Bir dörtlükte birinci dize ile üçüncü dizenin, ikinci dize ile de dördüncü dizenin kendi arasında kafiyeli olmasına ‘&#;çapraz uyak (kafiye)&#; denir. Çapraz uyak, &#;abab&#; şeklinde gösterilir.
Kalbim bir çiçektir, gündüzler ölgün a Gelin, gelin, onu açın geceler b Beni yâd edermiş gibi bütün gün a Ötün kulağımda çın çın geceler b (Necip Fazıl)
Gördüler: &#;Aynada bir gizli cihan&#; Ufku çepçevre ölüm servileri&#;&#; Sandılar doğdu içinden bir an O, uzun gözlü, uzun saçlı peri. (Yahya Kemal Beyatlı)
Şu bakır zirvelerin ardından Bir süvari geliyor kan rengi. Başlıyor şimdi melûl akşamdan Son ışıklarla bulutlar cengi&#; (Ahmet Haşim)
Bir dörtlükte birinci dize ile ikinci dizenin kendi arasında, üçüncü dize ile de dördüncü dizenin kendi arasında kafiyeli olmasına &#;düz uyak (kafiye)&#; denir. Şiir beyitlerden oluşuyorsa her beytin kendi arasında kafiyeli olmasına &#;düz kafiye&#; denir. Dörtlüklerde &#;aabb&#;, beyitlerde ise &#;aa, bb, cc &#;&#; şeklinde gösterilir. Şimdi düz kafiyeye örnek verelim.
Bursa&#;da bir eski cami avlusu, Küçük şadırvanda sakırdayan su; Orhan zamanından kalma bir duvar&#; Onunla bir yaşta ihtiyar çınar Eliyor dört yana sakin bir günü. Bir rüyadan arta kalmanın hüznü İçinde gülüyor bana derinden. Yüzlerce çeşmenin serinliğinden, Ovanın yeşili, göğün mavisi Ve mimarilerin en ilâhisi. (Ahmet Hamdi Tanpınar)
Bin atlı, akınlarda çocuklar gibi şendik, Bin atlı, o gün dev gibi bir orduyu yendik,
Ak tolgalı beylerbeyi haykırdı: ilerle! Bir yaz günü geçtik Tuna’dan kafileyle…
Şimşek gibi bir semte atıldık yedi koldan, Şimşek gibi Türk atlarının geçtiği yoldan. (Yahya Kemal)
(a) Gâh odunda vü gâh suda idi (a) Dün ü gün kahrile kısuda idi (b) Ol kadar çeker idi yükler ağır (b) Ki teninde tü komamıştı yağır (c) Nice tü kalmamıştı et ü deri (c) Yükler altında kana döndü deri
(a) Kandilli yüzerken uykularda (a) Mehtabı sürükledik sularda (b) Bir yoldu parıldayan gümüşten (b) Gittik… Bahs açmadık dönüşten (c) Hulyâ tepeler, hayal ağaçlar (c) Durgun suda dinlenen yamaçlar (d) Mevsim sonu öyle bir zaman ki (d) Gaaip bir mûsikiydi sanki. (Yahya Kemal)
3. Sarma Uyak (Kafiye)
Bir dörtlükteki birinci dize ile dördüncü dizenin kendi arasında, ikinci dize ile de üçüncü dizenin kendi arasında kafiyeli olmasına &#;sarma uyak (kafiye)&#; denir. Sarma kafiye &#;abba&#; şeklinde gösterilir.
Her şey yerli yerinde; havuz başında servi a Bir dolap gıcırdıyor uzaklarda durmadan, b Eşya aksetmiş gibi tılsımlı bir uykudan, b Sarmaşıklar ve böcek sesleri sarmış evi. a
Tuna&#;yı görmedim, fakat, tanırım, Bir ümit önünde koştuğum zaman, Geçmişi anarak coştuğum zaman Kendimi Budin&#;in beyi sanırım. (Arif Nihat Asya)
Seni sevmek mor denizlerdi biraz Ne kadar gidilse bir o kadar bitmeyen Umutlar ve yıkılmalar ardında direnilen Seni sevmek mevsimler içinde en güzel yaz (Afşar Timuçin)
Perdemiz üstünde uçan leylekler Şimdi ay vurunca yabancı, uzak Mavi bir iklimden kanat çırparak Geçen leyleklere benzeyecekler (Ali Mümtaz Arolat)
İkinci Kaynak
1- Düz Kafiye: Birinci mısra ile ikinci mısraın; üçüncü mısra ile dördüncü mısraın birbiriyle kafiyeli olmasıdır aaaa, aabb, aaab. Mesnevi tarzı kafiye de denilir.
a- İftardan önce gittim Atik-Vâlde semtine, a- Kaç defa geçtiğim bu sokaklar, bugün yine, b- Sessizdiler. Fakat Ramazan maneviyyeti, b- Bir tatlı intizara çevirmiş sükûneti.
2- Çapraz Kafiye: Bir dörtlükte; birinci mısra ile üçüncü mısraın, ikinci mısra ile de dördüncü mısraın kafiyeli olmasıdır. abab şeklinde gösterilir. a- Hayran olarak bakarsınız da, b- Hûlyanızı fetheder bu hâli. a- Beş yüz sene sonra karşınızda, b- İstanbul Fethi’nin hayâli.
a- Bir hayalet gibi dünya güzeli, b- Girdiğinden beri rüyâlarına. a- Hepsi meshûr, o muamma güzeli, b- Gittiler görmeye Kaf dağlarına.
3- Sarma (l) Kafiye: Bir dörtlükte; birinci mısra ile dördüncü mısranın ve ikinci mısra ile de üçüncü mısraın kafiyeli olmasıdır. abba şeklinde gösterilir.
a- İhtiyar elini bağrına soktu, b- Dedi ki, “İstanbul Muhasarası. b- Başlarken aldığım gaza yarası, a- İçinden çektiğim bu oktu!
b- Bir sonbahar akşamı… sahillerdeyim, a- Gamlı bir heykel gibi kayalarla ben. b- Dağınık saçlarımdan pervasız esen, a- Rüzgârların elinde bir kırık neyim.
Yazdır!
Kafiye Düzenleri (Kafiye Şeması-Kafiye Örgüsü)
Mısraların son seslerine bakılarak bir dörtlüğün kafiye düzeni çıkarılır. Kafiye düzenlerinin, mısralarının son seslerindeki düzene göre çeşitleri vardır.
1. Düz Kafiye:
Kafiye şeması: &#;a a a b&#;, &#;bbbc&#;; &#;cc&#;; &#;a a b b&#;; aaba (aaxa) olmalı.
Beyitlerin kendi arasında kafiyeli olmasıdır. Divan edebiyatının mesnevi nazım biçiminde de bu düzen kullanıldığından &#;Yeni mesnevi düzeni&#; olarak da adlandırılır. &#;ikili&#; olarak da adlandırılır. Divan şiirinde özellikle uzun şiirlerde görülür. Yeni mesnevi düzeninin mesnevi düzeninden farkı cümlelerin bir sonraki dizeye de sarkmasıdır.
Örnek-1
İftardan önce gittim Atik-Valde semtine (a) Kaç defa geçtiğim bu sokaklar, bugün yine, (a) Sessizdiler, Fakat Ramazan maneviyyeti (b) Bir tatlı intizara çevirmiş sükûneti (b)
Örnek-2
Bursa&#;da eski bir cami avlusu, (a) Küçük şadırvanda şakırdayan su. (a) Orhan zamanından kalma bir duvar&#; (b) Onunla bir yaşta ihtiyar çınar (b) Eliyor dört yana sakin bir günü. (c) Bir rüyadan arta kalmanın hüznü (c) İçinden gülüyor bana derinden. (d) Yüzlerce çeşmenin serinliğinden (d) Ovanın yeşili göğün mavisi (e) Ve mimarilerin en ilahisi. (e)
Çepeçevre bahar içinde bir yer gördük (a) Ferhat ile Şirin’i beraber gördük (a) Baktık geceden fecre kadar ellerde (x) Yıldızlara yükselen kadehler gördük (a)
2. Çapraz Kafiye:
Kafiye şeması: &#;a b a b&#; &#;cdcd&#; olmalı.
1&#;inci ile 3&#;üncü, 2&#;nci ile 4&#;üncü dizelerin kafiyeli oluşudur.
Örnek-1
Hayran olarak bakarsınız da (a) Hülyanızı fetheder bu hali(b) Beş yüz sene sonra karşınızda (a) İstanbul fethinin hayali (b)
Örnek-2
Evet her şey bende bir gizli düğüm: (a) Ne ölüm terleri döktüm, nelerden! (b) Dibi yok göklerden yeter ürktüğüm, (a) Yetişir çektiğim mesafelerden.&#;(b)
3. Sarma (Sarmal) Kafiye:
Kafiye şeması: &#;a b b a&#; &#;cddc&#; olmalı.
1&#;inci ile 4&#;üncü, 2&#;nci ile 3&#;üncü dizelerin kafiyeli oluşudur.
Örnek-1
İhtiyar, elini bağrına soktu, (a) Dedi ki: &#;İstanbul muhasarası (b) Başlarken aldığım gaza yarası (b) İçinden çektiğim bu oktu. (a)
Örnek-2
&#;Su değil, mevsimin havası akan, (a) Duyduğun yaprağın, dalın sesidir, (b) Suda yıldızların parıltısıdır, (b) Bu karanlıkta, bazı bazı çakan.&#; (a)
4. Örüşük Kafiye
Kafiye şeması:
&#;&#;&#;&#;&#;.. a &#;&#;&#;&#;&#;.. b &#;&#;&#;&#;&#;.. a
&#;&#;&#;&#;&#;.. b &#;&#;&#;&#;&#;.. c &#;&#;&#;&#;&#;.. b
&#;&#;&#;&#;&#;.. c
Örnek:
KAVAL
Bir dereden kopardım (a) Bu incecik kamışı (b) Ve bir bıçakla yardım (a)
Pek solgunsa da dışı (b) Sesinde gizli, berrak (c) Pınarların akışı: (b)
Dinle, ne şakrıyor, bak!
Ali Mümtaz Arolat
Mani Tipi Uyak
Halk edebiyatındaki manilerden yayılmış kafiye şemasıdır.
Yeni Türk şiirinde mani tipi uyak, mani dörtlüklerinin arka arkaya sıralanmasından doğmuştur. Dörtlükler mana bakımından bağımsız değil, birbirleriyle ilgilidir.
Şeması: "a, a, b, a", "c, c, d, c"
Örnek
Uyan
Baksana kim boynu bükük ağlayan? &#; a Hakk-ı hayâtın senin ey Müslüman! &#; a Kurtar o bîçâreyi Allah için, &#; b Artık ölüm uykularından uyan! &#; a
Bunca zamandır uyudun, kanmadın; &#; c Çekmediğin kalmadı, uslanmadın. &#; c Çiğnediler yurdunu baştan başa, &#; d Sen yine bir kerre kımıldanmadın! &#; c
Ninni değil dinlediğin velvele &#; d Kükreyerek akmada müstakbele &#; d Bir ebedî sel ki zamandır adı; &#; e Haydi katıl sen de o coşkun sele &#; d
(Mehmet Akif Ersoy)
Koşma Tipi Uyak
Aşık edebiyatı nazım şekillerinden biri olan koşma, saz şairlerinin en çok kullandığı nazım şeklidir.
Koşma tipi uyak, halk edebiyatı geleneğinden beslenen birçok şair tarafından kullanılmıştır.
Uyak düzeninde ilk dörtlük üç farklı şekilde görülür.
Uyak düzenindeki değişmeyen özellik ise dörtlüklerin son dizelerinin birbiriyle uyaklı olmasıdır. Diğer dörtlükler de ilk dörtlüğe göre şekillenir.
Geceleyin bir ses böler uykumu, &#; a İçim ürpermeyle dolar: - Nerdesin? &#; b Arıyorum yıllar var ki ben onu, &#; a Âşıkıyım beni çağıran sesin. &#; b
Gün olur sürüyüp beni derbeder, &#; c Bu ses rüzgarlara karışır gider. &#; c Gün olur peşimden yürür beraber, &#; c Ansızın haykırır bana: - Nerdesin? &#; b
Bütün sevgileri atıp içimden, &#; d Varlığımı yalnız ona verdim ben. &#; d Elverir ki bir gün bana, derinden &#; d Ta derinden bir gün bana: "Gel" desin. &#; b (Ahmet Kutsi Tecer)
Mesnevi Tipi Uyak
Mesnevi, divan şiiri nazım şekillerinden biridir.
Bu nazım şeklinde her beyit kendi arasında uyaklıdır.
Uyak bulmakta sağladığı kolaylık nedeniyle Batı etkisinde gelişen Türk edebiyatının birçok şairi tarafından kullanılmıştır.
Dizeler "a, a, b, b, c, c, d, d " şeklinde sıralanır.
Örnek
Bursa'da Zaman
Bursa&#;da, bir eski cami avlusu &#; a Küçük şadırvanda şakırdayan su, &#; a Orhan zamanından kalma bir duvar, &#; b Onunla bir yaşta ihtiyar çınar, &#; b Eliyor dört yana sakin bir günü. &#; c Bir rüyadan arta kalmanın hüznü &#; c İçinde gülüyor bana derinden &#; d Sanki bir hâtıra serinliğinden: &#; d Ovanın yeşili, göğün mavisi &#; e Ve mimarilerin en ilâhisi &#; e (Ahmet Hamdi Tanpınar)
Çıkmış Sorular
Güneş çekildi demin Doğdu bir cenk akşamı Bu bütün günlerimin İçime denk akşamı
Gidene bak gidene Güller sarmış dikene Mevlâ sabırlar versin Gizli sevdâ çekene
1. Çapraz Uyak (Kafiye):