Polimer Kimyası 9 Sınıf
Gülməmməd Süleymanov
Gülməmməd Süleymanov — kimya elmləri doktoru, professor.
Həyat və fəaliyyəti[redaktə mənbəni redaktə et]
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Dilqəm Tağıyevin 50 müəllif şəhadətnaməsi və patenti var. Bunlardan bəziləri aşağıdakılardır:
- 1723792 ДСП "Способ получения димеров олефинов С6 ,С8" (Соавторами)
- 1659093 "Катализатор для димеризации пропилена" (Соавторами)
- 1823415 ДСП "Способ олигомеризации С6-олефинов" (Соавторами)
- 1781206 "Способ получения диалкилфталатов" (Соавторами)
- 1743035 ДСП "Катализатор для олигомеризации С6- олефинов" (Соавторами)
- 98 0084 "C6-olifinlərin dimerləşmə üsulu" (Həmmüəllifli)
- İ 2000 0235 "Metilentsiklopropanın timerləşməsi üsulu" (Həmmüəllifli)
- İ 2003 0204 "Propin turşusunun alınma üsulu" (Həmmüəllifli)
- İ 2004 0161 "Karbon turşularının mürəkkəb efirlərinin alınma üsulu" (Həmmüəllifli)
- İ 2014 0016 "4-Fenil-o-ftalodinitrilin alınma üsulu" (Həmmüəllifli)
- İ 2017 0004 "O-karboksibenzoilferrosenin natrium duzunun alınma üsulu" (Həmmüəllifli)
- İ 2017 0055 24.10.2017"Renium əsasında nazik təbəqəli örtüyün alınma üsulu" (Həmmüəllifli)
- İ 2017 0056 24.10.2017"Kristallaşma prosesinin idarə olunması üsulu" (Həmmüəllifli)
- İ 2018 0015 “Ferrosenin tullantısız texnologiya ilə alınması üsulu və onun həyata keçirilməsi üçün qurğu” (Həmmüəllifli)
- İ 2018 0016 “Renium əsasında nazik təbəqəli örtüyün alınma üsulu” (Həmmüəllifli)
- İ 2018 0029 “Az həll olan duzların və həll olan kompleks birləşmələrin reaksiyalarının tarazlıq sabitlərinin təyini üsulu” (Həmmüəllifli)
- İ 2019 0059 “İstilik sistemləri və metal səthlərini təmizləmək üçün tərkib (SAD)” (Həmmüəllifli)
- İ 2020 0063 «Sb2Se3 nazik yarimkeçirici təbəqələrinin alınması üçün elektrolit» (Həmmüəllifli)
- İ 2020 0064 «Azulen və onun törəmələrinin qarışığının alınması üsulu» (Həmmüəllifli)
- İ 2020 0065 «Ni-Mo nazik təbəqələrinin alınması üçün elektrolit» (Həmmüəllifli)
- İ 2020 0069 «Ammonyakın ammonium sulfatdan alınmasının elektrokimyəvi üsulu» (Həmmüəllifli)
- İ 2020 0070 «Biogen metalların duzlarının amin turşuları ilə kompleks birləşmələri buğdanın boy stimullaşdırıcısı kimi» (Həmmüəllifli)
- İ 2020 0072 «Alunit filizin¬dən alüminium oksidin alınmasının elektrokimyəvi üsulu» (Həmmüəllifli)
- İ 2021 0052 «Kvars qumunun dəmirdən təmizlənməsi üsulu» (Həmmüəllifli)
- İ 2021 0103 «Alunit filizinin emalı üsulu» (Həmmüəllifli)
- İ 2021 0104 «Termoelektrik xassəli Bi2Se3 nazik təbəqələrinin alınması üsulu» (Həmmüəllifli)
- İ 2022 0030 «Xlorkarbohidrogenlərin oksidləşməsi prosesində dezaktivləşmiş oksid katalizatorlarının regenerasiyası üsulu» (Həmmüəllifli)
- İ 2022 0051 «Yarımkeçirici xassəli Sb2S3 nazik təbəqələrinin çökdürülmə üsulu» (Həmmüəllifli)
- İ 2022 0059 «Natrium alüminat məhlulundan silisiumun dərin təmizlənməsi üsulu» (Həmmüəllifli)
Beynəlxalq konfranslarda iştirakı[redaktə .
V
mənbəni redaktə et]
Dilqəm Tağıyev Azərbaycan Dövlət Universitetini (1971)-ci ildə fərqlənmə diplomu ilə bitirərək Moskvada SSRİ EA Üzvi Kimya İnstitunun aspiranturasına daxil olmuş və SSRİ EA-nın həqiqi üzvü, görkəmli kimyaçı akademik H.M.Minaçovun rəhbərliyi altında seolit katalizi sahəsində elmi axtarışlar aparmışdır. (7) yanvar (1975-ci) ildə SSRİ EA Üzvi Kimya İnstitunda müvəffəqiyyətlə namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Onun seolit katalizi sahəsində apardığı prioritet xarakterli tədqiqatlar Moskvada nüfuzlu alimlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, elmi-tədqiqat işlərinin müsabiqəsində dəfələrlə qalib olmuşdur.
Bakıya qayıtdiqdan sonra (1984)-cü illərdə Azərbaycan EA Qeyri-üzvi və Fiziki Kimya İnstitutunda (indiki Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu) mühəndis, kiçik və baş elmi işçi kimi fəaliyyət göstərmiş, seolit və silikat katalizatorları üzərində müxtəlif karbohidrogenlərin hidrogenləşmə, oksidləşdirici dehidrogenləşmə və katalitik pirolizi sahəsində geniş tədqiqatlar aparmışdır. Bu tədqiqatların nəticələrinə görə (1983)-cü ildə kimya və kimya texnologiyası sahəsində SSRİ-də nüfuzlu mükafatlarından hesab edilən Ümumittifaq Lenin Komsomolu Mükafatına layiq dörülmüşdür.
Dilqəm Tağıyev (12) aprel (1984)-cü ildə Moskvada, SSRİ EA Üzvi Kimya İnstitunun Elmi Şurasında müvəffəqiyyətlə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Bundan sonra Azərbaycan EA Qeyri-üzvi və Fiziki Kimya İnstitutunda 1985-ci ildə "Kompleks birləşmələr" qrupunun rəhbəri, laboratoriya müdiri, (1991)-ci illərdə direktorun elmi işlər üzrə müavini olmuş, (1991)-ci illərdə "Seolit" Sahələrarası Elmi Texniki Kompleksin baş direktoru təyin edilmişdir. Professor elmi adını (1990)-cı ildə almışdır. Bu dövrdə əsas fəaliyyətini seolitlər üzərində katalizin elmi əsaslarını inkişaf etdirməyə, respublika ərazisində olan təbii seolitlərin tətbiq sahələrini genişləndirməyə, seolitəbənzər mikroməsaməli yeni materialların sintezinə yönəltmişdir.
Dilqəm Tağıyev (1991)-ci ildə Azərbaycan Tibb Universitetinin Ümumi kimya kafedrasının professor seçilmiş, (1995)-ci illərdə əczaçılıq fakultəsinin dekanı olmuş, (1995)-ci ildə isə Biofiziki və bioüzvi kimya kafedrasının müdiri seçilmişdir. Pedaqoji fəaliyyəti elmi axtarışlarla daima əlaqələndirən Dilqəm Tağıyev (1999)-cu ildən Azərbaycan MEA Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun rəhbərliyinin dəvəti ilə eyni zamanda həm də "Heterogen kataliz" laboratoriyasına rəhbərlik etmişdir.
Dilqəm Tağıyev neft kimya prosesləri üçün yeni və səmərəli katalizatorların yaradılması və tədqiqi sahəsində tanınmış mütəxəssisdir. Elmi fəaliyyəti əsasən müxtəlif sinif karbohidrogenlərin və onların törəmələrinin hidrogenləşmə, oksidləşmə, izomerləşmə, alkilləşmə, oksidehidrogenləşmə və oliqomerləşmə reaksayaları üçün katalizatorların işlənib hazıtlanmasına həsr olunmuşdur. O, ilk dəfə olaraq tərkibində keçid elementləri olmayan seolitlərin — oksidləşmə-reduksiya tipli reaksiyalar üçün qeyri-ənənəvi olan katalizatorların olefinlərin hidrogenləşmə, hidroizomerləşmə və müxtəlif karbohidrogenlərin oksidehidrogenləşmə reaksiyalarında yüksək aktivliyini müəyyən etmiş; alkil naften karbohidrogenlərinin əvvəllər məlum olmayan çevrilmələrının seolit katalizatorları üzərində mümkünlüyünü aşkara çıxararaq onlara oksidehidrodisproporsionallaşma və oksidehidroizomerləşmə reaksiyaları adı vermişdir.
Müxtəlif reaksiyaların mikro məsaməli katalizatorlarda kinetikasının öyrənilmə prosesində mühüm amil olan diffuziya əmsalının hesablanması üçün yeni ekspress metod təklif etmişdir.
Fenol və krezolları metanolla və digər spirtlərlə alkilləşdirməklə krezolların, ksilenolların və müxtəlif alkilfenolların qiymətli izomerlərinin sintezi üçün seolit və ferrit katalizatorlarının seçilmə prinsiplərini müəyyənləşdirmişdir.
Aromatik karbohidrogenlərin aşağı molekul kütləli parafinlərlə alkilləşməsi üçün aktiv mərkəzləri fəzaca bir-birindən ayrı olan hibrid katalizatorları və spirtlərin turşulara və onların efirlərinə birbaşa oksidləşməsi üçün polifunksional katalizatorlar işləyib hazırlamışdır.
Normal parafinlərin aşağı temperaturlu izomerləşmə reaksiyası və onların metanol ilə birgə konveriyası üçün tərkibində qiymətli metallar saxlamayan sirkonium-seolit tipli yeni katalizatorlar yaratmış və onların təsir mexanizmini öyrənmişdir. Metanın oksidləşdirici dehidrotsikləşməsi və aşağı molekullu digər parafinlərdən aromatik karbohidrogenləri almaq üçün yeni katalizatorlar işləyib hazırlamış və aktiv mərkəzlərin təbiətitini müxtəlif üsullarla tədqiq etmişdir.
Mürəkkəb tərkibli oksid katalizatorları üzərində o-ksilolun müxtəlif əvəzli törəmələrinin oksidləşdirici ammonoliz reaksiyasının kinetikası və mexanizmi sahəsində ətraflı tədqiqatlar aparmış, müxtəlif tətbiq sahələri olan nirtillərin, dinitrillərin və imidlərin əmələ gəlməsində əsas rol oynayan amilləri müəyyən etmişdir.
C2-C8 olefinlərin yumşaq şəraitdə dimerləşmə və oliqomerləşmə reaksiyaları üçün yeni metal kompleks və heteropoliturşu katalizatorları sintez etmiş, nikel komplekslərinin bərk daşıyıcı üzərində immobilizasiyası üçün yeni üsul işləyib hazırlamışdır. Nikel tiopirazolaldiminat komplekslərinin katalitik aktivliyi ilə stereokimyəvi sərtliyi arasında əlaqənin mövcudluğunu ilk dəfə aşkar etmişdir.
Pt və Pd metallarının bir çox qarışıq liqandlı və çox nüvəli komplekslərini sintez etmiş, onların tərkibi, quruluşu və bioloji aktivliyi arasında əlaqəni tədqiq etmişdir.
Müxtəlif dərman maddələrinin (doksorubisin, tripsin, doksisklin, tiroksin və s. təsir müddətinin artırmaq və toksiki təsirini azaltmaq məqsədilə onların immobilizasiyası üçün tərkibinə nanoölçülü gümüş hissəcikləri daxil edilən müxtəlif nanogellər əsasında polimer daşıyıcılar işlənib hasırlamışdır.
Müxtəlif monomerlərin alinması, parafinlərin və dar benzin fraksiyalarının izomerləşməsi, fenol və o-krezolun metanolla alkilləşməsi prosesləri üçün işlənib hazırlanmış katalizatorlar Moskva, Ufa, Bakı və Sumqayıt şəhərlərində yerləşən istehsalat birliklərində və təcrübə sənaye zavodlarında uzun müddətli pilot sınaqlarını uğurla keçmiş, tətbiq üçün tövsiyə olunmuşdur.
Dilqəm Tağıyevin müxtəlif karbohidrogenlərin seolit katalizatorları iştirakında hidrigenləşmə, dehidrogenləşmə və oksidləşmə reaksiyaları sahəsində apardığı tədqiqatların nəticələri (1983)- cü ildə Ümumittifaq Lenin Komsomolu Mükafatına layiq görülmüşdür (kimya və kimya texnologiyası sahəsində SSRİ məkanında kifayət qədər nüfuzlu olan bu mükafata layiq görülmüş yeganə azərbaycanlı). Onun seolitlər üzərində hidrogenləşmə reaksiyalarının tədqiqi sahəsində apardıgı tədqiqatların nəticələri (1985)- ci ildə qeydə alınmış 302 saylı kəşfə tərkib hissəsi kimi daxil olmuşdur.
Bir çox xarici dillərdə çap olunan və əsasən əcnəbi oxucular üçün nəzərdə tutulan "Наука в СССР" jurnalında (№5) Dilqəm Tağıyevin elmi axtarışlarına ayrıca məqalə həsr olunmuşdur. SSRİ EA Rəyasət Heyətinin Yubiley iclasında (1987) kataliz sahəsində mühüm nailiyyətlərdən biri kimi seolitlər üzərində oksidehidrogenləşmə reaksiyalarının tədqiqi sahəsində alınan nəticələr də qeyd olunmuşdur ("Вестник АН СССР",(№12)). Bolqarıstanda keçirilən gənc ixtiraçıların dünya sərgisində D.B.Tağıyevin təqdim etdiyi katalizator diplomla qeyd edilmişdir (1985).
Dilqəm Tağıyev Amerika Biblioqrafiya İnstitutunun "Elm Adamı" nominasiyasına layiq gürülmüş və nəşr edilməsi planlaşdırılan "Dünyada Kim Kimdir" biblioqrafik toplusuna daxil edilmək üçün rəsmi dəvət almışdır. Beynəlxalq Sokrat Komitəsinin (Oksford, Böyük Britaniya) təklifi ilə "The Name in Science" mükafatına və fəxri tituluna layiq bilinmişdir. Çində keçirilən Perspektiv Materiallar üzrə üçüncü və dördüncü Dünya Konqresslərinə, ABŞ-da keçirilən Neft kimyası və kimya mühəndisliyi üzrə ikinci Dünya konqressinə və digər tədbirlərə (Dubay, Tailand, Afina) bu sahənin tanınmış mütəxəssisi və eksperti kimi məruzəçi (speaker) qismində dəvət edilmişdir. Avropa elm-sənaye konsorsiumunun mükafatlar üzrə komissiyasının qərarı ilə (protokol № 29/04.06.2013) "Əmək və biliklə" ordeninə layiq görülmüşdür.
Dilqəm Tağıyev SSRİ EA Kataliz üzrə Şurasının üzvü (1989), Nyu York Elmlər Akademiyasının (1994), Beynəlxalq Seolit Assosiasiyasının (2001), Amerika Kimya Cəmiyyətinin (2003) və Rusiya Təbiətşunaslıq Akademiyasının üzvü (2013) seçilmişdir.