya koyar. Badem ağaçları genel olarak 6-8 metreye kadar boylanırlar. Ortalama 50 yıl civarında yaşarlar.

Kök
Badem kazık kök yapan bir meyve türüdür. Köklerin çoğunluğunun 15-80 cm derinlikte yayıldığı saptanmıştır.

Çiçek
Badem çiçek tomurcukları ağaçların farklı yaştaki dalları ile bunların üzerindeki 2-13 cm uzunluğundaki buket dalcıklarında oluşur. Bazı çeşitlerde ise çiçek tomurcuğu çoğu dallar üzerinde lateral olarak meydana gelir. Normal bir badem çiçeğinde 5 taç, 5 çanak yaprak, 1 dişi organ, 20-40 arasında erkek organbulunur. Çanak yapraklar 5 parçalıdır.

POMOLOJİK GRUPLANDIRMA
Badem çeşitleri kabuk sertliklerine göre el bademi, diş bademi, sert badem ve taş bademi olarak gruplandırılmaktadır.
1. El bademleri : Bu gruba giren çeşitlerde kabuk el ile kolayca kırılabilmektedir. Bunlarda randıman oldukça yüksektir. El bademlerinin muhafazası (ince kabuktan dolayı ) uzun süreli olamamaktadır.
2. Diş bademleri: Bu grupta yer alan bademler diş ile kolayca, el ile zor kırılırlar. Muhafazaları el bademlerine göre daha kolaydır. İç randımanları yüksektir.
3. Sert bademler: Çekiçle kolay, diş ile zor kırılırlar. Bu gruba giren çeşitlerin randımanı
4. Taş bademler : Bu gruba giren bademlerde kabuk ancak çekiçle kırılabilmektedir.
Yine tat durumlarına göre tatlı ve acı badem olarak gruplandırılmaktadır..
Acı bademler, siyanidrik asit içermekte olup insan sağlığı için tehlikelidir.Acı bademler genellikle kozmetik sanayi ve anaçlık materyal olarak kullanılmaktadır.

Yetiştirici açısından iyi bir badem çeşidinde bulunması gereken nitelikler şu şekilde özetlenebilir.
* Ağacın gelişmesi kuvvetli olmalıdır.
* Ağaçlar bol miktarda çiçek açmalıdır.Çiçeklenme bölgenin iklim koşulları ile uyumlu olmalıdır.Diğer çeşitlerle döllenebilmelidir.
* Bol ve kararlı ürün vermelidir.Meyveler aynı zamanda olgunlaşmalıdır.
* Kolay hasat edilebilmeli ancak rüzgar etkisiyle kolayca dökülmemelidir.
* Yeşil kabuğun kavlaması kolay olmalıdır.İkiz badem oranı düşük olmalıdır.
*İç randımanı yüksek iç badem kalitesi yüksek olmalıdır.
* Çeşitli hastalık ve zararlılara dayanımı iyi olmalıdır.

BADEMİN DÖLLENME BİYOLOJİSİ
Meyve türleri içinde en erken badem çiçek açar. Erken çiçeklenme bu türün en önemli özelliği olarak kabul edilmektedir . Bununla beraber çiçeklenme zamanı bölgelere ve çeşitlere göre farklılık göstermektedir. Tuono gibi kendine verimli çeşitlerin varlığına rağmen genel olarak badem’ de uyuşmazlık vardır. Bu durum meyve tutumu için yabancı tozlanmayı gerektirir. Badem plantasyonlarının kurulmasında aynı zamanda çiçek açan çeşitlerin ve karşılıklı olarak birbirini dölleyen çeşitlerin dikilmesi zorunludur

BADEM YETİŞTİRİCİLİĞİNİ SINIRLAYAN FAKTÖRLER
Badem yetiştiriciliğinde sıcaklık önemlidir. Her ne kadar 1000 m. yüksekliğe kadar yetiştiricilik mümkün ise de düşük kış soğuklarında tomurcuklarda ve dallarda zararlanmalara rastlanmaktadır. Düşük kış sıcaklıklarında gövde ve kalın dallarda zararlanma -23 dereceden sonra başlamaktadır. Yine diğer önemli bir faktör düşük yaz sıcaklıklarıdır. Düşük yaz sıcaklıklarında meyve gelişimi ve meyve kalitesi olumsuz olarak etkilenmektedir

İKLİM VE TOPRAK

İklim
- Meyvelerin olgunlaşabilmesi için yazın oldukça yüksek bir sıcaklığa gereksinim vardır.
- Badem bu yüzden Anadolu’nun yüksek yerlerinde yetiştirilememektedir.
- Karadeniz bölgesinin serin ve nispî nemi yüksek kesimlerinde badem için uygun değildir.
- Bademin gövde ve dalları oldukça düşük sıcaklık değerlerine dayanabilmektedir.
- Badem kış dinlenme ihtiyacı az olan bir meyve türüdür.
- Çeşitlere göre 420-940 saatlik bir sürenin gerekli olduğu yapılan araştırmalarda ortaya çıkmıştır
- Bademin sıcaklık yönünden en kritik devresi ağaçların çiçekte bulunduğu veya bunu izleyen körpe çağla devresidir.
- Çiçeklenme devresi başında çiçekler –3 oC hatta –4 oC derecelere kadar dayanabilirken bu çağla döneminde 1.5 oC’de zararlanırlar.
- Körpe çağla devresinde ise –1.0 ile 0.5oC’de zarar görürler.
- Badem üretimini etkileyen en önemli faktör, o bölgenin ilkbahar donları yönünden durumudur.
- Bu yüzden üretici ülkeler geç çiçek açan tiplerin seçimine büyük önem vermektedirler.
Ülkemizde üreticilerin bademe güvenilir bir ürün olarak bakamayışının ana nedeni don tehlikesidir. Badem yetiştiriciliği için kısmen de olsa bu sorunu aşmanın yolu oldukça geç çiçeklenen çeşitlerle yetiştiricilik yapmaktır.

Toprak
- Badem süzek, derin alüviyal topraklarda iyi sonuç verir.
- Böyle yerlerde kökler 3-3.5 metreye kadar gidebilirler.
- Ancak su ve besin maddelerinin büyük bir kısmını 1.2-2 metrelik alandan sağlayabilmektedir.
- Kurağa dayanan bir meyve türü olması nedeniyle taşlı ve çakıllı yerlerde yetişebilme olanağı vardır.
- Yani badem toprak istekleri yönünden seçici bir bitki değildir.
- Kireçli topraklara dayanımı son derecede iyidir.
- Badem için en tehlikeli toprak ise ağır killi ve nem tutan topraklardır.
- Bu tip topraklarda bademe anaç olarak Marianna 2624 erik anacı kullanıldığı zaman sorunu giderebilme şansı mevcuttur.

Badem de Kullanılan Anaçlar
Badem (Tohum) Çöğürü
- Badem fidanı üretimi için badem tohumlarından elde edilen çöğürler anaç olarak geniş ölçüde kullanılmaktadır.
- Drenaj sorunu olmayan topraklarda bu anaçlar yaygın olarak kullanılmaktadır.
- Badem anacı üzerine aşılı fidanlarla bahçe kurulduğunda bahçede fidan kaybı diğer anaçlara göre daha yüksek olmaktadır (Çıplak Köklü Fidanlarda)
- Badem anaçları, nematotlardan kök çürüklüğü, gal, ur, kök funguslarından etkilenmektedirler. Bu özelliklerde badem anacının hassas özellikleridir. Capnodis’e dayanıklıdır.
- Badem anaçları kurak topraklarda tercih edilmektedir.
- Kireçli topraklara aşırı dayanıklı olmalarına rağmen, drenajı olmayan ağır topraklara dayanımı iyi değildir.
- Kazık kök yapma eğilimindedir. Saçak kök oluşturma eğilimi azdır.
- Ancak yapılan çalışmalarda kök ucundan yapılan kesimle kazık kök hakimiyeti kırılıp saçak kök verme durumu tespit edilmiştir.
- Yine tüplü badem fidanı üretimi ile hem sağlıklı saçak kök eldesi hem de arazide fidan kaybını azaltacak bir metoda da başvurulabilir.

Kullanılan diğer Anaçlar
Erik, Şeftali, Nemaguard, Kaysı, Hibrit Anaçlar (GF 677, Adafuel, GN, Hassen Serisi)

BADEM BAHÇELERİNİN KURULMASI
- Badem bahçelerinin kurulacağı yer önce pullukla derin olarak sürülür,
- Toprak ikileme işleminden sonra dikim için işaretleme ve dikim gerçekleştirilir.
- Badem için genellikle kare veya altıgen dikim sistemleri tavsiye edilir.
- Eğer tesis yapılacak yer meyilli bir alan ise meyile göre kontur dikim yapılma zorunluluğu vardır.
- Badem çabuk gelişen bir meyve türü olduğundan ağaçların tam büyüklüklerini alması uzun yıllar sürmez.
- Özellikle kuvvetli ve derin topraklarda 8-10 yaşlı ağaçlar normal boyunu alırlar.
- Badem kuvvetli kök sistemi geliştiren bir meyve türü olduğundan yağışı az olan yerlerde dikim aralıkları geniş bırakılmalıdır.
- Ülkemizde yaygın olarak kullanılan dikim mesafesi 6m x6m, 7m x 7m'dir..

KÜLTÜREL İŞLEMLER

TOPRAK İŞLEME
- Sonbaharda bahçenin derin sürülmesi ilkbaharda ise yabancı otların tohuma kalkmasından önce sürülmesi faydalı olur.
- Kurak bölgelerde sulamanın yapılamadığı badem bahçelerinde mümkün olduğu kadar yaz sürümlerinden kaçınılmalıdır.
- Genellikle üreticiler toprak işlemesini özellikle yaz sürümlerini yabancı otlarla mücadele düşüncesiyle yapmaktadır.
- Badem bahçelerinde sonbahar ve ilkbahar toprak işleme haricinde aşırı toprak sürümlerinden kaçınılmalıdır.
- Sürüm sırasında toprak işleme aletlerinin bitkinin kök sistemine zarar vermemesi için azami dikkat gerekmektedir.
- Kurak bölgelerde toprak işlemeden sonra mutlaka tapan çekilerek buharlaşma ile su kaybını minimum düzeye indirilmelidir

Sulama
- Badem kurağa dayanıklı bir bitki olmasına rağmen sulama ile verim artmaktadır.
- Su ağacın gelişmesine, iç oluşumuna iyi olmasına meyve gözü teşekkülüne olumlu etkide bulunur.
- Sulama imkanı mevcutsa salma sulama , damlama sulama gibi sulama teknikleri kullanılabilir.
- Yalnız burada dikkat edilmesi gereken husus, cazibe (salma) sulamalardan sonra bahçede oluşacak olan kaymak tabakasının kırılmasıdır.
- Genç tesislerde sıra üzerlerine yapılan malçlama ile hem yabancı ot kontrolü hemde sulama sayısının azaltılması sağlanır.
- Damlama sulama esnasında gübreyi damla su ile vermek mümkün olup su tüketiminden ve işgücünden tasarruf sağlanır

Budama
- Badem bahçeleri tesis edilirken dikkat edilmesi gereken hususlardan birisi de ağaçlara verilecek şekillerdir.
- Badem için en uygun terbiye sistemi ‘Değiştirilmiş doruk dallı’ (Modifiye lider) sistemdir.
- İlk 2-3 yıl terbiye sisteminin oluşturulması tamamlanmalıdır.
- İleriki yıllarda verim budaması büyük önem taşır. Bademde kalın dal kesiminden kaçınmak gerekmektedir. Ancak ağaç üzerindeki 0.5-3 cm kalınlığındaki dallardan çıkarma işlemi yapılmalıdır.
- Yine gelişme döneminde bitkiler üzerindeki ince dallardan alınabilir.
- Buda kışın bitki üzerinden aşırı dal çıkarımının önüne geçer.
- Kalın dal çıkarılması gerekiyorsa mutlaka aşı macunu ile kesik yüzey kapatılmalıdır.
- Budama sonucunda oluşan artıklar mutlaka toplayıp uzaklaştırmalıdır.
- Şiddetli dal Kesimlerinde zamklanma meydana gelir. Bu nedenle kalın dal kesiminden kaçınmak gerekir.

Yabancı Ot Kontrolü
Sulama ve gübreleme olanaklarının artması sonucu meyve bahçelerinde yabancı ot problem olmaya başlamıştır. Yabancı ot, bitkinin su ve besinine ortak olduğu gibi hasatı’da güçleştirmektedir. Badem bahçelerinde rastlanılan yabancı otlar senelik, iki senelik ve çok yıllıktır. Senelik yabancı otlar tohumları ile iki ve çok yıllık yabancı otlar kök parçaları, rizom ve stolonları ile çoğalırlar. Genellikle yabancı otlar sulama, toprak işleme, rüzgar, hayvan otlatma ve yanmamış ahır gübresi kullanılması gibi yollarla taşınır.

Yabancı Ot ile Mücadelede;
A. Kültürel işlemler
Çapalama, biçme, sürme, yapılmalıdır. Çok yıllık yabancı otlarda ise birkaç kez toprağın işlenmesi gerekmektedir.
B. Kimyasal Mücadele
Tek yıllık yabancı otlara karşı ilaçlama çıkış öncesi ve ilkbaharda toprak nemli iken yapılmalıdır. Yabancı otlar çıktıktan sonra ise 4-6 yapraklı dönemde ilaçlama yapılmalıdır. Yeni tesis edilen badem bahçelerinde ilk 2-3 yıl yabancı ot kontrolü için ilaçlama yapılmamalıdır.

HASAT
- Bademin hasat zamanı üretim bölgesinin iklim tipine ve çeşide göre değişmektedir.
- Erken olgunlaşan çeşitler tercih edilmelidir. Çeşit seçiminde en önemli husus olgunlaşan meyvelerde dış kabuğun ayrılmasıdır.
- Ağaç üzerinde olgunluğa yaklaşan meyvelerde yeşil kabuk çatlar ve kısmen kuruyarak renk değişimine uğrar.
- Bu durum bademde hasat olgunluğunun belirtisidir. Sırıkla dalların sarsılması olgunlaşmış bulunan bademlerin ağaçtan dökülmesini sağlar
- Hasat edilen meyvelerin nem miktarı yüksek olduğundan belli bir neme kadar kurutulup muhafaza altına alınmaları gerekmektedir.
- Badem gibi yağ ihtiva eden meyvelerde mutlaka kurutmanın yapılması ve nemin % 6-7 civarına kadar indirilmesi istenir.
- Aksi halde meyvenin kurutulmadan konulması kısa zamanda meyvenin tat ve aroma yönünden bozulmasına neden olabileceği gibi aflatoksin oluşumu da başlayabilecektir.
- Bu nedenden dolayı mutlaka uygun neme kadar kurutma büyük önem arz etmektedir. Uygun şartlarda kurutulan ve muhafaza edilen bademler 9-12 aya kadar uygun ortamlarda saklanabilir.

HASTALIK VE ZARARLILAR
Zararlılar İç Kurdu
- Bademin kendine özgü zararlısı diğer bazı meyve türlerine göre daha azdır.
- Görülen en önemli zararlısı badem iç kurdu (Eurtoma emygdali end.) olup bu zararlı ile mücadele mümkündür.
- Badem iç kurdu ergini yumurtasını meyve üzerine bırakır.
- Larvalar meyve üzerinde zararlanmalara yol açarak meyvenin dökülmesine neden olurlar
- Zararlının varlığı meyve üzerindeki yaklaşık olarak açtığı 2 mm’lik delikten anlaşılabilir.
- Larvalar beyaz renkli ve ayaksızdır. Badem iç kurdu kışı badem içinde olgun larva döneminde geçirir.
- İlkbaharda ergin larvalar meyveyi terk ederler. Belli bir süre sonra ergin olurlar.
- Kış döneminde ağaç üzerinde kalan ve yere dökülen kurtlu meyveler toplanarak yakılmalıdır.
- Ayrıca kimyasal mücadele yapılabilmektedir. Tuzaklar kurularak ilk ergin dişi tespiti yapıldığında ilk ilaçlama yapılmalıdır.

Hastalıklar
Kahverengi Çiçek Yanıklığı
Bu hastalık badem çeşitlerinden özellikle Nonpareil, Price, Carmel, Thompson çeşitlerinde görülebilmektedir. Hastalık etmeni fungus olup, belirtisi çiçek açımından sonradır. Stamen ve pistilde yanıklık ve dökülmeler görülebilmektedir. Mücadelesi mümkün olup çiçek açımından sonra 2 kez fungusid uygulaması (Benomyl ) gerekmektedir. Yine Yaprak Yanıklığı, Bakteriyel Kanser, Verticillium, Phytophthora,, Kahverengi kök çürüklüğü gibi hastalıklar badem yetiştiriciliği yapılan alanlarda ortaya çıkabilecek hastalıklardır.

Kuş Zararı
Özellikle ince kabuklu çeşitlerde sıkça rastladığımız bir olumsuzluktur.Bu olumsuzluğu bertaraf etmenin yöntemleri Mevcut olup kalın kabuklu (Taş badem) çeşitler tercih Edilmelidir. Yine folye, veya değişik formulasyondaki Kimyasallar etkindir.

Tavşan Zararı
Özellikle fidan döneminde kabuklarda ve sürgün uçlarında Yeme sureti ile zarar oluşmaktadır. Fidan döneminde kireç dahil her türlü kültürel uygulamalar Yetersiz kalabilir. Fidanların etrafına zarar tespit edildiğinde çıta kafes yapılması önlem olarak düşünülebilir.

TİCARET
İhracat
Badem ihracatının,, daha çok Almanya İtalya, Fransa, Hollanda ve Belçika gibi AB ülkeleri ile diğer Avrupa ülkelerine olmuştur. İhracat, önceki yıllarda acı iç badem iken son yıllarda tatlı iç badem şeklinde olmuştur.

BADEM VE İTHALAT
İthalat
Türkiye önceki yıllarda badem ithalatı yapmazken son yıllarda hızla artan oranlarda badem ithal eden ülke durumuna gelmiştir. İthalatımızı ABD, İran, Yunanistan gibi ülkelerden yapmaktayız

SONUÇ OLARAK;
Geç çiçeklenen Yaltınsky, Ferrastar, Ferragnes, Ferraduel, Picianltly gibi çeşitleri önermek mümkündür. ANCAK badem plantasyonu kuracağımız yerin meyilli, güneye bakan, kısım olmasına dikkat edilmelidir. PH sı yüksek, sulama imkanı olmayan, marjinal arazilerde rahatlıkla Yetiştiricilik yapmak mümkündür.