Armalı Altın Ne Demek

kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Rusya Silahlı Kuvvetleri ile ilgili çoklu ortam kategorisi bulunur.

Kaynakça[değiştir

Özet: XIX. yy’ın 30’lu ve 40’lı yıllarında Kuzeybatı Kafkasya Adige halkı, artan dış tehdit arka planında hızlı bir siyasi konsolidasyon aşaması geçirdi. İlk defa olarak Kuran üzerine milli ant (Düşmanlığa son vermeye, savaş ve barış meselelerinde birlik olmaya dair), yasama meclisi (Üst mahkeme fonksiyonuna sahip), kolektif yürütme organı (Meclis), hariciye temsilciliği (Osmanlı İmparatorluğu’nda elçilik, Kafkasya’daki çarlık askeri liderliği ile müzakereler) gibi kurumlar teşkil edilmişti. Konsolidasyon sürecinin ifadesi, Adigelerce Sancak-Şerif olarak adlandırılan milli bayrağın kabulüyle oldu. Literatürde en yaygın kanaat, hem böyle bir bayrak yaratma fikrinin ve hem de bayrağın heraldik anlamlandırmasının fikir babasının tanınmış İngiliz diplomatı ve yayıncısı David Urquhart olduğu yönündedir.

1. Urquhart’ın rolüne bütünüyle karşı çıkmadan bu makalede, Sancak-Şerif’in bizatihi aşağıdaki Çerkes kaynaklarının analizini yapmaya çalıştık: Yerel heraldik gelenekler (anahtar sembollerin, okların ve yıldızların birlikteliğinin izine XIX. yy. ilk çeyreğinde Kabardey valisinin bayrağında ve keza tarihli Rusya “Tsarskiy titülyarnik”e (Çarlık unvanları albümü-ç.n.) dahil Kabardey arazisi armasında rastlanmaktadır); bizatihi Çerkes askeri-siyasi ittifakının yaratılmasının anlamı; bu ittifakın tam yetkili elçisi Seferbey Zanoko’nun rolü.

Son birkaç yıldır Adigey Cumhuriyeti devlet bayrağına olan ilgi arttı. Bayrağın 24 Mart tarihli “Adigey Cumhuriyeti (AC) Devlet Bayrağına Dair” 2 numaralı yasayla kabul edildiğini hatırlatalım. AC’nin devlet bayrağı çok geniş bir toplumsal kabul gördü, her yıl 25 Nisan’da Adigey’de, Karaçay-Çerkes’te, Kabardey-Balkar’da ve tüm dünyadaki Adige cemaatlerinde, Adige bayrağı gününün kutlanması bu kabulün ne kadar yaygın olduğunun kanıtıdır. Buna rağmen bu sembolün geçmişine dair tarihsel bilgi, çok düşük seviyede kalmaya devam ediyor. Mesela, Wikipedia’da konuyla ilgili açıklama tek bir cümleden ibarettir: “Bayrak Kafkas savaşı sırasında Britanyalı David Urquhart tarafından Çerkes sembolleri kullanılarak, Büyük Britanya’nın kurmaya çalıştığı Bağımsız Çerkesya’nın sembolü olarak yılında yapılmıştır”. (1)

İdeolojik ve komplo teorileriyle bağlantılı tarihi süreç algılarının yeniden canlandığı günümüzde, önerilen D. Urquhart’ın müellifliği meselesi, Britanyalı casusların “saf dağlılara” yutturduğu bir şey olarak Adige bayrağına saldırılmasına sebep oldu. “Atajukin” mahlası ardına gizlenen bir yazar, okuyucularını, Adige bayrağının Adigelikle ilgisi olmadığı gibi, Rusya İmparatorluğu’nun bir ideolojik düşmanı tarafından yaratıldığı fikrine inandırmaya çalışmaktadır. Makalenin açık şekilde provokatif karakteri, D. Urquhart’a yönelik bir dizi aşağılayıcı sıfatta kendisini göstermektedir: “XIX. yy’ın önde gelen Rus düşmanlarından ve Rusya’ya karşı enformasyon savaşının gerçek öncülerinden biri”, “Komplekssiz bir insan”, “Hakiki bir ‘beyaz derili’ vatansever”, “Klasik bir propagandist timsali”, “Harika çiçek” (pis kokulu), “Britanya ‘piar yönetiminin’ unutulmaz yıldızı”, “Britanyalı maceracı”. (2)

Komplo teorisindeki bir sonraki kırılma, tarihsel bir olgunun (burada Kafkas savaşındaki Çerkes direnişi) dış güçlerin müdahalesinin (bu müdahale devrin tüm şartları hesaba katılmadan analiz ediliyor ve hemen düşman, yıkıcı ve gizli olarak yaftalanıyor) bir sonucu olarak açıklanmasıdır. Açıktır ki, hayali İngiliz casusları (Çerkesya’nın denizden ablukaya alındığı koşullarda hiçbiri yakalanmamış ve teşhir edilmemişti), Rusya-Kuzey Kafkas ilişkilerinin karakterine, siyasi süreçlerin yoğunluğuna ve niteliğine can alıcı şekilde etki edemezdi. Çerkes halkı güçlü bir imparatorluğun ordularına karşı savaşmaya başladığı sırada, J. Bell, J. Longworth, D. Urquhart ve hatta İmam Şamil henüz dünyaya gelmemişlerdi. Bu açıdan Adige bayrağı her şeyden önce, bir vakıa olan devlet oluşumu sürecini yansıtan bir Adige sembolüdür.

Tanınmış Şarkiyatçı P. Henze bu konuyla ilgili olarak şu tespitte bulunuyor: “Sovyet tarihçileri, komplo teorilerine olan tüm bağlılıklarıyla Çerkes direnişini Urquhart ve ardından gelen, Rusya’nın Kafkasya’daki medeniyet taşıyıcı misyonunun tarihsel olarak kaçınılmaz olduğunu kabul etmek istemeyen küskün Türk paşalarından destek alan İngilizlerin bir eseri olarak takdim etmeye çalıştılar. Son İngilizin ayrılmasından sonra Çerkes kararlılığının azalmayıp, tam tersine artmış olması gerçeği, Sovyet gerekçelendirmelerinin yanlış olduğunun en iyi kanıtıdır” (3: 86).

K.F. Dzamihanov’un görüşüne göre Çerkes direnişinin dış politikada aldığı pozisyonlarda, İngilizlerin ideolojik etkisi ciddi bir faktör olmakla birlikte, bunu abartmamak gerekiyor (4: ). J. Glizon, büyük ihtimalle D. Urquhart’ın kaleminden çıktığı anlaşılan “Çerkesya’nın bağımsızlık deklarasyonu”nun Çerkes askeri liderlerinin onayıyla yazıldığından şüphe edilemeyeceğinin altını çiziyor (5: ). P. Henze, “Çerkeslerin mücadeleyi yürüttükleri ortamın büyük stratejik bağlamının farkında olduklarını “ belirtiyor. (3: ). Mesela J. Bell şöyle yazıyordu: “Soçi prensi yaşlı Ali Ahmet, İngiltere’nin ve diğer Avrupalı düvel-i muazzamanın Yunanistan lehine işe karıştığını, oysa bu ülkenin hürriyet uğruna Çerkesya’nın yürüttüğü savaşın, süre olarak dörtte biri kadar bile savaşmadığını söyledi” (6: 69).

Bilimsel literatürde bağımsız Çerkesya bayrağının, Britanya’nın İstanbul elçiliğinde sekreter olup, en etkili siyasi analistlerden biri olarak kariyerine başlayan David Urquhart () tarafından yaratıldığı iddiasına sıkça rastlanmaktadır (7: 93). yılında D. Urquhart Çerkesya’ya kısa ama sonuçları bakımından önemli bir seyahat gerçekleştirdi ve orada Adigelerin askeri-siyasi liderleriyle görüştü (8: ; 9: 28). Mütevazı siyasi makamına rağmen Urquhart, Britanya’nın Osmanlı İmparatorluğu ve “Doğu sorunuyla” ilgili dış politikasını temelden değiştirmeye yönelik siyasi hareketi örgütledi ve başkanlığını yaptı. Urquhart, İskoçya ölçüsündeki bir ülkenin kudretli bir süper devletin “bir milyon süngüsüne” karşı başarıyla direniyor olmasından büyük bir coşkuya kapılmıştı. Urquhart’a göre, Çerkesya gibi hiçbir zaman hiç kimseye boyun eğmemiş bir ülke, bir siyasi taviz olarak ele geçirilmemeliydi. Dağlıların yiğitçe direnişinden etkilenen Urquhart, “Rusya’nın hiçbir zaman Karadeniz Çerkeslerini fethedemeyeceğinden” emindir ( ). Bir önemli şartla, hürriyet ve adalete herkesten daha fazla değer veren İngiltere Çerkesya’ya dost elini uzatırsa.

Bazı Rus kaynaklarına göre D. Urquhart, Çerkesya’ya Haziran’ında üç adet birleşik Çerkesya bayrağı gönderdi. Urquhart bayrağa “Hürriyet” veya “Bağımsızlık” adını vermişti, Çerkesler de bayrağa Sancak-Şerif diyorlardı: “Geçen yılın Haziran ayında Davud Bey (Urquhart &#; S.H.) Şapsığlar, Natuhaylar ve Abadzehler için ortasında üç siyah oklu beyaz bir çember olan aynı renkte üç adet bayrak yollamıştı, söylediğine göre bunlar kralın Çerkeslere yolladığı bağımsızlık bayrağı idi” (8: ). Karadeniz Kafkas hattı orduları kurmay başkanının rapor yazısında (Şubat ) “Bu bayrağa Deliberti adını verdiler” (8: ). Deliberti adı belli ki, “Hürriyet” anlamına gelen “The Liberty” kelimesinden kaynaklanıyordu.

Sancak-Şerif adı “Kutsal sancak” anlamına gelir: Türkçe sancak, “bayrak”, “vilayet”, “devlet” anlamlarını içeriyor; şerif ise Arapça, eşraf, asil; şerifler de peygamber Muhammed’in soyundan gelenler anlamına geliyor. Dolayısıyla Sancak-Şerif ifadesini “Peygamber sancağı” olarak tercüme edebiliriz ( ). Böyle bir semantik yorum formel olarak tamamen doğrulanıyor, zira Osmanlı sultanı tüm Müslümanların başı, halife olarak “Peygamber sancağı” hediye etmeye yetkilidir. Bu bayrağın bir kutsal, dinsel mücadele sembolü olarak tasavvur edilmesi, gazavat düşüncesiyle bağlantılıdır (Arap geleneğinde peygamber Muhammed’in katıldığı savaşlar veya seferler böyle adlandırılır): XIX. yy’ın 20’li yıllarından itibaren Çarlık tecavüzüne karşı gösterilen direniş Çerkesler tarafından gazavat olarak adlandırıldı ( 77, ).

Hem D. Urquhart’ın yılında Çerkesya’ya yaptığı tek ziyaret ve hem de bunu takip eden İngiliz-Çerkes temasları, Osmanlı Türkiye’sindeki tam yetkili Çerkes temsilcisi Seferbey Zanoko ( Anapa &#; Yukarı Abin’deki Vordobgaç Vadisi) üzerinden ve bir ölçüde onun yönetiminde gerçekleştiriliyordu. En azından “Çerkesya elçisinin” izni olmadan D. Urquhart bu denli önemli bir işi üstlenmiş olamazdı. Sancak-Şerif’i Türkiye’den tanınmış savaş önderi Şuruhuko Tuguz’un yoldaşı, meclis vekili Hatajuk adlı birisi getirdi. Bayrak Nathokuace ve Şapsığ’ın başkadısı Hacioko Mehmed-Ali’nin köyünde muhafaza edildi (8: , ).

Mehmed Hacı Ali-Efendi veya Molla Haciyuk, D. Urquhart’la müzakereleri yürüten kişi idi. J. Longworth onu “Devlet sekreteri” olarak adlandırıyor: “Rusya Nesselrod’la, İngiltere Palmerston’la öğünebilir, Çerkesya’nın da onlar gibi mükemmel bir madrabazlık ustası olan kendi Hacı-Oli’si var”. Longworth “Mehmed–Efendi’nin gerçek bir vatansever olduğunu” kabul ediyor (9: , ). yılı nisanında bir Rus kaynağı Mehmed-Efendi’nin “Çerkesya’da Reis-Efendi’ninkine benzeyen bir siyasi rol oynadığını” belirtiyor (8. ) (Arapçada reis-baş demek, Türkçede efendi-bir devlet adamı unvanı ve keza âlim anlamı taşır, burada Türkiye’nin dışişleri bakanı kastediliyor.-S.H.).

1. Spencer milli bayrağın ortaya çıkmasında D. Urquhart’ın rolü hakkında hiçbir şey söylemiyor, buna karşılık ilk bayrak örneğinin Osmanlı İmparatorluğu’nda yüksek bir statüye sahip bir Çerkes prensesi tarafından dikildiğini, bayrağın halk kongresinde göndere çekilmesi şerefinin de cesur önder Hirsis-Sultan-oğlu’na (Bu isim altında Cançat sülalesinden meşhur savaş önderi Hırtsız Ale veya Hırtsızıjiko Al’i anlamak gerekiyor) ( 50) verildiğinin altını çiziyor. Demek oluyor ki, ilk Sancak-Şerif düşüncesi ve ortaya çıkışı Çerkes liderleriyle sıkı sıkıya ilişkilidir.

Adige bayrağının heraldik kökleri Kabardey valisi (kıdemli prens, пщышхуэ) Kuçuk Canhotov’un, üzerinde uçları yukarı dönük iki çapraz ok ve birleşik Kabardey’in sembolü olan üç yıldız bulunan sancağıyla ilişkilidir. ( , рис. 4). Canhotov’un sancağı da tarihli “Tsarskiy titülyarnik” için çizilen “Kabardey arazisi” armasına dayanır ( Çok muhtemeldir ki, bu dönemde Rusya arazisindeki armaların derlenmesi işiyle Avusturya imparatoru tarafından Aleksey Mihayloviç’e yollanan Heraldmeister Lavrentiy Hureleviç (Kureliç) görevlendirilmişti ( ).

Paradoksal olarak, yılında muhtemelen Batı Adigelerinden bir prens tarafından İstanbul’da (Çok muhtemeldir ki, D. Urquhart’ın da katkısıyla) yaratılan bağımsız Çerkesya bayrağının kökeni, yılında Moskova’da çizilen Kabardey armasına dayanmaktadır.

Sancak-Şerif’in ilk varyantında oklar, belki armanın kendisinin yuvarlak formundan esinlenerek bir çember içine yerleştirilmiştir. Y. V. Pçelov “Tsarskiy titülyarnik”ten farklı olarak “Kabardey amblemi çok bariz heraldize karakteriyle diğerlerinden tamamen ayrılıyor; üzerinde açıkça heraldik biçime sahip bir kalkanın (hilal tasvirli) yer alması dikkate değer” diyor ( 51). Söz konusu element bu heraldik cetveldeki sadece bir armada daha var, “Tur saltanı” armasında (Türk sultanı olsa gerek-ç.n.). Y.V. Pçelov şu tespitte bulunuyor: “Heraldik kalkanların ve ana amblemlerin benzerliği, Kabardey armasının esin kaynağının Türk arması olduğunu düşündürüyor. Burada çıkış noktası Kabardey’in, Türkiye gibi İslam dünyasına dahil oluşudur. Kabardey büyük ölçüde bağımsız olduğu için (yani diğer Altınordu hanlıkları gibi doğrudan Rus devleti bünyesine dahil edilmemişti), fiili olarak Rus çarlarının himayesi altında olan yegâne Müslüman toprağı idi. İşte bu durum armaya yansıtılmıştı” ( ).

“Kabardey arazisi” armasının ikinci unsuru olan kesişen okların kökenini Y. V. Pçelov açıklayamadı, fakat bu unsurun “İver arazisi hükümdarının” armasında mevcut olduğuna işaret etti. Araştırmacı, bu amblemin (kesişen oklar) Adige dünyasında “Titülyarnik”teki Kabardey ambleminin çizilmesinde bir ölçüde etkili olmuş Çerkasskiy prenslerinin sülalesinde de” var olmuş olabileceğine işaret ediyor ( 52).

Kabardey eşrafıyla akrabalık ve siyasi ilişkilere sahip Seferbey Zanoko (Babası, Anapa şehrinin ve kalesinin kurucusu Mehmed-Girey Zan, Büyük Kabardey Valisi Atajuka Hamurzin’in öz dayısı idi ( ). Sancak-Şerif’in tasarlanması sırasında yerel heraldik tecrübeyi kullanmış olabilirdi. Kesişen oklar semantik (anlam yükü bakımından-ç.n.) olarak kutsal bir yerdeki antla ilişkili olabilir. Adigelerde andı kutsal bir yerde içme geleneği vardı. Bu seremoni sırasında taraflar anlaşmanın yıkılmazlığının işareti olarak ok kırarlardı. Ant içildikten ve anlaşma yapıldıktan sonra taraflar okları kırar ve sonra okları sözlerinin sağlamlığının işareti olarak Tatartup’a bırakırlardı ( ).

1. Zanoko bayrağın tasarlanmasına izin verebilecek yegâne yetkili Çerkes lideriydi. J. Bell, Seferbey’in İstanbul’a gidişinin kişisel bir şey olmadığını, önceden Çerkesya’nın çeşitli bölgelerini dolaşarak “Ülkeye dış devletlerden yardım sağlamak göreviyle elçi olarak tayin edilmeyi sağlamak için önderlerin ve etkili şahsiyetlerin” desteğini aldığının altını çiziyor ( ).

Türkiye’deki Rus elçisi Butenev Kafkas kolordusu kumandanı Baron Rozen’e yazdığı mektupta bu önemli keyfiyeti vurguluyordu: “Elinde (Seferbey kastediliyor-S.H.) yaklaşık dağlı özdenin ve komutanın mührünü taşıyan yazılı bir yetki belgesi var” (8: ). Seferbey’in Çerkesya’nın çeşitli bölgelerini dolaştığı dönem, anlaşılan yılı yazı ve sonbaharı civarıydı. O tarihte halkı konsolide etmek ve ant içmeye ikna etmek için Maykop’tan Büyük Zelençuk’a taşınan halk meclisi üyeleri arasında adı geçiyor ( 79). S. Zanoko meclisin siyasi lideri idiyse, askeri lider olarak da Prens Aslambek Beslanov seçilmişti ( 94). S. Zanoko Rus makamlarından gizli olarak ilkbaharında denizyoluyla Türkiye’ye geçti ( ).

Bir Rus kaynağına göre İngiliz elçisi Lord Palmerston, Konstantinopol’e “Türk hükümeti ve Türk başkentindeki İngiliz temsilcileriyle müzakerelerde bulunmak üzere on iki Kafkas kabilesinin starşinalarının yetkilisi sıfatıyla gelmiştir: Müzakerelerin gidişatı hakkında Ponsonbi Bell’e bizzat yazmıştır” ( ). Sefer-Bey’in temsilcisi olduğu bu ittifak aşağıdaki on iki bölgeden müteşekkildir: Natuhaç, Şapsığ, Abzeh, Bjeduğ, Temirguy, Hatukoy, Makoş, Besni, Başilbay, Teberdeh, Braki ve Karaçay” (6: ). Abzehya’da, Besleney’de, Başılbay’da, Karaçay’da ve Teberdeh’de [Rus belgelerinde “teberdintsı” olarak adlandırılan ( 4) ] bu dönemde (’den itibaren) Çerkes direnişinin örgütlenmesinde çok önemli rol oynamış olan Hajret Kabardeyleri ( ) bulunduğu için, S. Zanoko İstanbul’da “Hür Kabardeyler”i de (Rostislav Fadeyev’in ifadesiyle) temsil ediyordu ( ). Yalnızca Atajukin prensleri arasında bile 9, Kaytukinler arasında 15, Misostlar arasında 5 Hajret vardı.

Seferbey’in Sancak-Şerif’i Çerkes mücadelesinin uygun bir sembolü olarak algılayıp, kopyalarını Çerkesya’daki silah arkadaşlarına yollaması önemlidir. Mesela, Ocak ayında Anapa’dan yollanan bir müfreze Seferbey’in iki direkli gemisini Ozerek Koyu’nda ele geçirip yakmıştı, ama Çerkesler barut ve bayrağı nüfuzlu meclis üyesi Mansur Haudoko’nun (Şupako) ikamet ettiği Ostagay Köyü’ne taşıyabilmişlerdi (5: ; 8: ).

Sancak-Şerif ismini, Osmanlı İmparatorluğu’yla siyasi ve dini bağları muhafaza etme çabası ve Çerkeslerin ana bayrağı olarak sultanın yolladığı bayrağı kabul eden geleneğe bir saygı işareti olarak değerlendirmek mümkündür. Seferbey sultan sarayında de facto elçi olduğu için, ancak Çerkesya’nın Osmanlı İmparatorluğu bünyesinde bir vassal devlet olduğunu vurgulayan bir sancağa onay vermeliydi.

En nüfuzlu prenslerden birine sultan sancağı ihsan etme geleneğinin izine Besleney’in başprensi Murzabek Kanokov’un “sultan sancağına sahip olduğunu, savaş halinde kendisine bağlı tüm halkların bu sancak etrafında toplandığını” haber veren Yarbay Butskovskiy’de rastlıyoruz ( 3). Burada halklar derken kastedilen, Abazin (Aşharuwa) toplulukları idi. Bu haberi, tüm Kubanötesi vilayetlerinin Osmanlı himayesi altında birleştiği şeklinde de yorumlayabiliriz.

Velhasıl, Sancak-Şerif Çerkeslerin bağımsızlık uğruna yürüttüğü ölümüne mücadelenin sembolü oldu ve hızlı bir sosyo-politik transformasyon süreci koşulları altında ortaya çıktı. Onun yaratılması sadece Çerkeslerin Büyük Britanya tarafından askeri-siyasi olarak desteklenmesi fikrinin önde gelen lobicisi D. Urquhart’la değil, İstanbul’daki daimi Çerkes temsilcisi S. Zanoko ile de bağlantılıdır. Bayrağın heraldik kaynakları; Çerkesya ile, feodal Kabardey yönetimi ile, Çerkasskiy prenslerinin tarihiyle bağlantılıdır ve Rus devletiyle yoğun askeri-siyasi ve kültürel temaslar dönemine dayanır. (https://arigiru)

Çeviri: Uğur Yağanoğlu)

 

1. Флаг Адыгеи. URL.: funduszeue.info%D0%A4%D0%BB%D0%B0%D0%B3_%D0%90%D0%B4%D1%8B%D0%B3%D0%B5%D0%B8
2. Атажукин Р. Под нашим знаменем не нашего авантюриста (Памяти «незабвенного» героя информационной войны). 29 сентября г. // funduszeue.info
3. Henze P.B. Circassian Resistance to Russia // The North Caucasus Barier. The Russian Advance towards the Muslim World. – L.: Hurst & Company, – P. 62–
4. Дзамихов К.Ф. Из документальной истории Кавказской войны: «Декларация черкесской независимости». – Нальчик: Издательство КБИГИ РАН, – 64 с.
5. Gleason J.H. The Genesis of Russophobia in Great Britain. A Study of the Interaction of Policy and Opinion. – Cambridge, – IX (Preface), p.
6. Бэлл Дж. Дневник пребывания в Черкесии в течение – годов. В двух томах / Дж. Бэлл. Пер. с англ. К.А. Мальбахова. – Нальчик: ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат им. Революции г.», издательский центр «Эль-Фа», – Т. 1. – с.
7. King Ch. The Ghost of Freedom. A History of the Caucasus. — Oxford University Press, – p.
8. Шамиль – ставленник султанской Турции и английских колонизаторов. Сборник документальных материалов / Под ред. Ш.В. Цагарейшвили. – Тбилиси, – с.
9. Лонгворт Дж.А. Год среди черкесов / Пер. с англ. В.М. Аталикова. – Нальчик «Эль-Фа», – с.
10. Robinson G. David Urquhart. Some Chapters in the Life of a Victorian knight – errant of Justice and Liberty. – Oxford: Basil Blackwell, – XII, p.
11. Миллер А.Ф. Мустафа-паша Байрактар. Оттоманская империя в начале XIX века. – М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, – с.
12. Адыгские песни времен Кавказской войны. – Нальчик: «Эль-Фа», с.
13. Спенсер Эд. Путешествия в Черкесию / Пер. с англ. Н.А. Нефляшева. – Майкоп: РИПО «Адыгея», – с.
14. Максидов А.А. Знамена кабардинских князей и дворян // Генеалогия Северного Кавказа. – Нальчик: «Эль-Фа», – № 5. – С.
15. Пчелов Е.В. Кабардинская земля в царском титуле и русской государственной геральдике XVI – начала XX века. – Нальчик: Изд-во КБНЦ РАН, – 86 с.
16. Лакиер А.Б. Русская геральдика / Худ. Б.А. Лавров. Подготовка текста и послесловие Н.А. Соболевой. – М.: Книга, – с.
17. Кабардино-русские отношения в XVI-XVIII вв. / Под ред. Т.Х. Кумыкова, Е.Н. Кушевой. Составители: Н.Ф. Демидова, Е.Н. Кушева, А.М. Персов. – Т. II. – М.: Издат-во АН СССР, – с.
18. Ногмов Ш.Б. История адыхейского народа. Составленная по преданиям кабардинцев / Вступ. статья и подготовка текста Т.Х. Кумыкова. – Нальчик, – с.
19. Бэлл Дж. Дневник пребывания в Черкесии в течение годов. В двух томах / Пер. с англ. К.А. Мальбахова. – Нальчик: ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат им. Революции г.», издательский центр «Эль-Фа», – Т. 2. – с.
20. Дело о восстании абазехов и других горских племен. г. // РГВИА. Ф. Оп. 6. Д. л.
21. Рапорт Ана пской крепости коменданта ген.-м. Вышеславцова командующему войсками на Кавказской линии и Черномории, господину ген.-л. и кавалеру Вельяминову, от 23 мая г. // РГВИА. Ф. Оп. 8. Д. 9. Л. об.
22. Из истории происков иностранной агентуры во время кавказских войн // Вопросы истории. – – № – C.
23. РГВИА. Ф. Оп. 3. Д. О поселении вновь покоряющихся горцев внутри наших кордонных линий на землях покорных нам туземцев. 17 октября – 5 декабря г. – 30 л.
24. Антропов. Описание закубанцев // РГВИА. Ф. Оп. 6. Д. Л. об.
25. Фадеев Р.А. Кавказская война. – М.: Эксмо, – с.
26. Военно-топографическое и статистическое описание Кавказской губернии и соседствующих ей горских областей, сочиненное свиты Е. И. В. по квартирмейстерской части подп. Буцковским. г. // РГВИА. Ф. Д. Документ предоставлен М.Н. Губжоковым.

Doç. Dr. VINEREKO Mir
Adige Geleneği (Адыгэ Хабз),
Maykop, Adige Cumhuriyeti Devlet Basımevi,
Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız

‘İlkokul İkinci Sınıf Ders Kitabı’ çevirisi, s.
Adige Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı tarafından kabul edilmiştir.

Bu ders kitabı, Adige Cumhuriyeti Devlet Başkanı ŞEVMEN Hazret&#;in önerisi (игукъэк1) üzerine ve kişisel maddi yardımı ile hazırlanıp yayınlanmıştır.

Kitap, ilkokul ikinci sınıflar öğrencilerinin köy yerleşim biçimlerini, ailelerin karşılıklı ilişkilerini, dil ile geleneğin birbiriyle ilişkisini, iyi ile kötü arasındaki farkları konu edinmektedir. 

Sevgili yavrularımız!

Sizler Adige ulusunun geleceğisiniz. Ulusumuzun ruhu, dilimiz ile geleneğimizdedir. Adige diline güç katacağınıza, Adige geleneğini yaşatacağınıza, böylece Adige yaşamını daha da ileri boyutlara taşıyacağınıza olan inancımız tamdır.

Kitabı hazırlayanlar

ADİGE CUMHURİYETİ&#;NİN DEVLET ARMALARI
(АДЫГЭ РЕСПУБЛИКЭМ ИКЪЭРАЛЫГЪО ТАМЫГЪЭХЭР)

RUSYA İLE ADİGEY TEK BİR DEVLETTİR

Rusya çokuluslu bir devlettir.

Adige Cumhuriyeti Rusya içinde yer alır.

Adige Ülkesi yılında Rusya topraklarına katıldı. Rusya Devlet Marşı çalınırken ya da bayrak kapalı bir yere getirildiğinde ya da bayrağın göndere çekilişi sırasında  oturanlar ayağa kalkarlar.

Sözlük:

Bayrak (Нып; быракъ) &#; Ülkeyi ve ulusu temsil eden renkli kumaş.

Arma (Герб) &#; Devleti ya da bir soyu (л1акъо) tanıtan işaret.

Milli Marş (Гимн) &#; Devletin adını duyuran ve ulusu güzel anlatan şarkı.

Adigey (Адыгей) &#; Rusya içindeki Batılı Adigelerin özerk ülkesi.

Rusya (Россия) &#; Rus ulusunun devleti, Rus ülkesi.

ADİGEY&#;İN DEVLET İŞARETLERİ

Eskiden Adigelerin ülkesine Çerkesya deniyordu.

Adige Özerk Ülkesi (oblas/хэку) &#;de oluşturulmuştu. ’de Adigey, cumhuriyet oldu. Bir cumhuriyet olan Adigey’in Bayrağı (Nıp; Bırak), Devlet Aması (Gerb), Milli Marşı (Gimn) ve Anayasası (Konstitutsiya) vardır. Anayasa, Adige Cumhuriyeti yasalarının temelini oluşturur. Adige Cumhuriyeti’nin Ulusal Marşı okunurken ya da  Adige Bayrağı kapalı bir yere getirildiğinde ya da göndere çekilişi sırasında oturanlar ayağa kalkarlar.

Sözlük:

Çerkesya (Черкесие) – Adige ülkesi, eskiden Azak Denizi’nin doğu kıyıları boyunca yayılarak Terek Irmağına uzanır, Karadeniz kıyıları boyunca da yayılarak, Şahe Irmağını içine alırdı.

Özerk (Автоном) – Ulusun adını taşımak üzere oluşturulan, ulusun tarih ve kültürünü yaşatmak ve korumak amacıyla  verilmiş olan ayrıcalıklı idari birim.

Anayasa (Конституцие) – Ülke içinde yaşayan insanların ilişkilerini düzenleyen temel yasaların yer aldığı kitap.

 

ADİGE GELENEĞİ ZAMANIN AYNASIDIR
(АДЫГЭ ХАБЗЭР УАХЪТЭМ  ИГЪУНДЖ)

 

ESKİDEN YOLCU İLE KADININ  KARŞILAŞMASI SIRASINDAKİ  DAVRANIŞ

Eskiden Adigeler at sırtında olarak bir kadının yanından geçmezlerdi. Yolda yürüyen bir atlı,  bir kadınla karşılaştığında atından iner, atını sağ eliyle yedeğinde tutar ve yaya olarak/yürüyerek kadının yanından geçerdi.

Sözlük:

Atlı (Шыу) – At sırtında yolda ilerleyen kişi.

Yaya/piyade (Лъэсы) – Ata ya da arabaya binmemiş olarak yürüyen kişi, yaya.

Yanından geçmek (Ебгъук1он) – Birinin yanından geçmek.

At binmek (Шэсын) – Ata, eğere binmek.

Attan inmek (Къепсыхын) – Atlının atından inmesi

Kadına bir at yükü bağışlanır (Бзылъфыгъэм шы ихьылъэ лъэханэ) (Adıge atasözü)

ŞİMDİKİ DÖNEMDE YOLCU İLE KADININ KARŞILAŞMASI

Her otuz yılda bir Adıge geleneği (xabze) Xase (Kurultay) tarafından gözden geçirilirdi. Gelenek, döneme uygun düşecek bir biçimde yeniden düzenlenirdi.

Günümüzde Adigeler  araba ile yolculuk yapıyorlar. Atlı olarak artık uzak yerlere yolculuk yapılmıyor. Ancak geleneğe uygun düşecek bir biçimde kadına yine saygı gösterilir ve ona göre davranılır. Yaşına bakılmaksızın, her zaman için büyüğe ayrılmış olan sağ taraftaki yer  kadına verilir ve kadın erkeğin sağında durdurulur.

Sözük:

Uygun bulma (Епэсын) – Bir şeyi uygun bulma;bir kişiye ya da bir olaya karşı nasıl davranılması gerektiğini düşünmek ve bulmak.

Xase/H’ase (Хасэ) – Köy ya da ulus tarafından seçilmiş/belirlenmiş (ыгъэнэфэгъэ) bireylerin bir araya gelmesiyle oluşan, ülke ya da köy sorunlarını düzenleyen meclis.

Aracı/elçi (Л1ык1о) – İki kişinin ya da iki tarafın karşılıklı olarak birbirleriyle anlaşmaları ya da haberleşmeleri amacıyla belirlenmiş/görevlendirilmiş kişi.

Dönem değişir, gelenek kalır (Уахътэр зэок1ы, хабзэр къэнэжьы) (Adige atasözü)

***

ADIGE KÖYÜ (AДЫГЭ КЪУАДЖЭР)

ESKİ ADIGE EV-BAHÇE DÜZENLEMESİ (ИЖЪЫРЭ АДЫГЭ ЩАГУР)

Eski Adıge avulu (ev-bahçe alanı) üç bölüme ayrılırdı:Ön bahçe (щагу), harman yeri (хьамэщ) ve hayvan bakım yeri (1эщ).

Ön bahçede üç bina (унищ) bulunurdu:Ana bina ya da büyük ev (унэшхор), mutfak (пщэрыхьап1эр) ve konuk evi (хьак1эщыр). Ana bina dört dizi odadan oluşurdu:Ev sahibinin odası (бысымым ит1ысып1), kız odası (пшъэшъэ унэ), ana binanın bebeklere ve çok küçük çocuklara ayrılan odası (собэр-сабыйхэм апай), yeni gelin ve gençler odası (лэгъунэ-к1элэгъуалэмэ ят1ысып1).

Mutfak ana binanın önüne koşut düşecek (егупаплъэу) bir yerde olurdu. Mutfak iki bölüme ayrılırdı:Mutfak bölümünde yemek pişirilir, bitişik kilerde de (пыты) erzak/yemeklikler (гъомлапхъэхэр) ile kap kacaklar bulunurdu.

Ön bahçe çimenlik/yeşil çimenle örtülü olurdu.

Ön bahçenin kenarlarına meyve ağaçları dikilirdi. Ön bahçe, hayan ve tavuk giremeyecek biçimde örülmüş çitlerle çevrilirdi.

Konukevi (хьак1эщ) bahçe kapısı yakınında ve ana binaya uzakça bir  yerde bulunurdu. Konuğun huzurlu olması için konukevine at ahırı (шэщ) eklenirdi.

Hayvan ahırları bölümünde (1эщ) inek ahırı (чэмэщ), at ahırı (шэщ), manda ahırı (псыцощ) ve koyun ağılı (мэлэщ) yer alırdı. Ahırlarda hayvan yemlikleri (шхынлъэ) ile su yalakları (хьакъуашъо) bulunurdu. Ahırlar bölümünün ayrı bir   kapısı olurdu.

Harman yerinde (хьамэщ) sundurma (кощ), kümes (чэтэщ) ve ambarlar (конхэр) yer alırdı. Onun da ayrı bir kapısı olurdu. Harman yerinde, hayvanların erişemeyeceği bir biçimde samanlık,  ot yığınları (мэкъощ) ve kepek/yem saklama ambarları (фыркъуалъэ) bulunurdu. Ürünler harman yerinde dövülürdü.
Ön bahçe (щагу), ahırlar bölümü (1эщ) ve harman yeri (хьаэщ) arasında basamaklı geçiş yerleri (шъхьaдэхыгъохэр) bulunurdu.

Peki Nartların evleri nasıldı?

Aleglerin koca evi

Kaba sabadır,

Uzun beyaz bir evdir,

Otuz metre boyundadır.

Bahçe kapısı sürgüleri

Atın böğrüne erişir,

Evin tek bir direğini

Sekiz öküz çekebilir (*).

Herkesin evi kendine, bizimkisi bir altın ev  (Шъхьадж иунэ чэм лъакъо, тэ тиунэ дышъэ унэ)(Adige deyişi)

Bilgi notu:

Büyük ev, ana bina (Унэшхо) – Adige ev bahçesinde bulunan üç binadan ailenin barındığı ana bina.

Mutfak (Пыты) – Adige ev bahçesinde büyük evin karşısında ve ona koşut olarak (егупаплъэу) yapılan ve geçişli iki odadan oluşan yapı.

Konukevi (Хьак1эщ) – Erkek oturma yeri olup gelen konukların ağırlandığı oda, Adige ev bahçesindeki üç binadan biridir. Bugün “haç’eş/хьак1эщ”, otel karşılığı olarak kullanılıyor.

Çocuk odası (Собэ) – Büyük odanın orta yerinde bebeklerin ve çok küçük çocukların bulunduğu oda.

Kız odası (Пшъэшъэ унэ)- Ergin yaşa gelen kız ya da kızlar için ayrılan oda, kız akşamları burada yaşıtı ve arkadaşı kız ve delikanlılarla oturur, gelen taliplilerle de evlenme konuşmaları (псэлъыхъо) yapardı.

Gelin ve gençler odası (Лэгъун) – Yeni gelinin oturduğu oda;gelin olmadığında çoluk çocuğun oturduğu oda, ayrı, kendisine ait bir  kapısı olurdu.

Harman yeri (Хьамэш) – Ev bahçesinin ayrı bir bölümünde, büyük evin gerisine düşecek bir yerde harman işinin  yapıldığı, sundurma ve kuruluk gibi yapıları da bulunan yer.

Ahırlar bölümü (1эщ) – Hayvanların bakıldığı çitle çevrili ve içinde yem ambarları bulunan yer.

Yem/ot verilen yer, yemlik (Шхынлъ) – Hayvanlara ot ve yem yedirilen yer.

Su yalağı (Хьакъуашъо) – Hayvanların su içmeleri için odundan yapılan ve içine su konan yalak.

Harman yapma yeri (Хьамэ) – Ekinlerin üzerinde dövülmeleri için sulanan ve saman serilip çiğnenerek hazırlanan daire biçimli yer.

Küçük bahçe (Хэтэжъый) – Ev bahçesinin kenarında örülü çitle çevrilmiş sebze bahçesi.

Ambar (Коны) – Zahire ve kuru ürünlerin saklandığı oda ya da içinde sepet ve sandıklar  bulunan yapı.

Harman yapma yeri (1ожьын) –Ürünün dövülüp tanelerin ayrıldığı yer, harmanı yapma.

Sundurma, kuruluk (Кощ) – Öte berinin, iş aletlerinin ve benzerlerinin konduğu üstü kapalı yer.

Kiler (Хьакощ) – Sundurmanın eki olarak ekmek fırını, değirmen, dibek ve el değirmeni bulunan yer.

Yem-erzak kabı koyma yeri (Гъушъуалъ) – Su koyma ya da su taşıma için değil de, sundurmaya ek olarak kuru yemlerin konduğu yer.

Basamaklı yaya geçiş yeri (Шъхьадэхыгъу) – Çitin yarı boyunda olmak üzere basamakları olan, hayvanların geçemediği ama  insanların geçmesine olanak sağlayan geçiş yeri.

Arılık (Бжьа1о) – Arı kovanlarının konduğu, yerden biraz  yüksekte, arka ve yan tarafları çevrili, üstü kapalı yapı.

(*) Daha çok bilgi için Bkz.  Nartlar: Adige Yiğitlik Destanı, CC Edebiyat/Efsaneler Mitoloji Bölümü.

ADİGE KÖYÜ (АДЫГЭ КЪУАДЖЭР)

GÜNÜMÜZDEKİ  ADİGE EV ve BAHÇE DÜZENİ (ДЖЫРЭ АДЫГЭ ЩАГУР)

Günümüzün ev ve bahçe alanı, iki ya da üç bölüme ayrılır: Ön bahçe, bir arada harman yeri-ahırlar ya da ayrı ayrı olarak harman yeri ve ahırlar biçiminde.

Ön bahçede (şagu) iki bina  bulunur: Ana konut (kışlık konut); yazlık konut-mutfak-kiler bölümü.

Şimdiki ana konut (vıneşh’o/унэшхо) dört bölmeden oluşur. Buna bitişik konut düzeni de denir. Konutlar/odalar iki sıra biçiminde yan yana dizilir: Eskiden olduğu gibi konuk odası (haç’eş, oturma salonu), çocuk odası (собэ), sıcak oda (vıne fab) ve ev sahibinin oturma odası.

Yazlık konut, bitişik iki ya da üç odadan oluşur.

Arka bahçe kapısı, at ahırına gidecek, evin arkasına düşecek biçimde  yapılır. Ön bahçe kapısı daha küçüktür ve küçük bir yaya yolu ile evin kapısına ulaşılır.

KÖY YERLEŞİMİ VE KÖYE AD VERİLMESİ (ЧЫЛЭМ ИТ1ЫСЫК1ЭРЭ ЫЦ1ЭРЭ)

Adigeler eskiden beri hem dağlık ve hem de düzlük yerlerde barınırlar. Dağlı Adigeler yüksek ırmak vadilerinde (псыныбэ-къуладжэхэм) yaşarlar. Ova Adige köylerinin etrafları hendekler (ч1ыт1ырк1э) kazılarak  ya da dikenli çitlerle (пэнэсэрайк1э) çevrilirdi. Köyün dört bir yönünden giriş kapıları olurdu. Bu kapılar sürgücüsü (сэхтеом) tarafından sürgüler  (сэх)  sürülerek kapatılır ve açılırdı.

Köy yerleşim yeri ırmağa, ormana ve ekilen yerlere/tarlalara  yakın düşecek bir  biçimde belirlenirdi. Bir köy mahallesinde (hable) aynı akraba/sülaleden (зэунэкъощхэр)  olan kişiler otururlardı. Köyü kuranlar/yerleştirenler beyler (pşı) ya da verkler (оркъхэр) olurdu (*). Köy adı da birçok halde köyü kuran soyluların adını taşırdı- Veçepşıy (Очэпщый), Kunçıkohabl (Къунчыкъохьабл), Hatığujıkuay (Хьтыгъужъыкъуай) gibi (**). Köy yerleşim yerinin özelliklerine bağlı adlar da verilebilirdi:Pseytıku (Псэйтыку), Afıpsıp (Афыпсып), Vılap (Улап), Leşepın (Лэшэпсын) gibi (***). Köy bir Adige topluluğunun (tlepk) adını da taşıyabilirdi: Ademıy, Natuhay, Mamhığ gibi.

Bilgi notu:

(*) Bey ya da soylulara bağlı olmayan topluluklarda önder olan kişilerin adları köylere ad olarak konabilirdi. Düzce’deki Kovk’ehable (Къоук1ьэхьаблэ/Sarayyeri) köyü, o yere yerleşenlerin en yaşlısı/kafile başkanı olan Wubıh Kovk’ı İslam’ın (Къоук1ьы Ислам) adını taşır, köy mezarlığında onun adının ve köyün kuruluş tarihinin yazılı olduğu bir mezar taşı ve özel bir kabir vardır. Kazokohabl, Şıxel’ehabl (Шыхэл1эхьабл), Hampinaz (Хьапый Нажъу) ve daha birçok köy benzeri adlar taşırlar. -HCY

(**) Sözü edilen ilk iki köy Bjedugh, üçüncüsü ise bir K’emguy köyüdür.

(***) Afıpsıp-Afıps Irmağının Kuban Irmağına döküldüğü yer, Vılap-Vıle Irmağının başka bir ırmağa döküldüğü yer anlamını verir. Pe=ön tarafanlamına gelir. Daha çok bilgi için Bkz. “Maykop adının kökeni”, ‘Adigey Cumhuriyeti’

Sözlük:

 

Dağlı (Къушъхьэч1эс) – Dağlık bölgede doğup yaşayan insan, insanlar.

Ovalı (Шъофрыс) – Ova ve düzlük yerlerde yaşayan ve orada bir ulus oluşturan insanlar.

Sürgü bekçisi (Сэхтеу) – Köyden olup akşamları köye giriş kapılarını kapatan, sabahları da açan kişi. Köylerin giriş kapıları geceleri sürgülerle kapatılırdı.

Dikenli çit (Пэнэсэрай) – Yüksek çitlerin üzeri dikenlere verilerek oluşturulan çitler.

Ekilen yer (Лэжьэк1уп1) – Ekilen topraklar ve bunların bulunduğu yerler, tarlalar.

Su gözü (Псыныб) – Suyun derin olduğu ve güçlü aktığı/kaynadığı yer.

Kuru vadi, kuru dere yatağı (Къуладж) – Kar ve yağmur yağmur sularıyla açılmış kuru vadi.

Köyüm (Сикъуадж)

(Şarkıdan bir bölüm)
Söz: JANE Kırımız
Beste: THABISIM VIMAR

Irmağımız fısıldaşıyor
İlkbaharları kabarır,
Sonbahar başları görünümü altın
Düşlerimde yer alır.

(Nakarat)
Köyüm köyüm
Cici köyüm,
Canımın içi
İçimden silinmeyen!

ADİGE AİLESİ

 

ESKİ DÖNEMDE AİLE, BABA VE ÇOCUKLAR

Gunes ile Uşıtse ev  işlerine yardım ediyorlar.

Babaları döndüğünde, Uşıtse koşup  onu karşılıyor, atının dizginlerini ve üzengisini tutuyor, babasının atından inmesine yardım ediyor.
Babasının atını yerine götürüyor, atın bakım ve hizmetlerini yapıyor.

Gunes ise babasının üst giysilerini ve silahlarını alıp duvara asıyor. Su tutup babasının elini yıkamasına yardım ediyor. Ardından babasının giyeceği giysileri gözden geçiriyor,  tozlarını temizleyip veriyor.

Guneş ile Uşıtse annelerine de  yardım ediyorlar. Uşıtse balta ile odun paralayıp mutfağa getiriyor.

Annesi sofrayı hazırladığında, Uşıtse  özenerek sofrayı babasına, konuk odasına (haç&#;eşe) götürüyor.

Babası yemeğini yiyinceye değin  ayakta durarak ona hizmet ediyor.

Sözlük:

Attan inmek (Къепсыхын) &#; Atlının atından inmesi.

Ata binmek (Шэсын) &#; Atlının atının eğerine oturması.

Yem (1упхъэ) &#; Hayvana verilen ot dışı taneli yem, arpa ve kepek gibi.

Hizmet eden (Шъхьагъырыт) &#; Konuk odasında hizmet gören genç delikanlı, büyükçe çocuk, görevi konuk sofrasına hizmet etmektir.

Hizmet görme (Къыпек1ок1ын) &#; Geleneğe uygun bir biçimde kişinin gereksindiği şeyleri yerine getirmek.

GÜNÜMÜZDEKİ  AİLE, BABA VE ÇOCUKLAR

Gunes ile Uşıtse annesinin yardımcıları.

Uşıtse babasını karşılıyor, ona bahçe kapısını açıyor. Garaj kapısını da açıyor, arabasını park edinceye değin babasını bekliyor.

Arabadaki poşet ve eşyaları babasıyla birlikte arabadan alıp eve getiriyorlar.

Gunes babasının ayakkabılarını değiştirmesine yardım etti, elini yıkayan babasına, kurulanması için bir ucundan tutarak  havluyu uzattı. Gunes annesinin hazırladığı yiyecekleri sofraya yerleştiriyor. Babası yemeğini yiyinceye değin ona hizmet ediyor (къыпек1ок1ы).

Uşıtse babasının arabasını temizliyor. Elektrikli süpürgesiyle arabanın içindeki  tozları alıyor. Arabanın  camlarını da ayna gibi parlatıyor.

Babası dinlenmek için koltuğuna (пхъэнт1эк1ущыхь) oturdu. Gunes günlük gazete ve dergileri babasının yanındaki küçük sehpanın üzerine yerleştiriyor.

 

СИНАН

Гущы1эхэр – ЖЭНЭ Къырымыз,
Орэдышъор – ТХЬАБЫСЫМЭ Умар

1. Типсыхъо сык1эдэ1умэ,

   Умакъэ ащ къыхэ1ук1ы.

      Чъыгы бырабэм япк1ашъэ

         О пц1эк1э къысэ1ушъашъэ

Жъыу: Синанэу синэнэ дах!

   Дунаир сфэогъэдах!

      Насыпыр  о къысэптыгъ

         Дунаир о сфыхэпхыгъ.

      Ори-ори-орида!

      Ори-ори-орида!

                        Синэнэ дахи!

                        Синэнэ, синэнэ, синэнэ дахи!     

1. Жъуагъомэ уахэсэлъагъo,

   Тигубгъуи  о уисэлъагъо.   

      Уижьау сыч1эт зэпытэу

         Уна1э къыстеогъэты.

Жъыу.

1. Гук1эгъунэу о пхэлъым

   Ц1ыфыгъэм сыфеузэнк1ы.

      Дэхагъэу о угу илъым

         Дунаир къегъэк1эрак1э. 

ANNEM

Söz: JANE Kırımız,
Beste: THABISIM Vımar

1. Irmağımızın sesini dinlediğimde,

   Sesini duyuyorum onun içinden.

      Gür ağacın yaprakları

         Senin adını bana fısıldıyor.

Nakarat:
Annem güzel annem!

   Yaşamımı güzelleştiriyorsun!

      Mutluluğu bana sen sundun

         Dünyayı bana sen verdin.

   Vori-vori-vorida!

   Vori-vori-vorida!

                  Cici güzel annem!

                  Annem, annem, güzel annem!

1. Yıldızların arasından seni seçiyorum,

   Kırlarımızda seni görüyorum.

      Gölgende barınıyorum hep

         Beni kollayıp duruyorsun.

Nakarat.

1. Sendeki acıma duygusu

   İnsanlığı öğretiyor bana.

      Kalbindeki güzellik duygusu

         Doğaya, yaşama tazelik katıyor.

ADİGELERDE KONUK AĞIRLAMA (АДЫГЭ ХЬАК1Э ПЭГЪОК1 ХАБЗЭХЭР)

 

ESKİ KONUK KARŞILAMA GELENEĞİ

 

Eskiden konuk atlı olarak bahçeye geldiğinde, ev sahibi onu bahçede karşılardı. Konuk attan indikten sonra, ev sahibi atı bağlama yerine bağlardı.
&#; İyi günler! (Уимафэ ш1у!) diyerek konuk selam verirdi.

&#; Tanrı seni seviyor! Buyur! (Тхьам ш1у уелъэгъу!Къеблагъ!) derdi ev sahibi de. Ev sahibi konuk evinin -odasının- kapısını açar, konuğa önden yol gösterirdi.
Konuk kırbacını pçable’ye (*) asardı. Konuk kılıç, tüfek ve tabancasını çıkarıp ev sahibine verir. Ev sahibi de onları duvara asar, ardından konuğa hoş geldin der ve onu selamlardı.

&#; Hoş geldin, konuk! (Фэсапщи, хьак1э!)

&#; Teşekkür ederim! (Тхьауегъэпсэу!) derdi konuk da.

&#; Buyurun, baş tarafa oturun! (Дахьи ыпшъэк1э т1ыс!) diyerek konuğu baş yere (жант1э) alırdı.

Konuk oturur, konuğun oturmasının ardından ev sahibi de otururdu.

&#; Geldiğin yerdeki kişiler nasıllar, konuk?  (Укъызхэк1ыгъэхэр сыдэу щытых, хьак1э?) diye sorardı ev sahibi.

&#; Üzülecek bir şey yok, teşekkür ederim (Зи гумэк1ыгъо щы1эп, тхьауегъэпсэу), diye yanıt verirdi konuk da.

Хэбзэ дахэу тэ ти1эр джащ фэд.

 

Гущы1эр –Жэнэ Къырымыз, орэдышъор – Сэмэгу Гощнагъу

Хьак1эр къихьэмэ  тыфэнэгуш1у,

Анахьыш1ур ащ  етэпэс:

Зэтэгъафэ ащ пае 1энэш1у –

Чэтылыбжьэм щыгъу-п1астэр игъус.

Сэнэ 1эш1ур хьазырэу лъэхэт,

Ащ зыфаер бысымэу егъот,

Тиорэд зерэ1эт,

Хэбзэ дахэу тэ ти1эр джащ фэд.

İşte böyle bir şeydir bizim güzel geleneğimiz.

 

Şarkı sözü: JANE Kırımız
Beste: SEMEGU Goşnağu

Güler yüzle karşılarız konuğu

En iyi olanı ona uygun görürüz:

Ona en iyi sofrayı sunarız-

Çerkes tavuğu ile tuz ve kaçamağı.  

Üzüm şırası da (Сэнэ 1эш1ур) sofranın yanında,

Konuk aradığı ev sahibini bulsun,

Şarkı seslerimiz dinmesin, hep yükselsin,

İşte böyle bir şeydir bizim güzel geleneğimiz.
ŞİMDİKİ KONUK KARŞILAMA GELENEĞİ

 

Arabası ile gelen konuk bahçede karşılanır. Erkek konuk otomobilinden kendi iner. Kadın konuğun kapısı ise ev sahibi tarafından açılır.

&#; Buyurunuz, saygıdeğer konuklar! (Шъукъеблагъэх, хьак1э мафэхэр!) der ev sahibi konuklara.

&#; Hayırlısıyla buyuralım (Хъярк1э теблагъ), diye yanıt verirler konuklar da.

&#; Buyurunuz, hoş geldiniz (Шъукъеблагъэх, фэсапщых), diyerek ev sahibesi de konukları karşılar.

Ev sahibi kadın konuk kadını sağ yanına alınarak eve götürür. Erkekler de onları izleyerek eve girerler.

Ev içinde ev sahibesi konuklara yeniden bir hoş geldiniz  (ш1уфэс) selamı verir:

&#; Hoş geldin, Aminet. Gelmekle bizi mutlu ettiniz. Nasılsınız? (Сыдэу шъущытых?), der kucaklaşır, el sıkışırlar. Ardından ev sahibesi erkek konuğa dönerek, “Hoş geldiniz!” (Фэсапщи!) der, elini tutar.

Aynı sırada ev sahibi de konuk kadına “Hoş geldiniz!” (Фэсапщи!) der, elini tutar. Ardından erkek konuğun elini tutar,  “Hoş geldiniz!” (Фэсапщи!) der yeniden.

Ev içi selamlaşmaları boyunca konuklar baş tarafta (jant’e/жант1э) ve yüzleri giriş kapısına dönük olarak ayakta dururlar. Gelenek gereği konuk kadın daha yukarı (saygın) bir yerde durur.

Ardından yer gösterilir, konukların oturmaları sağlanır. Ev sahibesi kapıya daha yakın bir yere düşecek bir biçimde oturur. Ev sahibesi kısa bir süre konukların yanında kaldıktan sonra, konuklardan izin ister, sofra  hazırlama işine başlar.

Erkek ev sahibi ise konuklarla birlikte kalır. Tanıdıkları, akrabaları, geldikleri köyü, yaşadıkları yöreyi sorar.

Evin kızı gelir, önce kadın konuğu, ardından konuk erkeği olmak üzere konukları  bir bir selamlar. Daha sonra yol yorgunu  olan kadın konuğu, elini yıkaması ve dinlenmesi için odadan çıkarır ve başka bir odaya alır.

• Konuğu sevinçle karşıla, selamla ve buyur et:  “Hoş geldin, konuğumuz! Buyur” de (Фэсапщи, тихьак1э!Еблагъ).
• Konuğa oturması için baş tarafı, en iyi yeri göster.
• Konuk oturmadıkça sen de oturma.
• Konuğun karşısında fazla konuşma.
• Gideceğinde konuğu bahçe kapısı önüne değin eşlik ederek uğurla, “Güle güle/Hayırlı yolculuklar” (Гъогумаф) de ona.

 

Sözlük:

Ev sahibesi  (Бысымгуащ) – Ev işlerini gören evdeki en yaşlı kadın.

Kadın konuk (Бзылъфыгъэ хьак1) – Gelen konuklardan kadın olanı.

Erkek konuk (Хъулъфыгъэ хьак1) – Konuklardan erkek olanı.

ANADİLİ VE GELENEK

 

BİRİ İLE KONUŞMA VE GELENEK

 

Dil ile gelenek

Aynı anadan doğmadır.

Dil geleneği zenginleştirir/büyütür,

Gelenek de dili güzelleştirir.
Bu ikisi birer gurur kaynağımız.
Bin yıllar boyunca ürettiğimiz zenginliğimiz.

İşte bu ikisi  atalardan

Bize kalmış, bize özgü olan  ulusal özelliğimiz.

YENEMIKO Mevlid

&#; Günaydın, baba! (Wipçedıj ş’u, tat!; Уипчэдыжь ш1у, тат!) (1)

&#; İyi günler, çocuğum! (Wimafe ş’u, siç’al!; Уимафэ ш1у, сик1ал!)

&#; İyi günler, İlyas kızı Fatima! (Wimafe ş’u, Fatima İlyasovna!)

&#; Tanrı sağlık versin/teşekkür ederim!Buyur! (Thawéğepsew! Qéblağ! Тхьауегъэпсэу! Къеблагъ!).

Adigeler büyüğe saygı gösterirler: Onun için ayağa kalkarlar, büyüğün karşısında ayakta dururlar, oturmazlar. Belirli kurallara uygun olarak büyükle konuşurlar.

Değer verdikleri yaşlılarla çok yönlü konuşan yeryüzü toplulukları da vardır. Ruslar da bunlardandır. Anne, baba, dede, nine, komşu, konuk, öğretmen ve tüm yaşlılar ile hemen her konuda konuşurlar.

&#; Günaydın, İvan kızı Marya!İyi misiniz/Nasılsınız? (Здравствуйтэ, Марья Ивановна!Как Ваше здоровье?) der Ruslar.

Adigeler baba adını ekleyerek birilerine hitap etmezler. Ancak Rusça ek ya da özellikler almış sözcüklerle öğretmenlere ya da devlet görevlilerine seslenebilirler.

Sözgelişi öğretmene: İlyas kızı Fatima, diyebilirler.

Böylesine durumlarda öğretmenin adını, baba adını da ekleyerek Rusça kuralına uygun olarak söylerler:

Örneğin, Adige söylenişiyle, ‘Astlan Cankhotoviç’ (Аслъан Джанхъотович), demezler.

Rus söylenişiyle, ‘Aslan Canhotoviç’! (Аслан Джанхотович!), derler.

Sözlük:

 

Saygı (Tlıtenığ; Лъытэныгъ)- Kişiye gösterilen değer, saygı.

Karşılama (Ş’heç’efağ; Шъхьэк1эфагъ)- Geleneğe uygun olarak kadını, büyüğü ve konuğu -saygılı bir biçimde- karşılama.

Özellik (Feme-bjım; Фэмэ-бжьым)- Bir başkasına ait görüntü ve özellikler.

Baba adı (Yatats’; Ятац1)- Kişinin adını baba adını da ekleyerek söyleme.

• İki kez düşün, bir kez konuş (Ze p’oştım t’o yegupşıs/Зэ п1ощтым т1о егупшыс)

 

Eski Adigelerde bey (pşı) de olsa kişi bir kurala uygun olarak ve baba adı eklenmeden çağırılırdı. Ancak, egemen (tétığo; тетыгъо) sınıftan olan kişiye, beye saygı gereği, bey adına  “zivshan/зиусхьан” (beyim, efendim) sıfatı/sözcüğü   eklenirdi:

&#; Zivshanew Çelemet (Çelemet Bey; Efendimiz Çelemet), derlerdi.

Sıradan çiftçiler (ırgatlar) ise, adını söylemeden sadece “Zivshan” (Beyimiz) diyerek beye (pşı) seslenirlerdi.

 

Sözlük:

 

Bey (Pşı; Пщы)- Toplumsal statü olarak:  ‘derebeyi, köy beyi, prens’; aile içi anlamda:  ‘kayıpeder’

Zivshan (Зиусхьан)- “Efendimiz, beyimiz” anlamında soylu adlarına eklenen saygınlama sözcüğü/sıfatı.

• KISA KONUŞANIN DİLİ TATLI OLUR (ZİGUŞIE Ç’EÇ’IM YIBZE EŞ’U; ЗИГУЩЫ1Э К1ЭК1ЫМ  ЫБЗЭ 1ЭШ1У) (Adıge atasözü)
• Sözünü tartmasını bil, sözünü sınırla ve arkasında durmasını bil (Wiguşıe ğune tlıf; Уигущы1э гъунэ лъыф) (Adıge deyişi)

 

EV İÇİ KONUŞMALARI VE GELENEK

Gunes ile Uşıtse soruyorlar

 

&#; Anne, bugün sana ne getirmemi istiyorsun?

&#; Hiçbir eksiğimiz yok, yavrum, teşekkür ederim!

&#; Sen ne istersin, baba?

&#; Ben “Zekoşnığ” (2) dergisinin yeni sayısını isterim.

&#; Olur, getiririm.

&#; Baba, bana da “Joğobın” (3) dergisini aldır, dedi Uşıtse.

&#; Olur. Ya sen, Gunes, sen okumak için ne istersin?

&#; Sağol, baba! Nafset bana “Samğur” (4) kitabını getirdi.

• Kıdemli (yeni olmayan) ailelerde ana ve babaya sesleniş çoğul sözle yapılır: Annemiz! &#; Babamız!  (Tyan! -Tyat!; Тян!Тят!) gibi.

Ancak anne ve babalar bildikleri, sevdikleri biriyle konuşurlarken tekil ifade de kullanırlar: Annemiz, bir şey ister misin? (Tyan, zıgorem wıfaya? &#;Тян, зыгорэм уфая?).

Adigeler tanımadıkları ya da samimi olmadıkları bütün büyüklere/yaşlılara “Annemiz!” (Tyan!), “Babamız!” (Tyat!) diyerek seslenirler.

• Şimdiki çocuklar/kızanlar anne ve babalarını “mam” (anne) ve “pap” (baba) diye çağırırlar. Bu sözcükler Rusça’dan bize geçmiştir.
• Eski Adigeler amca, hala, dayı ve teyzeyi düz adlarıyla çağırırlardı, tekil ölçü kuralına uygun olarak onlarla konuşurlardı.
• Şimdiki Adigeler amca ve dayıya “dada” (дядя; amca, dayı), teyze ve halaya “tetya”  (тетя; teyze, hala) derler. Bu gibi ad ve sözcükler de  Ruslardan ve Rusça’dan alınmadır.

Uşıtse internet aracılığıyla iletişim kuruyor:

Türkiye-Antalya-Korkuteli-Yeleme Köyü

 

&#; Ben bir Adige’yim. Adım Nart. Yedıc ailesindenim

Annemin erkek kardeşine bizler “Daye” (Дае; Dayı) deriz.

Annemin kız kardeşine de “Abla” (1аблэ) diyoruz.

• Konuştuğun kişiyle saygılı konuş
• Konuşurken iyi düşün ve öyle konuş
• Sözlerini ve konuşmanı karşındakinin anlayacağı bir biçimde düzenle
• Senden büyük olan,  sana izin vermeden konuşma
• Bağırarak konuşma

SELAMLAŞMA/KARŞILAŞMA KONUŞMALARI (Ş’UFES XABZEXER; Ш1УФЭС ХАБЗЭХЭР)

 

• Adigeler sevinçli/üzüntülü (gopağe/гопагъэ)  ve içtenlikli (gufebenığe/гуфэбэныгъэ) sözleri  kullanmasını çok iyi bilirlerdi. Sevinç ve sevinme, Adige geleneğinin kökünde, temelinde bulunur. Bunu  özellikle karşılaşmalar sırasındaki selamlaşma biçimlerinde  görebiliyoruz.

 

Karşılaşma selamları yerine ve zamanına göre gruplara ayrılır.

1. Her zaman kullanılan selamlaşmalar:

 

&#; Günaydın!/İyi sabahlar!-Tanrı seni seviyor! (Wipçedıj ş’u!-Them ş’u wétleğu!; Уипчэдыжь ш1у!- Тхьэм ш1у уелъэгъу!)

&#; İyi günler! – Tanrı gününü iyi etsin! (Wimafe ş’u! – Mefeş’u Them qıwét!; Уимафэ ш1у! – Мэфэш1у Тхьэм къыует!)

&#; İyi akşamlar! – Daha iyisi olsun! (Wipçıhe ş’u! – Nahış’ujew!; Уипчыхьэ ш1у! – Нахьыш1ужьэу!)

&#; Işık içinden çıkarak gel! Sen de  aydınlık içinden çıkıp gel! (Nefıtleş’u wıqéç’! – Weri nefıtleş’u wıqéç! Нэфылъэш1у укъек1! – Ори нэфылъэш1у укъек1!)

-İyi geceler! – Sana da iyi geceler (Çeş rehat qıwek’u! – Weri çeş rehat qıwek’u!; Чэщ рэхьат къыок1у! – Ори чэщ рэхьат къыок1у!)

-Seni görmeye geldim. &#; Tanrı gözünü iyilik yolunda ışıldatsın (Wızezğetleğunew sıqek’uağ. -Wıne ş’uç’e The yeğaptl; Узэзгъэлъэгъунэу сыкъэк1уагъ. &#; Унэ ш1ук1э Тхьэ егъаплъ)

&#; Seni, hal hatırını sorayım diye geldim.  – Tanrı seni iyilik yolunda aranan biri olarak yaşatsın (Sıpç’ewpç’en s”ui sıqek’uağ.  – Ş’uç’e qıpç’ewpç’exew  Them wışéğa’ ; Сыпк1эупч1эн с1уи сыкъэк1уагъ.  – Ш1ук1э къыпк1эупч1эхэу Тхьэм ущегъа1)

&#; Rüyamda gördüm. &#; Tanrı hayırlı etsin! (Pç’ıhap’e stleğuğe. Khayr The yeşş!;  Пк1ыхьап1э слъэгъугъэ. Хъяр Тхьэ еш1!)

&#; İyi haberlerini alıyoruz.  – Tanrı  iyi haberlerden sizi yoksun bırakmasın (Wiqebar ş’uç’e zexetexı.  – Qebarış’u Them şuşémığaç’ –Уикъэбар ш1ук1э зэхэтэхы.  – Къэбарыш1у Тхьэм шъущемыгъак1)

-Aklıma geldin de (özledim de) geldim.  – Tanrı seni iyi yönlerinle herkese anımsatsın (Sigu wıqeç’ığeti sıqek’uağ. -Them ş’uç’e  agu wıqéğeç’.  – Сигу укъэк1ыгъэти сыкъэк1уагъ.  – Тхьэм ш1ук1э  агу  укъегъэк1).

1. Yola çıkış ve yol boyundaki selamlaşmalar:

 

&#; Güle güle/iyi yolculuklar! – Teşekkür ederim! (Ğogumaf! – Thawéğepsew!; Гъогумаф! – Тхьауегъэпсэу!)

&#; İyi yolculuklar dilerim.  – Benimle birlikte, -manen yanımda- gelesin (Ğogumafe wéj – Wıqızdéj; .  Гъогумаф – Укъыздежь).

-Oğlumuz askere gidiyor. -Tanrı yolunu açık/hayırlı etsin (Tiç’ale dzem yejağ. &#; Yejeğe mafe Them yeşş; Тик1алэ дзэм ежьагъ. &#; Ежьэгъэ мафэ Тхьэм еш1).

&#; Hoş geldiniz. &#; Teşekkür ederim (Fesıj apşi. -Thawéğepsew; Фэсыжь апщи.  – Тхьуегъэпсэу).

Selamlaşmalarda,  selama uygun davranış da gerekir:

 

&#; Araba sürerken bir kadının yanından geçecek olursan, onu toza boğmadan , başınla hafif bir selam vererek ve  yavaşlayarak yanından geçmelisin.

&#; Atlı iken bir kadınla karşılaşacak olursan, attan inmelisin ya da eğer üzerinde biraz kalkarak kadını selamlamalısın.

&#; Bir eve girersen ilkin evin hanımını (bısımguaşe) selamlamalısın. Bir grupla karşılaşacak olursan ilkin içlerindeki kadını selamlamalısın.

III. Sofrada, grup içinde selamlaşma

&#; Sofrada oturulurken ayağa kalkılmaz, Adıgelerde yemek herkesten büyük (saygın olan) sayılır.

1. Çalışma durumu ile ilişkili selamlaşmalar:
   

1. Toprağı sürme ya da ekin ekme işiyle ilişkili selamlar:

&#; Selam, bereketli olsun, Tanrı sana bereket yağdırsın (Ğebeju weğot  apşi, Them pféğebuağu; Гъэбэжъу огъот апщи, Тхьэм пфегъэбагъу), derler çiftçiye.

-Teşekkür ederim/Tanrı sana sağlık bağışlasın (Thawéğepsew; Тхьауегъэпсэу), der çiftçi de.

1. Bir koyun sürüsünün yanından geçerken:

&#; Selam, -sürün- çoğalsın! (Bekhu apşi! Бэхъу апщи!)- derler.

&#; Teşekkür ederim! (Thawéğepsew!; Тхьауегъэпсэу!).

Atasözü:  KENDİNE “GELENEĞE UYGUN OLARAK  KONUŞUYOR” DEDİRT   (‘Xabzem tétew mepsatle’ yağa’u;  ‘Хабзэм тетэу мэпсалъэ’ ягъа1у)

Söylenmesi uygun olanlar

 

&#; Tanrı sağlık bağışlasın! ((Thawéğepsew!; Тхьауегъэпсэу!)

&#; Mutlu bir ömür sürdüresin!Mutlu bir yaşlılık yaşayasın!Mutluluk içinde yaşlanasın!(J’ış’he mafe wekhu! Жъышъхьэ мафэ охъу!)

&#; Bağışla beni! (Qısfeğeğu!; Къысфэгъэгъу!)

&#; Uygunsuz davranma (Yemık’u wımışşı; Емык1у умыш1ы)

&#; Verdiğin sözü unutma (Wiguşıe zışımığeğupş; Уигущы1э зыщымыгъэгъупш)

&#; Sözünü senden alıyorum (Wiguşıe p’epısexı; Уигущы1э п1эпысэхы)

&#; Bir  şey söyleyebilir miyim?  (Zı guşıe gore qas’o khuşta?  Зы гущы1э горэ къас1о хъущта? )

&#; Bir eklemede bulunabilir miyim?  (Qıxezğekhojı  khuşta?   Къыхэзгъэхъожьы хъущта?)

Söylenmesi uygun olmayanlar

 

&#; Kapa çeneni! (Wıje zetétlh! Ужэ зэтелъхь!)

&#; Yeter, sus! (Şığet! Щыгъэт)

&#; Kafayı ütüleme! (Ş’her wımıwbate! Шъхьэр умыубатэ!)

&#; Kafamı şişirme! (Sımıwdegu! Сымыудэгу!)

&#; Başımı ağrıtma! (Sş’he wımığewız! Cшъхьэ умыгъэуз!)

&#; Uzatma artık! (Zepığewıj ş’ıw! Зэпыгъэужь шъыу!)

&#; Git! (Uç’; 1ук1)

&#; Gözüme görünme! (Zısemığetleğu!;  Зысэмыгъэлъэгъу!)

&#; Nereye gitmek istersen git! (Wızdak’o pşşoyğom k’o!  Уздак1о пш1оигъом к1о!)

Tatlı dil yılanı

Deliğinden çıkarır.

İyi söz ürer (güçlenerek yayılır).

-Kişileri- yakınlaştırır.

Jebze daxem blağor

Qıréşı yinabğo.

Psetleşşur mebağoş’.

Wızeféşşı blağe.

Жэбзэ дахэм благъор

Къырещы инабгъо.

Псэлъэш1ур мэбaгъошъ.

Узэфеш1ы благъэ.

BEĞ Nurbıy

Atasözü: Bıçak yarası kapanır, dil yarası kapanmaz (Çatem piwpç’ırer meç’ıjı, jem piwpç’ırer ç’ıjırep; Чатэм пиупк1ырэр мэк1ыжьы, жэм пиупк1ырэр к1ыжьырэп).

• Gelenek tanımayan – yaramazın biridir (Xabzemışşe – şşıç’ay; Хабзэмыш1эр – ш1ык1ай)
• Adıge geleneği – ata mirasıdır (Adıge xabzer – ate ç’enıj’; Адыгэ хабзэр – атэ к1эныжъ)
• Topluma katılmayan – gelenek dışı kalır (Axemıhe – xebzençe; Ахэмыхьэ – хэбзэнчъэ)
• Yüz göz bakar, yüz kulak dinler (Niş’e maptle, thak’umiş’e meda’o;  Нишъэ маплъэ, тхьак1умишъэ мэда1о)
  

Dikkat:  Adigelerin “Yüz göz bakıyor, yüz kulak dinliyor” deme nedenleri, kişinin söz ve davranışlarına sürekli özen göstermesi, sınırları aşmaması ve dikkatli olması gereği nedeniyledir. Kimsenin seni görmediğini ve duymadığını düşünmemelisin. Tek bir ayıplı halin, söz ve davranışın bile görülürse, bu seni değersiz (ucuz) biri yapmaya yeterli olabilir.

 

Atasözleri:

• Düşünerek konuş, etrafına bakarak otur (Gupşısi psatle, zıptlıhi t’ıs ; Гупшыси псалъэ, зыплъыхьи т1ыс)
• Ayıp olandan kaçın, yıl (Yemık’um şşol’ıç’; Емык1ум ш1ол1ык1)
• “Laf ebesi-biri, bilindik – mukallit” dedirtme kendine (“A’ore –pe’oj’, aşere – peşşıj” yamığa’u ; «А1орэ – пэ1ожь, аш1эрэ – пэш1ыжь» ямыгъа1у).

 

Bilgi notu:

1) Adigece’yi  öğretmeye ve öğrenmeye çalışan gençlerimizin telefonla ricalarda bulunmakta olmaları nedeniyle, bazı Adigece sözcük ve deyimlerin Kiril ve Latin olarak özgün biçimlerini de yazmaya  çalışıyoruz. Elde olmayan hataların düzeltilmeleri ve bağışlanmaları ricasıyla. -HCY

2) “Zekoşnığ” (Zeqoşnığ; Зэкъошныгъ)-Maykop’ta üç ayda bir yayınlanan Adigece edebiyat ve kültür dergisi.

3) “Joğobın” (“Жъогъобын”-‘Takım Yıldızı’ ya da ‘Yıldız Ailesi’ anlamında)- Maykop’ta Adigece olarak yayınlanan resimli çocuk dergisi.

4) “Samğur” (Самгъур)-Masal kuşu adı, burada masal kitabı. Samğur kuşu iri ve ölümüz bir kuştur, bir gözüyle geçmişi, diğer gözüyle de geleceği  görür.

 

İYİ İLE KÖTÜ VE GELENEK

GERÇEK İLE YALAN

İyi ile kötü, iyi olanla kötü olan yaşamın iki karşıt öğesidir.

Gerçekçilik, yiğitlik ve acıma duygusu, çalışmayı sevmek- iyi olan şeylerdendir.

Yalan söylemek, üşengeç olmak ve laf taşımak –kötü olan huylardandır.

İyi olan övülür, kötü olansa kınanır, aşağılanır.

Bir kurt öyküsü:

KURDUN ŞARKISI

Söylenip anlatıldığına göre, bir kurt yaşarmış. Çok acıkmıştı, avlanmak için kırda koşuştururken, sürüden ayrı düşmüş bir kuzucuk ile karşılaşmış. Kuzuyu kapıp kaçacağı bir sırada, dikenlikten fırlayan minik bir fare kurdu ürkütmüş, ürken kurt da eski bir av çukuruna düşmüş.

&#; Yandım-m-m, yandım, diye yakınmaya başlamış kurt, bir türlü  çukurdan çıkamıyormuş. Kuwoğuibl/yedi ses uzaklıktaki bir yerde otlamakta olan koca inek sesi duymuş ve çukurun önüne gelmiş.

&#; Sen, vay be, Kurt,

&#; Sen , her şeyinle dehşet saçan,

&#; Sen, eğri bacaklı (лъэк1эп1 к1эхыхэр) iki göz,

&#; Sen, çift sivri kulaklı,

Nasıl da düşmüşsün buraya

&#; Sen, Allahlık, inek,

Senin baban ile benim babam kardeştir,

Senin annenle benim annem kız kardeştir,

Seninle kardeşlik andı içmeye hazırım,

Yeter ki çıkar beni bu çukurdan,

Ömrümce senden olanlara asla kötü gözle bakmam.

İnek kurdun yalan söylediğini anladı ve onu şöyle yanıtladı:

&#; Sen, Allah&#;ın belası, kurt,

Güz geldiğinde yavru danamı benden kapıyor,

Bahar geldiğinde de sırtımı dişliyorsun,

Seni çıkarıncaya değin Tanrı  alıkoysun seni burada.

Koca inek dönüp gitmiş.

Kurt yeniden yakarmaya başlamış. Sesi duyan tilki de gelmiş. Ona da yalvarmış ama dinletememiş. Ne yapsa, neyi denese, kurt çıkamıyormuş çukurdan. Sonunda sesi duyan kırat gelmiş.

&#; Seni Allah göndermiş kır at,

Kaz otu ile yeşil/marul otunun (къэлъ уцы) bol,

Çınarın çok olduğu,

Çakıllı bir yerde bir pınar var,

Pınardan   sanki bal suyu fışırdıyor,

Seni oraya götürürüm,

Yeter ki beni bu çukurdan çıkar bir, demiş kurt, yalan üzerine yalan sıralamış. Kır at bu sözlere aldanmış: Peki, demiş seni bu çukurdan nasıl çıkarabilirim?  diye sormuş,

&#; Sen bıyıklarını (wisırıne paç’exer) çıkar dışarı/burnunu uzat,

On parmağımla yakalarım ben onları,

Bu uğursuz çukurdan çakart da beni tek,

Ömrümce hiçbir ata sataşmam.

At, bıyıklarını uzatır,

Kurt da on tırnağıyla onu pençeler,

Nogay çukurunun içine çeker,

İnce derisinden başlayarak parçalar,

Atın kemiklerini

Merdiven yapıp çukurdan çıkar.

Karnı doymuş kurtlar ulumaya başlarlar,

Ormanın derinliklerine dalarlar.

AÇIKLAMALI SÖZLÜK

Ses mesafesi (kuwoğu; куогъу) – bağıran birinin sesinin ulaşacağı mesafe. Eski Adıge ölçü birimi.

Yeşil ot (qetl wıts;  къэлъ уц) – kurutmak üzere biçilen ot, marul otu da denir.

Dana (nıbğeşkhu;  ныбгъэшхъу) – bir yıllık dana. Erkek buzağı.

Tuluk (netı; нэты) – keçi derisi tulumu.

İnce deri (p’oç’e – bj’aç’ ;  п1ок1э – бжъак1) – burada atın derisi sözkonusu ediliyor.

Burun (sırıne paç’;  сырынэ пак1) – atın ön burunu, burnun ön tarafı.

Doymuş kurtlar (tığuj’ ğeşxeç’ığexer ;  тыгъужъ гъэшхэк1ыгъэхэр) – öyküde tek bir kurt sözkonusu iken, ancak sona doğru çoğaldığı, birçok kurt bulunduğu görülüyor. Bu sözlü anlatıda bir gelenektir. Kurdun acımasızlığını, vahşiliğinin altı çizilmek isteniyor.

Sivri dikenli (ts’ıpaşkhu; цыпашъхъу) – “kulak uçları pıtrak dikeni gibi sivri, batıcı” denmek isteniyor.

 

Atasözü:

 

KURT ÇOBAN YAPILMAZ (TIĞUJ’IR MELAKHO AŞŞIREP; ТЫГЪУЖЪЫР МЭЛАХЪО  АШ1ЫРЭП)

 

Öykü:

 

Doğru ile yalanın arası

 

&#; Doğru ile yalanın  arası nedir? -diyerek Vıserej’e (*) sordular.

&#; Dört parmak (**), demiş Vıserej. Dört parmağını göz ile kulak arasına  koyup gösteriyor.

&#; Bundan ne gibi bir anlam çıkıyor ki? -diyerek, ikinci kez sormuşlar.

&#; Bundan şunu anlamak gerekir, demiş Vıserej, kulak doğruyu da yalanı da duyar, doğru olanı ise gözün gördüğüdür. İnsan görmediği bir şeye doğrudur deyip tanıklık etmemese daha iyi yapmış olur, demiş Vıserej.

• Adigeler kötü huylu kişileri yererler (Adıgeme şen dey zıxetlxer awmısı xabze;  Аыгэмэ шэн дэй зыхэлъхэр аумысы хабзэ)

Bilgi notu:

 

(*) Vıserej (Wıerej’;  Усэрэжъ) – Sözlü anlatıda bilge, kahin, geleceği bilen kişi.

(**) Dört parmak mesafesi (Pl’ale;  Пл1алэ)

Biz de öyle birini istemeyiz

Söz &#; MIRZE Dzepş, beste – NATHO Canhot

Dargınlığı

Yalanı huy edinen,

Ana babayı dinlemeyen,

Büyükleri saymayan

Birini kimse istemesin, istemesin,

Biz de öyle birini istemeyiz, istemeyiz.

Sert görünen,

Kendini uyanık gören,

Arkadaşları ile geçinmeyen,

Küçücük çocukları üzen,

Birini kimse istemez, istemez,  

Biz de öyle birini istemeyiz, istemeyiz.

 

• NART  RANDEVUSUNA İHANET ETMEZ (NART YİP’ATLE YEPTS’IJIREP; НАРТ ИП1АЛЪЭ ЕПЦ1ЫЖЬЫРЭП)
  

• DOĞRUNUN KÖKÜ GELENEĞİN DİREĞİDİR (Ş’IPQEM YITLAPSE XABZER YİÇ’ESEN ; ШЪЫПКЪЭМ ЫЛЪАПСЭ  ХАБЗЭР ИК1ЭСЭН)
  

• DOĞRU SÜTUNDUR (Ş’IPQER PQEW;  ШЪЫПКЪЭР ПКЪЭУ)
  

• DOĞRULUK ALTINDAN DAHA DEĞERLİDİR (Ş’IPQAĞER DIŞ’EM NAH TLAP’ ;  ШЪЫПКЪАГЪЭР  ДЫШЪЭМ НАХЬ ЛЪАП1)

 

• YALAN KAYPAKLIKTIR (PTS’IR  TS’ENTLAĞO ;  ПЦ1ЫР  Ц1ЭНЛЪАГЪО)

 

• YALANCILIK YÜZSÜZLÜKTÜR (PTS’IWIPSIR NEPNÇ ; ПЦ1ЫУПСЫР НЭПЭНЧЪ)
  

• YALAN SENİ ALÇALTIR/SENİ DEĞERSİZ BİRİ YAPAR (PTS’IM PIWIT WéKHUL’E ;  ПЦ1ЫМ ПЫУТ УЕХЪУЛ1Э)

 

• BİR YALAN YÜZ DOĞRUYU PASLATIR (ZI PTS’IM Ş’IPQİŞ’E YEĞEWTLIYI ;  ЗЫ ПЦ1ЫМ ШЪЫПКЪИШЪЭ ЕГЪЭУЛЪЫИ)

 

• Yalancı doğruyu söylese bile ona inanmazlar (Pts’ııpsım ş’ıpqe qı’omi aşşoşş khujırep ;  Пц1ыусым шъыпкъэ къы1оми аш1ошъ хъужьырэп)

 

Dikkat:

 

Dilini terbiye et, yalan söyleme (Wibze ğe’ase, pts’ı wımıwsı; Уибзэ гъэ1асэ, пц1ы умыусы)

Söz ve eylemin birbirini tutsun (Wi’ore wişşere zetéğet;  Уи1орэ уиш1эрэ зэтегъэт)

Sözlük:

 

Doğru-doğruluk (Ş’pqe – ş’ıpqağ ; Шъыпкъэ – шъыпкъагъ) – İşin, olayın durumu- doğru konuşmak, doğru biçimde hareket etmek.

Yalan – yalan söylemek (Pts’ı – pts’ıwsın; Пц1ы –пц1ыусын) – Doğruyu bozan sözcük – doğruyu bozan sözler etmek.

Suçlu, kabahatli – suçlamak, kınamak (Mıse – ğemısen; мысэ – гъэмысэн) –Doğru olmayan bir biçimde hareket eden; söylenmemesini söyleyen; yapılmaması gerekeni yapan; suçsuz kişinin kalbini kıran – böyle birini kınamak.

Takdir – takdir etme (Şıtkhu – şıtkhun; Щытхъу – щытхъун)- Kişinin yaptığı iyi şey –bu iyi şeyi değerli sayma.

Benzer Yazılar

SORU ve YANITLARLA XABZE

ADİGE DÜĞÜNÜ

NISAŞE GUIP

nest...

120097 120098 120099 120100 120101