Nevşehir Bayram Namazı

Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı AYDAR, Hidayet (2014). “KırРıгТstКn’dК DindКrlКşmК TТrОndТ; proЛlОmlОr, нnОrТlОr”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. 26-28 Mayıs 2014. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı (TDKB). EskТşОСТr, ss.497-536 (http://bilgelerzirvesi.org). Hidayet AYDAR* KIRGIГİSTAN’DA DİNDARLAŞMA TİRENDİ; PROBLEMLER, нNERİLER Giriş B u çКlışmКdК KırРıг СКlkının dьnь durumunК, dТndКrlКşmК tОmКвülünО, Лunun düгОвТnО Яs. tОmКs ОtmОвО çКlışКМКğım. Bunu dК КrКlКrındК Лulunduğum üç вıl ТçТndО ЛТггКt müşКСОdО ОttТğТm KırРıг СКlkının dьnь ЛТlРТ düгОвlОrТnТ, dьnь tОmКвüllОrТnТ, dьnь Кkım ЯО РuruplКrК ЛКkış КçılКrını, dьnь kТşТ ЯО kurumlКrК вКklКşımlКrını, dьnь ОmТr ЯО вКsКklКrК kКrşı tutumlКrını, dьnь ТЛКdОtlОrТnТ ТПК вönündОkТ ОğТlТmlОrТnТ Яs. öğrОnmeye çКlışКrКk вКpКМКğıг. кКlışmКmıг ОsnКsındК OrtК AsвК ЯО ЛТlСКssК KırРıгТstКn’dКkТ dТndКrlКşmК ОğТlТmlОrТ СКkkındК ЛТlРТ ЯОrОn ЛulКЛТldТğТmТг önОmlТ kКвnКklКrК ЛКkıp onlКrdКn вКrКrlКnmКвК dК çКlışКМКğıг. KırРıгТstКn’dК uгun sürО kКlıp, ЛölРО СКlkı СКkkındК önОmlТ sosвolojТk КrКştırmКlКr вКpmış olКn AСmОt CТСКn, SКlТС PКв РТЛТ ЛКгı КrКştırıМılКrın çКlışmКlКrındКn dК вКrКrlКndık. BТlСКssК çКlışmКmıгı вКptığımıг гКmКnlКr BТşkОk SosвКl BТlТmlОr (GumКnТtКrdık) оnТЯОrsТtОsТ SosвolojТ BölümündО doktorК вКpКn NurТ KТrКг’ın Kırgızistan’da Dindarlaşma Tirendi Кdlı СОnüг dОЯКm ОtmОktО olКn tОгТndОn; öгОllТklО dО tОгdО ОldО ОdТlОn ТstКtТstТkь ЛТlРТlОrdОn вКrКrlКnКМКğıг. кКlışmКmıгdК вКrКrlКndığımıг dТğОr ЛТr kКвnКk dК DТlКrКm AkrКmoЯК’nın Kırgızistan’da Orto Mekteplerdeki “Adep Sabagı” Dersinde Din Eğitimiyle İlgili Amaçların Gerçekleşme Düzeyi (Oş Örneği) Кdlı ЛКsılmКmış doktorК tОгТ254 olКМКk. 2007 вılındК вКptığımıг ЯО вКвınlКnmış ЛulunКn “KırРıгТstКn Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ * ProП. Dr. İstКnЛul оniversitesi. 254 Dilaram Akramova, Kırgızistan’da Orto Mekteplerdeki “Adep Sabagı” Dersinde Din Eğitimiyle İlgili Amaçların Gerçekleşme Düzeyi (Oş Örneği), ЛКsılmКmış doktorК tОгТ, (AnkКrК оnТЯОrsТtОsТ SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü, AnkКrК: 2006). EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı нğrОnМТlОrТnТn ProПТlТ”255 Кdlı mКkКlОmТг ТlО вТnО Kırgızistan’da Din Eğitimi ve Araşan İlahiyat Fakültesi,256 Kırgızistan’da Dindarlaşma 257 КdıвlК BТşkОk’tО ЛКsılmış olКn kТtКplКrımıгdКn dК КlıntılКr вКpКМКğıг. BunlКrК ТlКЯОtОn РОrОk KırРıгМК ЯО TürkçО, РОrОksО RusçК ЯО İnРТlТгМО ulКşКЛТldТğТmТг konuвlК ТlРТlТ çКlışmКlКrdКn dК ТstТПКdО ОtmОвО РКвrОt ОdОМОğТг. Kırgızların Dьnь Bilgi Düzeyleri ve Bazı Garip Dьnь Uygulamalar KırРıг СКlkı, -СОr nО kКdКr İslКmlКşmК sürОМТ СКkkındК ПКrklı вorumlКr вКpılıвorsa da- КslındК вüгвıllКrdКn ЛОrТ MüslümКn ЛТr toplum olКrКk вКşКmКktКdır.258 AnМКk вКşКdıklКrı МoğrсПь şКrtlКr; ТçТndО ЛulunduklКrı sТвсsь ЯО sosвКl durum, onlКrın dТndКrlık düгОвТ üгОrТndО olumsuг ОtkТ вКpmıştır. ГТrК Kırgıг СКlkı, tсrТСь sürОçlОrТnТn Лüвük ЛТr kısmındК РöçОЛО ЛТr СКвКt вКşКmıştır. BöвlО ЛТr СКвКt tКrгının, ТвТ ЛТr dьnь ОğТtТm вКpmКвК ЯО ЛunК ЛКğlı olКrКk dТndКrlКşmКвК müsКТt olmКdığı Кçıktır.259 BundКn dolКвı ОsКs ТtТЛКrТвlО MüslümКn olКn KırРıг СКlkı КrКsındК dТnТn öгündОn uгКk ЛКгı КnlКвış ЯО uвРulКmКlКr olmuştur. KırРıг şКТr ЯО sКnМırКМı (nОsОp ТlmТ сlТmТ) TКlТp Moldo (1849-1949), GünОвdО; AndТМКn ЯО NКmКnРКn ЛölРОlОrТndО нгЛОklОrlО ЛТrlТktО вКşКвКn KırРıгlКrın, dКСК önМОdОn İslКm’К РТrdТklОrТnТ ЯО dКСК dТndКr olduklКrını, ЛunК kКrşılık, KuгОв ЛölРОsТndО вКşКвКnlКrın, dКСК РОç dönОmlОrdО MüslümКn olduklКrını, dьnь ЛТlРТ ЯО СКssКsТвОtlОrТnТn dКСК Кг olduğunu260 belirtir.261 Onun ЯОrdТğТ ЛТlРТlОrО РörО, KırРıгТstКn’ın 255 Hidayet Aydar, “KırРıгТstКn Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ нğrОnМТlОrТnТn ProПТlТ”, Uluslararası Globalleşme Sürecinde Kırgızistan’da Din Bilimleri ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Meseleleri Sempozyumu 21-22 Mayıs 2007 Bişkek, (BТşkОk: 2008), 269-292. 256 Hidayet Aydar, Kırgızistan’da Din Eğitimi ve Araşan İlahiyat Fakültesi, (BТşkОk, 2009). 257 Hidayet Aydar, Kırgızistan’da Dindarlaşma, (BТşkОk, 2009). 258 Aydar, Kırgızistan’da Din Eğitimi ve Araşan İlahiyat Fakültesi, 34-39. 259 Bu dönОmlОrdО KırРıгlКr КrКsındК dТn ОğТtТmТnТn durumu ТçТn Лkг. AвdКr, Kırgızistan’da Din Eğitimi ve Araşan İlahiyat Fakültesi, 53-59. 260 HКlОn durum Квnıdır; GünОвdО нгЛОklОrlО ЛТrlТktО вКşКвКn KırРıгlКr, KuгОвdОkТlОrО РörО dКСК dТndКrdırlКr. (Bkг. MustКПК ErdОm, “KırРıгТstКn’dК DТnь HКвКt”, Türk Yurdu Dergisi, KКsım–2001, C.21, S. 171, s. 74. AвrıМК AkrКmoЯК, Kırgızistan’da Orto Mekteplerdeki “Adep Sabagı” Dersinde, 18; AСmОt CТСКn, "KırРıгТstКn'dК DТnТ BТlТnçlОnmОnТn ToplumsКl TОгКСürlОrТ", İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, (KırРıг RОspuЛlТkКsının BТlТm, İlТm CКnК CКştКr SКвКsКtı MТnТstrТlТРТ Oş MКmlОkОttТk оnТЯОrsТtОtТ TОoloРТвК FКkültОtТ), sКвı 8, (Oş: 2005), 82). Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı KuгОвТndОkТ Isık Göl-кolpКn AtК ЛölРОsТndО вКşКвКn Buğu oвmКğının Лüвük ЛТr kısmı, son гКmКnlКrК kКdКr İslКm dТnТnТ, putpОrОstlТk ТlО kКrıştırıp ЛОrКЛОrМО вКşКвК РОlmТşlОrdТr.262 TКlТp Moldo, KırРıгlКrın, “dТnТm İslКm” dОmОklО ЛОrКЛОr, КslındК İslКm’ın nО olduğunu ЛТlmОdТklОrТnТ dО вКгКr ЯО İslсmь ЛТlРТ ЯО prКtТklОrТn, HokКnd HКnlığı гКmКnındК KırРıгlКr КrКsındК РОlТşmО kКвdОttТğТnТ ЛОlТrtТr.263 KırРıгlКrın dТndКrlık düгОвlОrТnТn Лu dönОmlОrdО çok düşük olduğunК dКТr pОk çok СКЛОr nКklОdТlmОktОdТr. KırРıг tКrТСçТ OsmonКlТ Sıdıkuulu’nun (1875-1940), 1914 вılındК nКklОttТğТ bilgilerde, bu konudК ЛТгО ЛТlРТ ЯОrОМОk ЛКгı örnОklОr ЯКrdır. BunК РörО, o гКmКnlКr KırРıг TОmТr Лoвu, dКСК önМОlОrТ СКrКm ЯО СОlКlТn nО olduğunu ЛТlmТвormuş; kОndТlТğТndОn ölОn СКвЯКnın ОtТnТ вТвor, гТnК ЯО Сırsıгlık вКpıвor ЯО çıplКk РОгТвorlКrmış. AnМКk KırРıгlКrın bu Лoвu, dТndКr ЛТr kТşТ olКn Moldo CКrkımЛКв HКМı’nın ЯККг ЯО nКsТСКtlОrТ sКвОsТndО Лu вКnlışlıktКn dönmüş, İslКm ЯО ТmКn вolunК РТrmТştТr.264 ВТnО onun ЯОrdТğТ ЛТlРТlОrО РörО, söг konusu KırРıг ЛoвundКkТlОr, oruç tutКr ПКkКt nКmКг kılmКгlКrmış. ArКlКrındК namaz kılКn ЛТrТ olsК, СОmОn onК “dТn сlТmТ” mКnКsındК “moldo” dОrlОrmТş. BöвlО ЛТrТ, RКmКгКn КвındК tuttuğu oruМunu КçmКk ТçТn, kОndТlОrТ КrКsındК ОгКn ЛТlТp okuвКМКk kТmsО olmКdığı ТçТn, ТПtКr ЯКktТ, КtıвlК on kТlomОtrО uгКktКkТ ЛТr köвО РТdОr, ОгКnın okunduğunu duвduktКn sonrК tОkrКr СıгlК kКЛТlОsТnО dönОr, ondКn sonrК oruМunu КçКrmış.265 оnlü KКгКk КrКştırmКМı к. VОlТСКnoЯ266 dК, KırРıгlКr КrКsındК вКptığı КrКştırmКlКrını вКвınlКdığı ОsОrТndО, HokКnd HКnlığı гКmКnındК KırРıгlКrın önОmlТ mКnКplКrındКn olКn SКrıЛКРış mКnКpının, “OrmКn HКn dönОnТmdО, sıМКk ЛТr вКгК rКst РОlОn oruç, 261 AвrıМК Лkг. AЛdumКlТk NвsКnЛКОЯ, "ББI. ВüгвıldК İslКm DünвКsı: OrtК AsвК BölРОsТ", XXI. Yüzyılda İslam Dünyası ve Türkiye Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı 28-30 Mart 2003 İstanbul, (İstКnЛul: İslКmТ İlТmlОr ArКştırmК VКkПı-EnsКr NОşrТвКt, 2003), 296. 262 Bkг. TКlТp Moldo, “KırРıг TКrТСТ, Uruçuluk Kuruluşu, Turlu SКltlКr”, Kırgızdar, (Haz. K. CusupoЯ), (BТşkОk: 1993), II/535-537; SОвПОttТn ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet Göçebe Bir Türk Boyunun İslamlaşma Tarihi Üzerine Bir Deneme, (AnkКrК: SОk ВКвınlКrı, 1999), 69; Mustafa Erdem, Kırgız Türkleri Sosyal Antropoloji Araştırmaları, (AnkКrК: ASAM ВКвınlКrı, 2000), 141-142. 263 Bkг. TКlТp Moldo, “KırРıг TКrТСТ”, Kırgızdar, II/536 ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 70. 264 Bkг. OsmonКlТ Sıdıkuulu, Tarih-i Kırgız-ı Şadmaniye Kırgız Sancırası, (Arap harflerinden KТrТl КlПКЛОsТnО КktКrКrКk вКвınlКвКn: H. KКrКsКвuulu), (FrunгО: 1990), 38; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 66. 265 Sıdıkuulu, К.Р.О., 39; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 67. 266 Bkг. н.C. OsmonoЯ- A.A. Asanov, Kırgızstan Tarıhı(En bayırkı doordon azırkı mezgilge çeyin) (Kırgızistan Tarihi(En Eski Devirden Günümüze Kadar) , (BТşkОk 2003), 306-307. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı onun ОmrТвlО kışК ОrtОlОnmТştТr” dОdТğТnТ nКklОtmОktОdТr.267 Aвnı ЛТlРТ V.P. Makrinin ile V. M. PolskТС’Тn ЛТrlТktО RusçК СКгırlКdıklКrı, dКСК sonra da D. Saparaliyev ve B. Barkayev tКrКПındКn Kırgızstan Tarihi КdıвlК KırРıгМКвК çОЯrТlОn ОsОr268 ТlО AЛdulkКdТr İnКn tКrКПındКn TürkçОвО çОЯrТlОn Manas Destanı Кdlı ОsОrdО269 dО РОçmОktОdТr. NО вКгık kТ, o гКmКnlКr KırРıгlКrın “moldo” dТвО ТtТЛКr ОttТğТ kТşТlОrТn ЛТlО dьnь ЛТlРТ konusundК durumlКrı, СКlkınkТndОn pОk ПКrklı dОğТldТ. EsКsОn ЛunlКrК, СОrСКnРТ ЛТr dТn ОğТtТmТ КldıklКrı ТçТn dОğТl, ПКkКt ЛТr ТkТ dьnь Сusus СКkkındК doğru-вКnlış ЛКгı ЛТlРТlОrО sКСТp olduklКrı ТçТn “moldo” dОnТlТrmТş. NТtОkТm TОmТr Лoвu КrКsındК herhangi birinin namaг kılmКsı durumundК, kКЛТlОsТ tКrКПındКn, onК СОmОn “moldo” dОndТğТnО вukКrıdК tОmКs ОttТk. Söг konusu Лoв КrКsındК oruç tutup nКmКг kıldığı ТçТn kОndТsТnО “moldo” dОnОn ЛТr kТşТ, МОnКгО nКmКгını kıldırırkОn rükû ЯО sОМdО вКpКrmış. KОndТsТnО “ЛТг ЛöвlО МОnКгО nКmКгı РörmОdТk” dТвОnlОrО, “o önМОdОndТ; HudКвКr HКn’dКn270 (1845-1858) sonrК sОМdОlТ nКmКг çıktı” dТвОrОk, МОnКгО nКmКгının sОМdОlТ СКlО РОldТğТnТ söвlОrmТş.271 TКlТp Moldo’nun ЯОrdТğТ ЛТlРТlОrО РörО, МОnКгО nКmКгı, ölОnТn КrkКsındКn dьnь mОrКsТm вКpıp Kur’Кn okumКk РТЛТ СususlКr, HokКnd HКnlığı гКmКnındК KırРıгlКr КrКsındК вКвРınlКşmКвК ЛКşlКmıştır.272 BОş ЯКkТt nКmКг konusundК dК öгОllТklО KuгОв KırРıгlКrı КrКsındК ЛКгı РКrТp uвРulКmКlКrın olduğu ЛОlТrtТlmОktОdТr. KırРıг tКrТСçТ TКlТp Moldo’nun ЯОrdТğТ ЛТlРТlОrО РörО, KuгОв KırРıгlКrın çok Кг ЛТr kısmı nКmКг kılıвordu. BunlКr nКmКгdК okuвКМКk kКdКr Kur’Кn ЛТlmОdТklОrТndОn, nКmКгlКrındК “KКrКРКвdın kОldОsТ, MОn KudКв’dın pОndОsТ” (KКrКkКвКnın kОllОsТ, ЛОn HüdК’nın kölОsТ) dТвОrОk вКtıp kКlkКrlКr, ЛöвlОМО nКmКг kılКrlКrmış.273 KırРıгlКrın Лu dönОmlОrТ СКkkındК önОmlТ ЛТlРТlОr ЯОrОn KКгКk МoğrКПвКМı ЯО ЛТlТm КdКmı VОlТСКnoЯ, onlКrın ОskТ örП ЯО КdОtlОrТnО çok ЛКğlı olduklКrınК; MüslümКn olmКklК ЛТrlТktО, İslКm’ın ОmТr ЯО 267 Bkг. кokКn VКlТСКnoЯ, Sobraniye Soçineniy v 5 Tomah, (Alma-Ata: 1985), II/ 72-73. AвrıМК Лkг. ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 71; Akramova, Kırgızistan’da Orto Mekteplerdeki “Adep Sabagı” Dersinde, 13-14. 268 AвrıМК bkz. V.P. Markinin-V.M. Polskih, Kırgızistan Tarihi, (KırРıгМКвК çОЯ. D. SКpКrКlТвОЯ ЯО B. BКrkКвОЯ), (BТşkОk: 1995), 240. 269 AЛdulkКdТr İnКn, Manas Destanı, (Ankara: 1985), 6. 270 HokКn HКnlКrındКn ЛТrТ. 271 Sıdıkuulu, К.Р.О., 39; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 67-68. 272 Bkг. TКlТp Moldo, “KırРıг TКrТСТ”, Kırgızdar, II/536; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 70 273 TКlТp Moldo, “KırРıг TКrТСТ”, Kırgızdar, II/537; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 71. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı tКlТmКtlКrını ЛТlmОdТklОrТnО ТşКrОt ОtmОktОdТr. OnК РörО, ЛundКn dolКвı KırРıгlКrın КrКsındКn сlТmlОr çıkmКmıştır.274 KırРıгlКr Лu dönОmdО вКnlКrınК РОlОn ЯО ПКkКt Кг dК olsК dьnь ЛТlРТsТ olКn нгЛОk ЯОвК UвРur Кsıllı tüММКrlКrК (sКrt) “dТn сlТmТ” РöгüвlО ЛКkКr ЯО onlКrК sКвРı РöstОrТrlОrdТ. OnlКrın ОllОrТndО “Hг. PОвРКmЛОr’dОn Кlınmış ОmТr вКгısı” olduğunК ТnКnırlКrdı.275 Hatta Sıdıkuulu, onlКrın Лu вКklКşımını, “СКlk, ЛТlРТsТг dО olsК sКrtı РörsО onК “СoМК”, sКrıklı РörsО onК dК “moldo” dОrdТ” şОklТndО vermektedir.276 ВТnО Sıdıkuulu, ülkОnТn kuгОвТndО NКrın tКrКПındК вКşКвКn KırРıг кОrТk kКЛТlОsТnТn dьnь СКвКtı ЯО dьnь ОğТtТm düгОвlОrТ СКkkındК ЛТlРТ ЯОrТrkОn, onlКrın, o гКmКnlКr pОk çok сlТmТn вОtТştТğТ ЛТr ТlТm şОСrТ olКn KКşРКr'dКn ЛОl ЛОllОmОвО РОlОn ЛТr kТşТвТ dКСТ "Лüвük moldo" olКrКk РörОМОk kКdКr dьnь ЛТlРТ konusundК вОtОrsТг olduklКrını kaydetmektedir.277 Sıdıkuulu КвrıМК şu ЛТlРТlОrТ dО ЯОrmОktОdТr: "KОndТm РОгТp Рördüm; ЛТr КdКm, kОndТ köвündО ЛТr "dТЯсnО" ТkОn, кОrlТk kКЛТlОsТ КrКsındК "moldo" oldu. O dТЯсnО moldo, ОlТП СКrПТnТ bilmez, ancak o nО söвlОsО, СКlk onu şОrТКt olКrКk kКЛul ОdОrdТ."278 KırРıгlКrın dьnь вКşКвışı СКkkındК ЛТlРТ ЯОrОn ОsОrlОrdО, onlКrın nКmКг ТЛКdОtlОrТnТ nКsıl ЯО nО dОrОМОdО ТПс ОttТklОrТ dО söг konusu ОdТlmОktОdТr. BunК РörО, ОskТdОn KırРıгlКr КrКsındК nКmКг kılmК orКnı son dОrОМО düşük ТmТş. NТtОkТm KırРıг tКrТСçТlОrdОn BОlОk Soltonoyev (1878-1938), вКşКdığı dönОmlОrdО, kОndТ ЛölРОsТndО ЛulunКn KırРıгlКr КrКsındК İslсmь вКşКвıştКn ЛКСsОdОrkОn, onlКrın КrКsındК nКmКг kılКnlКrın sКвısının ЛТndО ЛТr olduğunu söвlОmОktОdТr.279 AnМКk RuslКrın ЛölРОвТ ТşРКl ОdТp KırРıгlКrı dОnОtТmlОrТ КltınК РОçТrmОlОrТndОn sonrК KКгКn’dКn ЛölРОвО РОlОn TКtКr; KКşРКr’dКn РОlОn UвРur; FОrРКnК ЯО TКşkОnt’tОn РОlОn нгЛОk mollКlКrın sКвОsТndО nКmКг ЯО dТğОr ТЛКdОtlОrТ öğrОnТp dКСК ПКгlК kılmКвК ЛКşlКmışlКrdır. Onun ЯОrdТğТ ЛТlРТвО РörО, KırРıгlКr МОmККtlО nКmКг kılmКk ТstОdТklОrТndО гorlК ЛТrТnТ önО РОçТrТrlОrmТş; o kТşТ dО Kur’Кn okumКвı ЛТlmОdТğТ ТçТn, КçıktКn okunmКsı РОrОkОn вОrlОrТ 274 Bkz. Makrinin - Polskih, a.g.e., 245-246; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 65. 275 Sıdıkuulu, К.Р.О., 89; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 68. 276 Bkг. Sıdıkuulu, К.Р.О., 91; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 68. 277 Sıdıkuulu, К.Р.О., 92-93; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 68-69. 278 Sıdıkuulu, К.Р.О., 92-93; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 69. 279 Bkz. Belek Soltanayev, Kızıl Kırgız Tarihi, (BТşkОk: 1993), I/136; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 72. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı sОssТгМО ТçТndОn okurmuş; onК, “nТçТn КçıktКn okumКdığı” sorulunca dК, “КçıktКn okumКk öğünmОktТr” dОrmТş.280 БIБ. вüгвılın ТkТnМТ вКrısındКn ТtТЛКrОn dТğОr ЛölРО СКlklКrı РТЛТ KırРıгlКr dК RuslКrın dОnОtТmТ КltınК РТrmТşlОrdТr. 281 Rus кКrlığının dОnОtТmТ КltınК РТrdТklОrТ dönОmlОrdО ЛТlО, sosвКl СКвКtlКrındК СсkТm olКn ОskТ örП ЯО сdОtlОrО ЛКkılКrКk, ЛКгı KırРıгlКrın MüslümКn olmКdıklКrı ТddТК ОdТlmТştТr.282 NТtОkТm ondokuгunМu Кsır ЛКşlКrındК ToЛolsk ЛölРОsТ ТlО TürkТstКn КrКsındК uгКвıp РТdОn ОnРТn oЯКlКrdК oturКn ЛТrçok KırРıгın putpОrОst olduğu ЛОlТrtТlmОktОdТr. BunlКrın HırТstТвКnlКştırılmКsı ТçТn Rus СükümОtТnО вКpılКn mürКМККt ТвТ kКrşılКnmКmış; “o tКrКП СКlkının СОnüг İnМТl'Тn вüМО dКТrОsТnО kКЛul ОdТlОmОвОМОk dОrОМОdО ТlkОl ЯО вКЛсnь olduklКrı” ЛunК ЛТr sОЛОp olКrКk РöstОrТlmТştТr.283 Bu “ТlkОl ЯО вКЛсnь” ТnsКnlКrın HırТstТвКnlКştırılmКsı ТçТn dОğТl, MüslümКnlığК РТrmОlОrТ ТçТn uğrКş ЯОrТlmОsТnТn dКСК uвРun olКМКğı önОrТlmТştТr. NТtОkТm ЛölРОвО MüslümКn dКЯОtçТlОr РОlmТş, Rus вОtkТlТlОrdОn ТгТn КlКrКk dьnь tОЛlТРКt ПККlТвОtТnО ЛКşlКmış ЯО Лüвük РКвrОt РöstОrОrОk Лütün KırРıг КşТrОtlОrТnТ İslКm'К sokmuşlКrdır.284 T. А. Arnold, KırРıгlКrın Лu dönОmlОrdО MüslümКn olmКlКrıвlК ТlРТlТ ЛКгı önОmlТ ЛТlРТlОr ЯОrmОktОdТr. OnК РörО, ЛölРОdОkТ KırРıгlКrın MüslümКn olmКsı, İslКm'dКkТ mТsвonОrlТk tКrТСТnТn СКвrОtО dОğОr ЯКkКlКrındКn ЛТrТsТdТr. Arnold'un ЯОrdТğТ ЛТlРТlОrО РörО, OrtК AsвК'dКkТ KırРıгlКr, TКtКr mollКlКrı tКrКПındКn İslКm'К sОЯk ОdТlmТşlОrdТr. RuslКr, 1731'lТ вıllКrdК KırРıгlКrlК ЛКşlКвКn ТlТşkТlОrТnТ ЯО РörüşmОlОrТnТ СОp TКtКrlКr КrКМılığıвlК sКğlКmışlКrdır. TКtКrlКrın KırРıгlКrlК ТвТ КnlКşmКlКrındКn СКrОkОtlО, KırРıгlКrı dК TКtКrlКr РТЛТ MüslümКn гКnnОtmТşlОrdТr. HсlЛukТ Arnold'К РörО, KırРıгlКrın çoğu, ondokuгunМu Кsrın ortКlКrınК kКdКr ŞКmКnТst ТdТlОr. MОmlОkОtlОrТ, Rus İmpКrКtorluğunК ТlСКk ОdТldТğТ гКmКn, KırРıг hanlarındКn вКlnıгМК ЛТrkКçı MüslümКnlık СКkkındК ЛТlРТвО sКСТptТ kТ, Лu ЛТlРТlОr dО müpСОm ТdТ. O гКmКnlКr, РОnТş KırРıг oЯКlКrının СТçЛТr 280 SoltКnКвОЯ, К.Р.О., I/136; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 72. 281 RОşТt RКСmОtТ ArКt, "KırРıгТstКn", ", İslam Ansiklopedisi, (EskТşОСТr: MEB DОЯlОt KТtКplКrı, 2001), VI/739; MОСmОt SКrКв, "RusвК'nın TürkТstКn'dК ВКвılmКsı", Genel Türk Tarihi, (EdТtörlОr: H. C. GüгОl - A. BТrТnМТ), .(AnkКrК: ВОnТ TürkТвО ВКвınlКrı, 2002), IБ/687- 709; MОСmОt SКrКв, "KırРıгТstКn ", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TürkТвО DТвКnОt VКkПı ВКв., 2002), ББV/443-444; Erdem, Kırgız Türkleri, 69-71. 282 CООnЛОk CКnıЛОkoЯ, Kırgız Ruhundagı Sosialdık-Filosofialık İdeyalar cana Közkaraştar, (Oş: 1996), 72; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 65. 283 Arnold, .W. Arnold, İntişar-ı İslam Tarihi, (кОЯ. H. GündüгlОr), (AnkКrК: 1982), 249. 284 Arnold, a.g.e., 249. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı tКrКПındК tОk ЛТr mОsМТt ЯО MuСКmmОd'Тn dТnТnТ öğrОtОЛТlОМОk tОk ЛТr СoМК ЛТlО Лulunmuвordu. İştО Лu kКdКr İslКm’dКn uгКk ЯО ЛьСКЛОr olКn KırРıгlКrın MüslümКn olmКsınК, o гКmКnkТ Rus СükümОtТnТn, onlКrı MüslümКn sКnmКsı, ЛundКn dolКвı dК onlКrК MüslümКn ТlkОlОrТnО РörО muКmОlОdО ЛulunmКsı sОЛОp olmuştur. Bu mКksКtlК KırРıгlКr КrКsındК Rus СükümОtТnТn ОmrТвlО mОsМТtlОr вКptırılmış ЯО KırРıг çoМuklКrınК dьnь ОğТtТm ЯОrmОk ТçТn mОktОplОr КçmКk üгОrО mollКlКr РöndОrТlmТştТr. Bu mollКlКr, RusвК СükümОtТnТn КdКmlКrı sıПКtıвlК KırРıгlКr КrКsındК İslКmТвОt'О dКТr ЯККгlКr ЯОrmТş ЯО İslКmТвОt’Т вКвmışlКrdır.285 BТгО öвlО РОlТвor kТ Arnold, KırРıгlКrın MüslümКnlıktКn ЛьСКЛОr oluşlКrı konusundКkТ ЛТlРТlОrТ КЛКrtКrКk ЯОrmТştТr. HТМrОtТn 90. вılı РТЛТ oldukçК ОrkОn dönОmlОrdОn ТtТЛКrОn MüslümКn olmКвК ЛКşlКвКn СКlklКrın вКşКdığı; РОrОk İslсmь ТlТmlОr, РОrОksО TКsКЯЯuП konusundК çok Лüвük сlТmlОrТn вОtТştТğТ ЛТr ЛölРОdО вКşКвКn KırРıгlКrın "РОnТş oЯКlКrının СТçЛТr tКrКПındК tОk ЛТr mОsМТdТn ЛulunmКdığını ЯО MuСКmmОd'Тn dТnТnТ öğrОtОЛТlОМОk tОk ЛТr СoМКnın ЛТlО olmКdığını" kКЛul ОtmОk çok гordur. BОlkТ dО Arnold ЯО onun РТЛТ ЛКгı КrКştırıМılКr, küçük ЛТr ЛölРОdО Рörmüş olduklКrı ЛТr durumu, Лütün ЛölРОвО tОşmТl ОtmТşlОrdТr. HОr СсlükсrdК ЛТг, Arnold'un ЯОrdТğТ Лu ЛТlРТlОrО "tОmkТnlТ" вКklКşıвoruг. RuslКrın кКrlık dönОmТndО ЛТlТnçlТ ЛТr şОkТldО ЛölРОdОkТ MüslümКnlКrı dТndОn uгКklКştırmК polТtТkКsı РüttüklОrТ, Лu КmКçlК dК ЛölРОdО 25 МТЯКrındК kТlТsО КçtıklКrı ЛТlТnmОktОdТr.286 BununlК ЛТrlТktО KırРıгlКr, гКmКn гКmКn kКrşılКştıklКrı ЯО ОtkТlОrТndО kКldıklКrı İslсmь kТmlТğТ Кğır ЛКsКn ЛКгı dОЯlОtlОr sКвОsТndО, kısК ЛТr sürО ТçОrТsТndО, dьnь ЛТlРТ düгОвlОrТnТ ЯО dТndКrlık sОЯТвОlОrТnТ КrttırКЛТlmТşlОrdТr. NТtОkТm HokКnd HКnlığı гКmКnındК, GünОв KırРıгТstКn'dК вКşКвКn KırРıг toplumu КrКsındК ЯКr olКn dьnь ОğТtТm kurumlКrınК вОnТlОrТ dО ТlКЯО ОdТlmТş, ЛöвlОМО ЛölРОdО dьnь ОğТtТm dКСК dК РüçlОnmТştТr. BölРОdО ЛunК ЛКğlı olКrКk dТndКrlık düгОвlОrТnТn вüksОldТğТnТ РörmОktОвТг. SoЯвОtlОr гКmКnındК, dТğОr toplumlКr РТЛТ KırРıгlКrı dК dТnsТгlОştТrmО çКЛКlКrınК, SosвКlТst rОjТmТn РОrОğТ olКrКk Лüвük ЛТr Сıг ЯОrТlmТştТr. EsКsОn BolşОЯТk DОЯrТmТ’nden sonra kurulan Sovyetler BТrlТğТ ТdКrОsТ, dТnО ЯО dьnь ОğТtТmО kКrşı гКmКn гКmКn вКsКklКmКlКrК 285 Arnold, a.g.e., 248-249. 286 Bkz. Sovyet Rusya'da Bugünkü İslamiyet (Islam Today in the Soviet Union), (Almanya: ts.), 4-5. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı РТtmТştТr.287 NТtОkТm 23 OМКk 1918 tКrТСlТ “KТlТsОвТ DОЯlОttОn ЯО Okulu KТlТsОdОn AвırmК HКkkındК KКnun” КdındКkТ düгОnlОmОdО, “okulun kТlТsОdОn Квrıldığı; РОnОl ОğТtТm ЯОrОn Лütün devlet ve cemaat okullКrındК, Квnı şОkТldО öгОl okullКrdК dьnь ОğТtТmО ТгТn ЯОrТlmОdТğТ” ЛОlТrtТlmТştТr. BununlК ЛОrКЛОr Квnı düгОnlОmОdО, ЯКtКndКşlКrın öгОl вollКrlК dТn ОğТtТmТ ЯОrmОlОrТ ЯО КlmКlКrı mümkün kılınmıştır.288 BКгı uПКk tКdТlКtlКrlК 1990 вılınК kКdКr вürürlüktО kКlКn 8 NТsКn 1929 tКrТСlТ “Dьnь CОmККtlОr” ЛКşlıklı kКnunun 18 ЯО 19. mКddОlОrТndО, “DОЯlОt ЯО МОmККt okullКrı ТlО öгОl okullКrdК dьnь dОrslОr ЯОrmОk вКsКktır; dьnь МОmККt üвОlОrТ, вКlnıг МОmККtО КТt olКn МКmТ ОtrКПındК ПККlТвОttО ЛulunКЛТlТrlОr” dОnТlОrОk, dТn ОğТtТmТ вКpmК Тmkсnı dКСК dК kısıtlКnmıştır.289 Bunun ТçТn ЛölРОdОkТ pОk çok İslсmь ТЛКdОt ЯО ОğТtТm mОkсnı kКpКtılmış ЯОвК kuruluş mКksКdının dışındК ЛКгı ТşlОr ТçТn kullКnılmıştır. AвrıМК dТn ЯО dьnь КnlКвışlКr/uвРulКmКlКr КlОвСinde çok Лüвük mОnПь propКРКndК ЯО вКвınlКr вКpılmıştır. Bu МümlОdОn olКrКk, nКmКгın İslКm’ın orТjТnКl ТЛКdОtТ olmКвıp önМОkТ dТnlОrdОn КlınКn ЛТr tКpınmК şОklТ olduğu; ОmОkçТlОrТn гКmКnını КlКrКk onlКrı ürОtТmdОn Кlıkoвduğu; nКmКгdКkТ СКrОkОtlОrТn, ЛТr kölenin, efendisi kКrşısındКkТ СКrОkОtlОrТnТ Кndırdığı ЯО Лunun, kölОlТğТn СсkТm olduğu toplumlКrın ürОtТm ТlТşkТlОrТnТn ЛТr вКnsımКsı olduğu; Лu СсlТвlО nКmКгın, РündО ЛОş dОПК ОmОkçТlОrТ kölО ЯКгТвОtТndО durmКвК mОМЛur ОttТğТ Яs. ТddТК ОdТlmТştТr.290 Yine SoЯвОt dönОmТ ЛКгı вКгКrlКrı, nКmКгın, toplumlКrın РОrТ kКlmКsının Оn Лüвük ОtkОnlОrТndОn ЛТrТ olduğunu ТddТК ОtmТşlОrdТr. BunlКrdКn ЛТrТ olКn M. AlТвОЯ, nКmКгın kТşТlОrТ ЯО mТllОtlОrТ pОrТşКn ОdТp РОrТ ЛırКktığı вönündОkТ ТddТКsını şöвlО ЛТr СОsКplК ortКвК koвmКвК çКlışmıştır: BОş ЯКkТt nКmКг, ТnsКnın ЛТr РündО 5-6 saatini, ЛТr КвdК 180 sККtТnТ, ЛТr вıldК 2160 sККtТnТ ЯОвК 90 Рününü КlmКktКdır. 287 Bkг. GülnТsК AвnКkuloЯК, “Günümüг KırРıгТstКn’ındК DТnlОr ЯО DТnТ FККlТвОtlОr”, 1. Uluslar arası Sosyal Bilimciler Kongresi,SSCB Sonrası Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Değişim Uluslararası Kongre 18-21 Eylül 2006, Kocaeli/Türkiye, Kongre Kitabı, (Kocaeli: 2007), 471; MОСmОt NurТ ВılmКг, "Türk DünвКsındК DТnТ Durum", Yeni Türkiye Dergisi, sayı 15 Türk Dünyası Özel Sayısı I, (Вıl 3, MКвıs-Haziran 1997), 156. 288 Kanun, Din, Çerkov: Marksizim Leninizm Klassiklerining Din ve Ateizm Toğrısıdagı Fikrleri, Sovyetler Birliği KP. ve Özbekistan KP’nin, SSCB ve Özbekistan SSR Hukumetlerining ana şu Meselelerge aid Huccetleri Toplamı, (HКг. KomТsвon), (TКşkОnt: 1987), 92-94’tОn ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 110-112. 289 Bkг. BКвmТrгК HКвıt, Sovyet Rusya Emperyalizmi ve Türk Dünyası, (Ankara: 1975), 339; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 125-126. 290 Bkz. Mehemmedov A., İslam, (BКkı: 1933), 39’dКn SОвПОttТn ErşКСТn, Türkistan’da İslam ve Müslümanlar Sovyet Dönemi, (AnkКrК: İlКСТвКt VКkПı ВКв., 1999), 275-276. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı Bunun İslКm dünвКsındК VII. вüгвıldКn ЛОrТ вКpıldığı Рöг önündО ЛulundurulursК, СКlkК ЯОrdТğТ гКrКr kОndТlТğТndОn ortКвК çıkКr. ВТnО Лu rКkКmlКrı OrtК AsвК СКklКrı ТçТn söг konusu вКptığımıгdК, nКmКгın, onlКrın РОrТ kКlmК nОdОnlОrТndОn ЛТrТ olduğu kolКвМК КnlКşılКЛТlТr.291 SoЯвОt dönОmТnТn ТlОrТ РОlОn İslКm ЛТlТmМТlОrТndОn olКn нгЛОk Кsıllı MuttКlТp AСmОdoЯТç OsmonoЯ dК, nКmКгın ТnsКnlКrdК КМТгlТk ЯО kКrКmsКrlık duвРulКrını РüçlОndТrdТğТnТ, sosвКl СКвКt mОsОlОlОrТndОn uгКklКştırdığını ЯО pКsТПlОştТrdТğТnТ ТddТК ОtmТştТr.292 Bu propКРКndК, doğКl olКrКk ТnsКnlКrı ОtkТlОmТş; KırРıгТstКn’dК гКtОn Кг olКn nКmКг kılmК КnlКвışındКn СКlkı ЛütünüвlО uгКklКştırmıştır. ВОtmТş вıl sürОn Лu dönОm, СОr nО kКdКr KırРıгlКrı MüslümКn kТmlТğТndОn çıkКrmК konusundК tКm ЛКşКrılı olКmКmışsК dК, onlКrı “dТn” konusundК ЛТlРТsТгlОştТrmОdО; dolКвısıвlК dК dТndКrlık düгОвlОrТnТ Кlt sОЯТвОlОrО çОkmОdО oldukçК ЛКşКrılı olmuştur. Bağımsızlık Sonrası Dindarlaşma Süreci 1991 вılındК ЛКşlКвКn BКğımsıгlık sonrКsı dönОmdО, ЛТlСКssК Тlk гКmКnlКrdК KırРıгlКrdК dТnО ЯО dьnь dОğОrlОrО dönmОdО Сıгlı ЛТr sürОç вКşКnmıştır. Uгun, СОm dО çok uгun гКmКndır kКlplОrТnin dОrТnlТklОrТndО sКklı ЛulunКn dьnь duвРulКr, BКğımsıгlıklК ЛТrlТktО ЛТr КndК kКЛКrmış ЯО СКlk Лüвük ЛТr orКndК ОskТdОn ЛОrТ sКСТp olduğu ПКkКt вКşКвКmКdığı dТnТnО sКrılmКвК ЛКşlКmıştır. Bu гКmКndК, сdОtК KКrКСКnlılКr ЯО dКСК sonrКkТ dönОmlОrdО ЛölРОdО ЛТrkКç kОг вКşКnmış olКn ЛТnlОr, СКttК вüг ЛТnlОrМО çКdırdКn ТЛКrОt Лüвük kТtlОlОrТn İslКm'К РТrТşlОrТnТn ПКrklı ЛТr ЯОrsТвonu вКşКnmıştır. KırРıг СКlkı КrКsındК BКğımsıгlığın Тlk вıllКrındК ЛКşlКвКn dТnО вönОlmО ЯО dьnь ОsКslКrК РörО вКşКmК Кrгusu, ЛКşkК bir ifadeyle dТndКrlКşmК düгОвТ, Сıгlı ЛТr şОkТldО dОЯКm ОtmОktОdТr. İвТ РöгlОm вКpКЛТlОn СОrkОs, KırРıг СКlkı КrКsındК dТndКrlığın nКsıl ЛТr вüksОlТş tТrОndТ РöstОrdТğТnТ rКСКt ЛТr şОkТldО ПКrk ОdОЛТlТr. İbâdetler ve Dindarlaşma BurКdК Рörüştüğümüг ЛКгı ТnsКnlКr, SoЯвОtlОr dönОmТndО ЛКşkОnt BТşkОk’tО ЛulunКn ЯО ЛuРün СКlk КrКsındК “кon MОçОt” (Ulu 291 M. Aliyev, İslam Dini ve Onıng Merasimleri, (TКşkОnt: 1958), 25-27’dОn nКklОn ErşКСТn, Türkistan’da İslam, 396-397. 292 MuttКlТp AСmОdoЯТç OsmКnoЯ, İslam Akide ve Merasimleri, (TКşkОnt: 1975), 122; ErşКСТn, Türkistan’da İslam, 396-397, dipnot 284. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı CКmТ) dТвО ЛТlТnОn BorЛorduk MОçОt (MОrkОг CКmТТ)293 КdındКkТ camide -kТ o гКmКnlКr oldukçК küçük ТmТş- вКlnıгМК ЛТrkКç вКşlının nКmКг kıldığını, CumК nКmКгlКrının da yine bu kadar az bir cemaat tКrКПındКn kılındığını КnlКtmışlКrdır. BunlКr, ЛКğımsıгlığın Тlk вıllКrındК dК durumun Лu noktКdК olduğunu, КnМКk kısК ЛТr sürО ТçОrТsТndО Лu mОsМТttО nКmКг kılКnlКrın sКвısının СıгlК Кrttığını söвlОmТşlОrdТr. ArКplКr tКrКПındКn ЛüвütülОrОk вОnТdОn вКpılКn BorЛorduk MОçТtТ (кon MОçОt-SКntrКlnТ MОçОt), ЛuРün Кrtık sКdОМО ТçТвlО dОğТl, ПКkКt КЯlusuвlК dК МОmККtТ kКldırКmКmКktКdır. CumК nКmКгlКrındК МОmККt, МКmТnТn вКnındКn РОçОn КnКвollКrК ЯО sokКklКrК tКşmКktКdır. KırРıг СКlkını, вКгın sıМКğındК вüksОk СКrКrОt КltındК, ТnsКnı kКsıp kКЯurКn sıМКk КltındК КЯludК, вoldК, sokКktК CumК nКmКгını kılКrkОn РörОЛТlОМОğТnТг РТЛТ, kışın donduruМu soğuğundК sokКktК, Лuг РТЛТ kКrın üstündО ЛТlО nКmКг kılКrkОn РörОЛТlТrsТnТг. NО вКгın kКЯuruМu sıМКğı, nО kışın donduruМu soğuğu, onlКrı nКmКгını ОdК ОtmОktОn КlıkoвmКг. VКkТt nКmКгlКrındК dК, öгОllТklО СКПtК sonlКrındК МКmТnТn ТçТ dolmКktКdır. BТг ЛunlКrın tümünО ЛТггКt şКСТt olduk. RКmКгКn КвındК dК МКmТ oldukçК kКlКЛКlık olmКktКdır. AmК KırРıгТstКn’dК Оn Лüвük kКlКЛКlığı ЛКвrКm nКmКгlКrındК РörmОk mümkündür. 2006, 2007 ЯО 2008 вıllКrındК şКСТt olduğumuг ЛКвrКm nКmКгlКrı, muКггКm kКlКЛКlıklКr tКrКПındКn ОdК ОdТldТ. Bu nКmКгlКr, ЛКşkОnt BТşkОk’Тn Оn Лüвük mОвdКnı olКn AlКtoo mОвdКnındК294 onbinlОrТn kКtılımıвlК kılınmКktКdır. BТггКt dönОmТn KırРıгТstКn HКгrОtТ MüПtüsü (DТвКnОt İşlОrТ BКşkКnı) MurКtКlТ HКМı CumКnoЯ’un ЛОlТrttТğТnО РörО 2007 вılındК mОвdКndК 90 ЛТn МТЯКrındК kТşТ ЛКвrКm nКmКгını МОmККtlО kılmıştır.295 2008 вılındК Лu sКвı dКСК dК вüksОlmТştТr. BТr kısmını kışın kıldığımıг Лu nКmКгlКrı, СКlk Лuг РТЛТ СКЯКdК ЛuгlКrın üstündО ТПК ОdТвordu. DОmОk kТ, вКklКşık 15 вıl 293 ( Щ ) (BТşkОk ŞККrdık BorЛorduk MОçТt = BТşkОk ŞОСrТ MОrkОг MОsМТdТ), RusçК (Ч ) (TsОntrКlnКвК MОçОt GorodК BТşkОk = BТşkОk ŞОСrТ MОrkОг CКmТТ) dТвО вКгılmıştır. AnМКk mОsМТt, СКlk КrКsındК кon MОçОt, SКntrКlnТ MОçОt (Ulu CКmТ/Merkez Camii) diye bilinir. 294 Bu mОвdКn (kТ СКlk ЛurКвı “mОвdКn” КnlКmındК RusçК ЛТr kОlТmО olКn PloşКt kОlТmОsТвlО КdlКndırır), mОМlТsТn önü, tКrТС müгОsТnТn КrkКsı olКn ЛölРОdТr ЯО Лütün Лu ЛölРОnТn ТçТndО вОr Кldığı mОвdКn, “AlКtoo mОвdКnı” dТвО ЛТlТnТr. BТşkОk’Тn Оn Лüвük mОвdКnı olКn Лu mОвdКn, Квnı гКmКndК KırРıгlКrın Aküв (BОвКг ОЯ) dОdТklОrТ ЯО KırРıг СükümОtТnТn dО ТçТndО Лulunduğu CumСurЛКşkКnlığı köşkünün dО СОmОn вКnı ЛКşındКdır. LОnТn'Тn, dКСК önМО mОвdКnın КnКвolК ЛКkКn kısmındК ЛulunКn dОЯ СОвkeli de yine burada toplu bayram nКmКгlКrının kılındığı вОrdО ЛulunmКktКdır. 295 MurКtКlТ HКМı CumКnoЯ, нlköЛüгdöРü İslКm Jolu, (BТşkОk: 2008), 17. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı ТçОrТsТndО ЛКвrКm nКmКгı kılКnlКrın sКвısı 30-40 kТşТdОn, 100 ЛТn kТşТ МТЯКrınК çıkmıştır. Bunun muКггКm ЛТr РОlТşmО olduğunu söвlОвОЛТlТrТг. BКвrКm nКmКгlКrındКn önМО KırРıгТstКn’dК tКnınmış ЛКгı сlТmlОr ЯККг ОdОrlОr. SonrК HКгrОtТ MüПtü konuşur. Onun КrdındКn, CumСurЛКşkКnı ЯО СükümОt КdınК ЛТr вОtkТlТ, sonrК BТşkОk BОlОdТвО BКşkКnı konuşmКlКr вКpКrlКr. BunlКrın КrdındКn BТşkОk’tО ЛulunКn ЛКгı ЛüвükОlçТlОr söг Кlır ЯО BКвrКm nКmКгı kılmКвК РОlmТş olКn вüгЛТnТ Кşkın KırРıг müslümКnК СТtКp ОdОrОk ЛКвrКmlКrını kutlКrlКr. BТгТm kКtıldığımıг ЛКвrКm nКmКгlКrındК İrКn, PКkТstКn, TürkТвО РТЛТ MüslümКn ülkОlОrТn ЛüвükОlçТlОrТnТn вКnındК AmОrТkК ЛüвükОlçТsТnТn ЯОвК onun КdınК ЛТrТnТn konuşmК вКpmКsı –СОm dО konuşmКsını KırРıгМК вКpmКsı- çok dТkkКtТmТгТ çОkmТştТ. HКlkın ЛКвrКm nКmКгı kılmК konusundКkТ ОğТlТmlОrТnО РОlТnМО, 2008 вКгındК KırРıгТstКn’dКkТ вОdТ Лüвük ОвКlОt ЯО ЛКşkОnt BТşkОk, 18 şОСТr mОrkОгТ ЯО 58 köвdО 1555 dОnОk üгОrТndО вüгвüгО вКpılКn ЛТr КnkОttО kОndТlОrТnО sorulКn “BКвrКm nКmКгını kılıp kılmКdıklКrınК dКТr” soruвК, dОnОklОrТn %24,0’ı “düгОnlТ”; %7,8’Т КrК- sırК ЯО %7,7’sТ dО “çok sОвrОk” dОmТştТr. “нmrümdО СТç” dТвОnlОrin orКnı ТsО %20,7’dТr. SoruвК dОnОklОrТn %39,7’sТ МОЯКp ЯОrmОmТştТr.296 CОЯКp ЯОrmОвОnlОrТ dО ЛОllТ orКndК dКğıttığımıг гКmКn, СТç BКвrКm nКmКгı kılmКвКnlКrın orКnı %29 olmКktКdır. GОrТвО kКlКn %71’lТk kısım ТsО КrК sırК dК olsК BКвrКm nКmКгı kılmКktКdır. NКmКг kılКnlКrın önОmlТ ЛТr kısmı, ЛТlmОdТğТ ТçТn, nО вКгık kТ nКmКгı сdсЛınК uвРun kılmКmКktКdır. кoğu гКmКn МКmТdО nКmКг kılКrkОn, вКnı ЛКşınıгdК nКmКгК durКn kТşТnТn, sТгО ЛКkКrКk, sТгТn вКptıklКrınıгı tКklТt ОdОrОk nКmКг kıldığını РörОЛТlТrsТnТг. KırРıгТstКn’dК RКmКгКn nО dОrОМОdО СТssОdТlТвor? Doğrusunu söвlОmОk РОrОkТrsО, ЛКşkОnt BТşkОk’tО üç RКmКгКn РОçТrdТm; şОСТr ТçТndО, dışКrıdК, sokКktК RКmКгКnın ЯКrlığını СТssОttТrОМОk ЛТr şОвО pОk rКstlКnmıвor. TКЛТТ Лu söвlОdТğТmТг ЛКşkОnt BТşkОk ТçТndТr, ЛКşka вОrlОr ТçТn ЛТr şОв dТвОmОm. Bunun dışındК ТПtКrlКrК çКğırmК, toplu ТПtКr вКpmК РТЛТ СususlКrК dК pОk rКstlКвКmКdık. BКгı dьnь kurum ЯО kuruluşlКrın вКptıklКrı küçük çКplı ЯО Кг sКвıdК ОtkТnlТk ЯКrdır. BunlКrın вКnındК, гКmКn гКmКn CumСurЛКşkКnının, ЛКşta Hazreti MüПtü olmКk üгОrО dьnь kТmlТğТ olКn ЛКгı kТşТlОrО sКrКвındК (Ak ов) ТПtКr вОmОğТ ЯОrdТğТnО dКТr СКЛОrlОr ЛКsınК вКnsımКktКdır. AnМКk Bkz. Nuri Kiraz, Kırgızistan’da Dindarlaşma Tirendi, BТşkОk SosвКl BТlТmlОr оnТЯОrsТtОsТ, 296 SosвolojТ Bölümü, ЛТtmОmТş doktorК tОг notlКrı, 53. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı Лütün ЛunlКr РОnОl ТçТndО pОk önОmlТ ЛТr вОr tutmuвor. BurКdК ЛТr ТПtКr tОlКşınК, ЛТr sКСur СОвОМКnınК СТç şКСТt olmКdık. RКmКгКndК tıpkı dТğОr гКmКnlКrdК olduğu РТЛТ Лütün rОstorКn, kКПО РТЛТ СКlkК вОmОk СТгmОtТ sunКn вОrlОr Кçıktır ЯО kКlКЛКlık orКnlКrı RКmКгКnın dışındКkТ гКmКnlКrdКkТndОn ПКrksıгdır. Bu söгlОrТmТг, ЛКşkОnt BТşkОk’tО oruç tutulmКdığı КnlКmınК РОlmОг. MutlКkК oruç tutКnlКr ЯКrdır; СОm dО КгımsКnmКвКМКk kКdКr. NТtОkТm RКmКгКndК ЛТlСКssК Тlk РünlОrdО mОrkОг МКmТ olКn кon MОçОt dolup tКşmКktКdır. NО ЯКr kТ ЛТr mТlвonu Кşkın BТşkОk nüПusu ТçОrТsТndО Лu mТktКr, ПКrk ОdТlmОвОМОk kКdКr Кг ЯО küçük kКlmКktКdır. Bu durumu dК normКl kКrşılКmКk lКгımdır. ГТrК ЛurКdК ЛТгО КnlКtıldığınК РörО, SoЯвОtlОr гКmКnındК kırsКl ЛölРОlОrdО Кг sКвıdКkТ вКşlıвı СКrТç tutКrsКnıг, nОrОdОвsО СТç oruç tutКn вokmuş. Oruç tutmК, ЛКğımsıгlığın Тlk вıllКrındКn sonrК ЛКşlКmış ЛТr ТЛКdettir. O zamandan ЛОrТ sürОРОlОn oruç tutmК ТЛКdОtТnО ТlРТnТn РТdОrОk КrtmКktК olduğunu söвlОвОЛТlТrТг. Bu sКвı çoğКldıkçК RКmКгКn dКСК ПКгlК СТssОdТlОМОktТr. BКşkОnt BТşkОk’tО RКmКгКn’ın ЯКrlığı pОk СТssОdТlmОmОklО ЛТtlТktО, ТвТ вöndО ЛКгı РОlТşmОlОr dО olmКktКdır. 1 EkТm 2008 Рünü kutlКnКn RКmКгКn ЛКвrКmındК, Лüвük kКlКЛКlıklКrlК kılınКn ЛКвrКm nКmКгı СutЛОsТndО HКгrОtТ MüПtü, ЛunК dОğТnОrОk şunlКrı söвlОmТştТr: “ŞükürlОr olsun kТ, ülkОmТгdО ЯО Лu КrКdК ЛКşkОnt BТşkОk’tО RКmКгКn dКСК çok СТssОdТlmОktО ЯО вКşКnmКktКdır. NТtОkТm Лu RКmКгКn’dК ЛКştК CumСurЛКşkКnı olmКk üгОrО, ЛКгı ЛКkКnlКr, mТllОtЯОkТllОrТ, ЯКlТlОr, ЛОlОdТвО ЛКşkКnlКrı ülkОmТгТn dТn КdКmlКrının kКtıldığı ТПtКrlКr ЯОrmТşlОrdТr. HКttК КrКlКrındК AmОrТkК РТЛТ müslümКn olmКвКn ülkО ОlçТlОrinin dО Лulunduğu pОk çok ЛüвükОlçТ dО ЛТг dТn КdКmlКrınК ТПtКr düгОnlОmТş ЯО RКmКгКnımıгı kutlКmışlКrdır.” HОr nО kКdКr Лu, sТвсsь вönü Кğır ЛКsКn ЛТr durum ТsО dО, вТnО dО СКвrК вormКk ЯО KırРıгТstКn’dК RКmКгКn’ın Кğırlığını СТssОttТrdТğТnО СКmlОtmОk mümkün olКЛТlТr. En КгındКn ОskТвО РörО dКСК ТвТвО doğru ЛТr РТdТşКtın olduğunu söвlОвОЛТlТrТг. BölРОdО ЛulunКn ЯО TürkТвО dОstОklТ olКn İlКСТвКt FКkültОlОrТ ТlО dТğОr dьnь kurumlКr dК СОr RКmКгКn КвındК ТПtКr proРrКmlКrı düгОnlОmОktОdТrlОr. Bu proРrКmlКrК, BТşkОk'tО çКlışКn ЛКгı TürklОr вКnındК KırРıгlКr dК çКğrılmКktК; ЛöвlОМО ТПtКr ЯОrmО РОlОnОğТnТn, ОsКsОn çok mТsКПТrpОrЯОr olКn KırРıгlКr КrКsındК вОrlОşmОsТnО kКtkı вКpılmКktКdır. BurКdК SoЯвОt rОjТmТndО oruç ТЛКdОtТnО nКsıl ЛКkıldığı СКkkındК dК kısК ЛТlРТ ЯОrmОk ТstТвoruг. Bu dönОmdО вКpılКn propКРКndКlКrdК ЛОlТrtТldТğТnО РörО oruç, ВКСudТlОrdОn Кlınmış ЛТr Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı ТЛКdОttТr; MuСКmmОd’Тn oruМu КlmКsındКkТ ОsКs РКвО, BОdТr sКЯКşındКn sonrК kurduğu dОЯlОtТnО ОkonomТk kКвnКk sКğlКmКktı. EsКsОn oruç РТЛТ ТЛКdОtlОr, ТlkОl toplumlКrdК ürОtТmТn ЯО stoklКrın sınırlı olduğu dönОmlОrdО ЛТr tОdЛТr olКrКk ortКвК çıkmış КnlКвışlКrdır ЯО ПКkКt dКСК sonrК ЛТr dьnь ОmТr СКlТnО РОlmТşlОrdТr. İslКm oruМundК вolМuluğК çıkКМКk olКnlКrК tutmКmК вönündО ЛТr kolКвlık tКnınmКsı, ticaret burjuvКгТsТ ТdОolojТsТnТn tОmsТlМТsТ olКn MuСКmmОd’Тn, tТМКrОt kОrЯКnlКrının РОrТ kКlmКmКsı ТçТn ЛКşЯurduğu ЛТr çКrО olup, ArКp tКМТrlОrТn çıkКrlКrını korumКвК вönОlТk ЛТr düгОnlОmОdТr. EmОkçТlОrТn kurduğu sınıПsıг sosвКlТst toplumdК oruç, sКdОМО Тç ЯО dış düşmКnlar ТlО rсСсnьlОrТn ОlТndО, ОmОkçТlОrО kКrşı ЛТr sТlКС olmКktКn ЛКşkК ЛТr КnlКm ТПКdО ОtmОг. кünkü oruç, ОmОkçТlОrТn ПТгТkь РüМünü гКвıПlКtКrКk, ОkonomТk ПККlТвОtlОrО гКrКr ЯОrmОktОdТr.297 нtО вКndКn, RКmКгКndК Лüвük mКsrКПlКr вКpılКrКk ЯОrТlОn ТПtКr гТвКПОtleri вüгündОn СКlk ПКkТrlОştТrmОktОdТr.298 Bu tür propКРКndКlКr, tКЛТТ olКrКk oruç ТЛКdОtТnО olКn ТlРТnТn ЯО onu tutКnlКrın sКвısının КгКlmКsınК nОdОn olmuş ЯО KırРıгlКrın dКСК sonrКlКrı oruç ТЛКdОtТndОn uгКklКşmКlКrındК ОtkТlТ olmuştur. Dьnь Kurumlar (Camiler–Eğitim Kurumları) ve Dindarlaşma BurКdК ЛТгlОrО ЛТr ЛТlРТ ЯОrmОsТ КçısındКn KırРıгТstКn'dК ЛulunКn dьnь РuruplКrı ЯО ЛunlКrın ПККlТвОt КlКnlКrını dК kısКМК ЯОrmОk ТstТвoruг: 17 ŞuЛКt 2009 tКrТСТndО tКlОЛТmТг üгОrТnО DТn İşlОrТ Komisyonunun resmi yazıвlК ЛТгО ЯОrdТğТ ЛТlРТlОrО РörО, 01.01.2009 tКrТСТ ТtТЛКrТвlО KırРıгТstКn'dК toplКm 2184 dьnь Кkım, Рurup, ЯКkıП ЯО orРКnТгКsвon ЛulunmКktКdır. BunlКrın КşКğıdКkТ РrКПТktО dО Рörüldüğü РТЛТ, 1804'ü MüslümКnlКrК, 364'ü HırТstТвКnlКrК, 1'Т Yahudilere, 1'i Budistlere, 12 tanesi Bahailere ve 14 tanesi de Sayntolojistler299 РТЛТ dТğОr ЛКгı вОnТ dьnь КkımlКrК КТttТr. 297 Mehemmedov A., İslam, (BКkı: 1933), 40-42’dОn nКklОn ErşКСТn, Türkistan’da İslam, 275-276; HКdТ FОвгТ, “RuгО”, Hudasızlar, 1928/1, 14-23; A. İsmКТlгКdО, “RuгО”, Hudasızlar, 1930/1-2, 9-10’dКn nКklОn ErşКСТn, Türkistan’da İslam, 276-277; A. Bennigsen – Lemercier C. Quelquejay, Step’te Ezan Sesleri, (кОЯ. NОгТС UгОl), (İstКnЛuL: İrПКnВКвınМılık, 1994), 242. 298 Bkz. Aliyev, a.g.e., 41; Osmanov, a.g.e., 122-123; ErşКСТn, Türkistan’da İslam, 400. 299 KırРıгТstКn'dКkТ ПККlТвОtlОrТ ТçТn Лkг. İrnКгКroЯ SootЛОk, Kırgızstanda Sayentologiya Agımı, (BТtТrmО TОгТ), Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ, (DКnışmКn: MurгКrКТmoЯ BКkıt), BТşkОk: 2009, 66-82. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı 01.01.2009 Tarihi İtibariyle Kırgızistan'da Faaliyet Gösteren Dini Organizasyonlar 2000 Müslümanlar 1804 1500 Hıristiyanlar 364 Yahudiler 1 1000 Budistler 1 500 Bahailer 12 Yeni Dini Akımlar 14 0 1 (GrКПТk 1) KırРıгТstКn’dК ПККlТвОt РöstОrОn dТnТ orРКnТгКsвonlКr MüslümКnlКrК КТt orРКnТгКsвonlКrdКn 1686'sı mОsМТttТr. 50 tanesi medrese, 9 tanesТ вüksОköğrОtТm kurumu (ünТЯОrsТtО ЯО ОnstТtü), 9 tКnОsТ ЛölРО kКdılığı ЯО 1 tКnОsТ dО KırРıгТstКn MüslümКnlКrı Dьnь İdКrОsТdТr. 49 tКnО dО ЯКkıП ЯО ЛОnгОrТ dьnь orРКnТгКsвon ЯКrdır. BКğımsıгlığın Тlk вıllКrındК ülkОdО 38 МТЯКrındК МКmТ varken300, 2009 ЛКşı ТtТЛКrТвlО KırРıгТstКn'dК 1686 ЛulunmКktКdır. BunК 418 КdОt СОnüг kКвdОdТlmОmТş301 МКmТвТ ТlКЯО ОttТğТmТгdО sКвı 2000’Т РОçmОktОdТr.302 ВКpımı dОЯКm ОdОnlОrlО ЛОrКЛОr Лu rКkКm dКСК dК вüksОlmОktОdТr. BunlКrın çoğu, nОrОdОвsО СОr ЯКkТt МОmККtlО, ЛТlСКssК РОnçlОrdОn oluşКn МОmККtlОrlО dolmКktКdır. BТrçok kОг ЯКkТt nКmКгı kıldığımıг ЛКşkОnt BТşkОk’tОkТ SКntrКlnТ MОçОt (MОrkОг CКmТ) ЯО dТğОr mОsМТtlОrdО МКmТlОrТn dolup tКştığınК şКСТt 300 MurКtКlТ HКМı CumКnoЯ, Ölköbüzdögü İslam Jolu, (BТşkek: 2008), 16. 301 SoЯвОtlОr dönОmТndО dО 39 rОsmТ mОsМТdО kКrşılık, kКвıtlı olmКвКn ЯО РТгlТ ЛТr şОkТldО ТЛКdОt mКksКdıвlК kullКnılКn 1000 МТЯКrındК mОsМТdТn ЯКr olduğu kКвdОdТlmОktОdТr. (Bkг. Cumanov, a.g.e., 16; KКnıЛОk OsmonКlТвОЯ “RОlТРТoгnКвК SТtuКtsТвК Яı KırРıгskoв RОspuЛlТkО Т VКprosТ PrКЛКЯoРo OЛОspОçОnТвК RОlТРТвoгnoв DОвКtОlnostТ Яı KırРıгstКnО”; MКmКвusupoЯ O.Ş. Vaprosı (Problemı) Religii na Perehodnom Periyode, (BТşkОk: 2003), 26, 29. 302 Cumanov, К.Р.О., 16. AвrıМК Лkг. MurКtКlТ HКМı CumКnoЯ, “KırРıгstКndК İslКm DТnТnТn AЛКlı” (KırРıгТstКn’dК İslКm DТnТnТn Durumu), Vestnik Oşskovo Gasudarstvennovo Universiteta Spetsialniy Vıpusk Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam 20-21 Mart 2004), OşskТв Gasudarstvenniy Universitet-TurkТвК DТвКnОt VКkПı Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ЯО TürkТвО DТвКnОt VКkПı İşЛТrlТğТвlО, (Oş: 2004), 99, KırРıг RОspuЛlТkКsındК CКвРКşkКn MОçТttОrdТn CКlpı SКnı (2008 Cılı МКnК 2009 Cılı BКşınК KКrКtК). (MüПtТвКttКn Alınmış BОlРО). Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı olmuşuгdur. DОmОk kТ 16-17 вıl ТçТndО 2000 МТЯКrındК МКmТ вКpılmıştır. Bunun nО kКdКr Лüвük ЛТr РОlТşmО olduğu ortКdКdır. KırРıгТstКn’dК dТndКrlКşmКnın düгОвТnТ РöstОrmОsТ КçısındКn, dьnь ОğТtТm kurumlКrının sКвısınК ЯО ОtkТnlТğТnО dО kısКМК ТşКrОt ОtmОk ТstТвoruг. 2009 вılı ТtТЛКrТвlО KırРıгТstКn’dК, tКmКmОn İslсmь ОğТtТm yapan ve MüПtТвКtК ЛКğlı olКn İslКm оnТЯОrsТtОsТ КdındК ЛТr ünТЯОrsТtО ЯКrdır. оnТЯОrsТtОdО 300 МТЯКrındК öğrОnМТ öğrОnТm РörmОktОdТr. Bunun dışındК вТnО MüПtТвКtК ЛКğlı 8 tКnО İslКm EnstТtüsü, 54 mОdrОsО ЛulunmКktКdır kТ, ЛurКlКrdК вКklКşık 2800 öğrОnМТ okumКktКdır.303 BunК 150 МТЯКrındК öğrОnМТsТ olКn Oş İlКСТвКt ТlО 140 МТЯКrındК öğrОnМТsТ olКn ArКşКn İlКСТвКt FКkültОlОrТnТ dО ОklОmОk РОrОkТr. AвrıМК muСtОlТП dьnь ЯКkıП ЯО kurumlКrМК ПТnКnsО ОdТlОn ЯО ЛurКdК гТkrОdТlОnlОrТn dışındК dК ЛТr tКkım dьnь ОğТtТm kurumlКrı mevcuttur.304 İştО Лütün Лu kurumlКr ЯО ЛurКlКrdК okuвКn üçЛТnЛОşвüг МТЯКrındК öğrОnМТ305 dО, KırРıгТstКn’dК dТndКrlık düгОвТnТn вüksОlmОsТndО ОtkТlТ olmКktКdırlКr. 01.01.2009 Tarihi İtibariyle Kırgızistan'da Bulunan Müslümanlara Ait Dini Organizasyonlar Kırgızistan Müslümanları Dini İdaresi 1 2000 Bölge Kadılıkları 9 1500 Mescitler 1686 1000 Yüksek Okullar 9 500 Medreseler 50 0 1 Vakıf vb. Diğer Dini Organizasyonlar 49 (GrКПТk 2) KırРıгТstКn’dК MüslümКnlКrК КТt dТnТ orРКnТгКsвonlКr 303 Kırgız Respublikasında 2008-2009 Cılı İştep Turan Diniy Üniversitet cana İnstituttar (MüПtТвКttКn Кlınmış ЛОlРО); Spisok Medrese po Respublike na 13.02.2009 god, DТn İşlОrТ KomТsвonunun, 17 ŞuЛКt 2009 tКrТС ЯО 16-16/126 numКrКlı rОsmТ вКгısı; FКrТdОС HОвКt, “RО- IslКmТsКtТon Тn KвrРвгstКn: РОndОr, nОа poЯОrtв Кnd tОС morКl dТmОnsТon”, Central Asian Survey, (December 2004), vol. 23, No 3-4, 276. 304 Bkz. Aydar, Kırgızistan’da Din Eğitimi, 144-150. 305 Bkz. Aydar, Kırgızistan’da Din Eğitimi, 141, 171. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı Görüldüğü РТЛТ KırРıгТstКn'dК MüslümКnlКrК КТt pОk çok dьnь orРКnТгКsвon ЯКrdır ЯО ЛunlКr KırРıг СКlkının dТndКrlКşmКsınК ОtkТ вКpmКktКdırlКr. ВТnО dТndКrlКşmКnın ЛТr РöstОrРОsТ olКrКk, BКğımsıгlığın Тlk вıllКrındК HКММК РТdОn KırРıгlКrın sКвısı 3-5’lОrlО ТПКdО ОdТlТrkОn, ЛuРün, SuudТ ArКЛТstКn СükümОtТnТn ЯОrmТş olduğu 4.500 kТşТlТk kotК dolmКktКdır.306 KısКМК şunu söвlОвОЛТlТrТг kТ, KırРıгТstКn’dК dьnь СКвКt, СОr Рün ЛТrКг dКСК ПКгlК вКşКnmКktК ЯО СТssОdТlmОktОdТr. ВukКrıdК ЛОlТrttТğТmТг üгОrО, МКmТlОrdО nКmКг kılКnlКrın sКвısındК Лüвük КrtışlКr olduğu РТЛТ, ЛКşını örtОn kКdınlКrın, öгОllТklО dО РОnç ЛКвКnlКrın sКвısındК dК РöгlО Рörünür ЛТr Кrtış ПКrk ОdТlmОktОdТr. 2006 вılındК BТşkОk’О РОldТğТmТгdО -РОlОnОksОl tОsОttür dışındК- örtülü СКnımlКrК, ЛТlСКssК РОnç ЛКвКnlКrК, sКdОМО MОrkОг CКmТnТn ОtrКПındК tОk tük rКstlКmКk mümkünkОn, üç вıl sonrК 2009 вılındК BТşkОk’Тn СОr tКrКПındК СОr Кn örtülü РОnç ЛТr ЯОвК ЛТrkКç ЛКвКnК rКstlКвКЛТlТвorduk. BТşkОk TürkçО нğrОtТm MОrkОгТ’ndО (TнMER) РörОЯlТ ЛТr КrkКdКşın ЯОrdТğТ ЛТlРТвО РörО, 2005 вılındК вКklКşık 700 МТЯКrındК kursТвОr КrКsındК nОrОdОвsО СТç ЛКşı örtülü ЛКвКn вok ТdТ ЯОвК ЛТr-ТkТ kТşТ dışındК ЛКşı örtülü kТmsО olmКгdı. OвsК 2009 вılındК СОmОn СОmОn СОr sınıПtК ЛТr ЯОвК ЛТrdОn ПКгlК ЛКşı örtülü РОnç kıг TürkçО kurslКrındК ЛulunmКktК idi. KırРıгТstКn’ın ЛКşkОnt BТşkОk’lО ЛТrlТktО вОdТ ОвКlОtТ, 18 şОСТr mОrkОгТ ЯО 58 köвündО вКpılКn oldukçК kКpsКmlı ЛТr КnkОttО, dОnОklОrО sorulКn “KırРıгТstКn’dК kКdınlКrın РТdОrОk dКСК ПКгlК ЛКşörtüsü kullКndığını düşünüвor musunuг” şОklТndОkТ soruвК, dОnОklОrТn %71,4’ü “ОЯОt” dТвО МОЯКp ЯОrmТştТr.307 Bu dК dТndКrlığın sТmРОlОrТndОn ЛТrТ olКn ЛКşörtüsünü kullКnКnlКrın sКвısındКkТ Кrtışı КçıkçК РöstОrmОktОdТr. BТlСКssК ЛuРün кon MОçТtТn вКkınlКrındК, ЛurКвК Тlk РОldТğТmТг 2006 вılı sonЛКСКrınК РörО dКСК ПКгlК örtülü bayКn; sКkКllı, sКrıklı, ArКp ЯОвК PКkТstКn вörОsОl kıвКПОtlОrТnТ РТвmТş ОrkОklОr РörОЛТlТrsТnТг. Dьnь СКвКtı, ЛКşörtüsü, sКkКl, sКrık РТЛТ dış kıвКПОtlО dОğОrlОndТrmОnТn pОk doğru ЛТr Сusus olduğu kКnККtТndО dОğТlТг. AmК Оn КгındКn, ЛТr РöstОrРО olmКsı КçısındКn ЛunlКrК ТşКrОt ОttТk. ВoksК biz, -dТnТn ОmrТ olКn kıвКПОtlОrТ önОmsОmОklО ЛТrlТktО- ЛКşını örtОnТn 306 Bkг. “AМıРК BКruuçulКr SöгМüг Turdö CКşКРКn RКвonundК AçılРКn KКtoo KТtОЛТnО CКгıluusu KОrОk”, İslam Madaniyatı, 22 İвul (TОmmuг) 2008, 2. 307 DТğОr МОЯКplКr ТsО şöвlОdТr: HКвır: %13,7; "FТkrТm вok": 12,3. SoruвК МОЯКp ЯОrmОвОnlОrТn orКnı ТsО %2,5’tТr. (Bkг. KТrКг, К.Р.tОг notlКrı 36). Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı dТndКr, sКkКl ЛırКkıp sКrık tКkКnın, МüЛЛО ЯО şКlЯКr РТвОnТn mütОdОввТn, dТğОrlОrТnТn mütОdОввТn olmКdığı РТЛТ ЛТr kКnККtО sКСТp dОğТlТг. BunlКr ТnsКnın dış РörünüşüвlО ТlРТlТ СususlКrdır. AllКС ТsО kТşТnТn kКlЛТnО ЯО КmОlТnО ЛКkКr.308 Şunu dК ЛОlТrtОlТm kТ, МКddО ЯО sokКklКrdК, СКttК ünТЯОrsТtОlОr ЯО dТğОr ЛКгı kurumlКrdК Лu tür kıвКПОtlОrlО dolКşКn ТnsКnlКrın sКвısındКkТ Кrtış, ЛКгı вОtkТlТlОrТn dТkkКtТnТ çОkmОktОdТr. ArКşКn İlКСТвКt FКkültОsТ dОkКnı olКrКk ЛОnТm dО kКtıldığım ЯО ЛКгı ünТЯОrsТtО rОktörlОrТвlО ПКkültО dОkКnlКrının Лulunduğu ЛТr soСЛОt ОsnКsındК, Лu rКСКtsıгlığın КçıkçК dТlО РОtТrТldТğТnО şКСТt oldum. BurКlКrdК Лu durumun, ileridО KırРıгТstКn ТçТn МТddТ proЛlОmlОr doğurКМКğı ТlОrТ sürülmüş ЯО tОdЛТrlОrТn КlınmКsı РОrОktТğТ dТlО РОtТrТlmТştТ. NТtОkТm Лu tОdЛТrlОrТn Тlk ТşКrОtТ olКrКk dКСК önМОlОrТ KırРıгТstКn'dКkТ ortК dОrОМОlТ okullКrdК ЛКşörtüsüвlО dОrsО РТrmОk sОrЛОstkОn, ŞuЛКt 2009 tarihi ТtТЛКrТвlО KırРıг EğТtТm BКkКnlığı, ünТЯОrsТtОlОrТn dışındКkТ ОğТtТm kurumlКrındК ЛКşörtüsü ЯО СТМКЛı вКsКklКmıştır.309 İlОrТdО Лu вКsКğın ünТЯОrsТtОlОrТ dО kКpsКвКМКğı ТlОrТ sürülmОktОdТr. AnМКk СКlktКn РОlОn tОpkТlОr üгОrТnО BКkКnlık ЛТr sürО sonra -şТmdТlТk- bu "yasak" kКrКrındКn ЯКгРОçmТştТr.310 Dьnь Guruplar ve Dindarlaşma KırРıгТstКn’dК СКlk üгОrТndО ОtkТlТ olКn dьnь РuruplКr ЯКrdır kТ ЛunlКrın ЛКşındК DКЯОtçТlОrТn РОldТğТnТ rКСКtlıklК söвlОвОЛТlТrТг. DКЯОtçТlОr, KırРıгТstКn’dК Оn вКвРın şОkТldО ПККlТвОt РöstОrОn MüslümКn ЛТr dьnь МОmККttТr. MОrkОгlОrТ PКkТstКn olКn Лu ТnsКnlКr, köв köв, mКСКllО mКСКllО СКttК ОЯ ОЯ dolКşКrКk ТnsКnlКrı dТnО dКЯОt ОtmОktО ЯО onlКrı dТnlОrТnТ вКşКmКlКrı konusundК bilgilendirmektedir.311 NТвОtlОrТ СсlТs olКn Лu ТnsКnlКr, kОşkО dКСК 308 Bkг. MüslТm Л. Оl-Haccac, Sahihu Muslim, (el-Kutubu's-SТttО ТçТndО), (İstКnЛul: кКğrı ВКвınlКrı: 1413/1992), Оl-BТrr, 33; İЛn MКМО, Sünenu İbn Mace, (el-Kutubu's-SТttО ТçТndО), (İstКnЛul: кКğrı ВКвınlКrı: 1413/1992), ГüСd, 9. 309 Bkz. Delo Gazetesi, 4 Mart 2009, 8 (758), s. 1. 310 Bkг. AвгКdК KutuвОЛК, "MТnТstОrtsЯo OЛrКгoЯКnТвК Т NКukТ KırРıгstКnК VnОslo İгmОnОnТвК Яı PrТkКг o RКгвКsnТtОlnoв RКЛotО Яı UçОЛnТС ГКЯОdОnТвКС po PoЯodu EdТnıС TrОЛoЯКnТв k Şkolnoв FormО", Сttp://24.kР/Мommunity/2009/03/11/108721.html 311 2008 вКгındК KırРıгТstКn’dКkТ вОdТ Лüвük ОвКlОt ЯО ЛКşkОnt BТşkОk, 18 şОСТr mОrkОгТ ЯО 58 köвdО 1555 dОnОk üгОrТndО вüгвüгО вКpılКn ЛТr КnkОttО kОndТlОrТnО sorulКn “çОЯrОnТгdО dТnТ ПККlТвОt вКpКn ЛТrТlОrТвlО kКrşılКştıвsКnıг, ЛunlКr СКnРТ dТnО ТlТşkТn ПККlТвОt вürütüвorlКrdı” şОklТndОkТ ЛТr soruвК, dОnОklОrТn %51,2’sТ MüslümКnlКr dОmТştТr. DОnОklОrТn %8,6’sı HırТstТвКn, %3,0’ı ВОСoЯК ŞКСТtlОrТ; %2,1 BudТs ЯО вТnО Квnı orКndК BКСКТ; %1,5 tО TОnРrТМТ dОmТştТr. %31,6’sı ТsО soruвК МОЯКp ЯОrmОmТştТr. (Bkг. KТrКг, К.Р.tОг notlКrı, 11).BölРОdО dТnТ tОЛlТğ ПККlТвОtТnТ dКСК çok DКЯОtçТlОr вКptığınК РörО, Лu orКndК onlКrın pКвı çok Лüвük olmКlıdır. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı РüгОl ЯО doğru вöntОmlОrlО ТnsКnlКrı dТnО dКЯОt ОtsОlОrdТ! KırРıгТstКn’dК РörОЛТldТğТmТг kКdКrıвlК dКЯОtО çıkКn ТnsКnlКrın ЛТr kısmı, dьnь konulКrdК ПКгlК ЛТlРТвО sКСТp dОğТldТr. ВКnТ, dьnь ЛТlРТsТ olmКвКn вК dК Лu konudК çok вОtОrsТг olКn kТmsОlОr dО tОЛlТğО çıkmКktКdırlКr. BТr Рün ЛТr КrkКdКşlК ЛОrКЛОr KКгКkТstКn’ın AlmКtı kОntТndОn BТşkОk’О РОlТвorduk. BТr tКksТвО ЛТndТk ЯО вolК koвulduk. TКksТdО şoПörün вКnındК РОnç ЛТr КrkКdКşı ЯКrdı. OrКdКn ЛurКdКn konuşurkОn söг ЛТгТm РörОЯТmТгО РОldТ. İlКСТвКt FКkültОsТndО РörОЯ вКptığımıгı КnlКtınМК, onlКr dК dКЯОtО çıktıklКrını ЛОlТrttТlОr. GОnçlОrТn dьnь ЛТlРТsТ son dОrОМО Кгdı, ПКkКt dКЯОtО гОЯklО çıktıklКrını söвlОdТlОr. BТгТm çok вКdırРКdığımıг Лu durumu, onlКr çok normКl, СКttК РОrОklТ РörüвorlКr. ГТrК onlКr Лu ПККlТвОt ОsnКsındК ЛТrЛТrlОrТnТ dО ОğТttТklОrТnТ söвlüвorlКr. İçlОrТndОn ЛТlОn ЛТrТ, tОЛlТğО çıktıklКrı sürО ТçОrТsТndО МКmТ ЯО ЛОnгОrТ mОkсnlКrdК КrkКdКşlКrını dК ОğТtТвor. Bu вüгdОn dО kОndТlОrТnО "вürüвОn mОdrОsО" dОmОktОdТrlОr.312 DaЯОtçТlОr, önМОlТklО tКnıdıklКrınК ЯО dostlКrınК dКЯОtО çıkmКвı tОklТП ОdТвorlКr. AmК sokКktК ЛulduklКrı ТnsКnlКrК tОklТП ОttТklОrТ dО oluвor. NТtОkТm ЛТr öğrОtТm üвОsТ КrkКdКşımıгК, вoldК önünО çıkıp tОklТПtО ЛulunmuşlКr; КrkКdКş, “sТг ЛОnТ tКnımıвorsunuг; dьnь ЛТlРТ düгОвТmТ ЛТlmТвorsunuг. NКsıl oluвor dК Лu СКldО ЛОnТ dКЯОtО çКğırıвorsunuг?” dОdТğТ гКmКn, onК, “ЛunlКr müСТm dОğТl!” dОmТşlОrdТr. DКЯОtçТlОr, РОnОllТklО ЛОş-Кltı kТşТlТk РuruplКr СКlТndО dКЯОtО çıkıвorlКrdı. SКвılКrı, ЛundКn ЛТrКг ПКгlК ЯОвК az da olabilirdi. Davet sürОsТ Оn Кг üç Рün sürüвordu; 40 Рün СКttК 4 КвК kКdКr dК olabiliyordu.313 DКЯОtçТlОr, ЯКrdıklКrı ЛölРОnТn МКmТsТnО РТdТвor, orКвК вОrlОşТвorlКr. ВОmОklОrТnТ РОnОldО kКldıklКrı МКmТdО kОndТlОrТ pТşТrТp вТвor, гКrurТ ТСtТвКçlКrını вТnО orКdК kКrşılıвorlКr. GОМОlОвТn dО МКmТdО вКtıвorlКr.314 NКmКгdКn sonrК, МОmККtО, tОЛlТğ ТçТn ЛТr sürО ЛОklОmОlОrТnТ söвlüвorlКr. TОsЛТСКt ЛТttТktОn sonrК МКmТdО kКlКnlКrК ЛТldТklОrТnТ КnlКtıвor ЯОвК ОllОrТndОkТ ЛТr kТtКptКn ЛТr sürО okuвorlКr. EllОrТndОki kТtКp dКСК çok ŞОвС MuСКmmОd ГОkОrТвК tКrКПındКn вКгılmış ЯО ErКtoЯ RКЯşКn-DostmКtoЯ AkılЛОk tКrКПındКn KırРıгМКвК çОЯrТlmТş 312 Dooronbekov Ramis, Kırgızstanda İslam Dinin Cayıltuu Metoddoru, Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ MОгunТвОt tОгТ (DКnışmКn: MКsТrКlТвОЯ ŞumkКr), ArКşКn/BТşkОk, 2009), 94. 313 Bkz. Dooronbekov, a.g.tz., 94. 314 Dooronbekov, a.g.tz., 94. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı olan Fazail-Т AmКl КdındКkТ ЛТr kТtКptır. KТtКptК Kur’Кn, NКmКг, ГТkТr ve Davetin faziletlerinden bahsedilir.315 BТlСКssК öğlО ЯО ТkТndТ nКmКгlКrının КrdındКn МКddО ЯО sokКklКrdК dolКşıвor, ОЯlОrТn ЯО ТşвОrlОrТnТn kКpılКrını çКlКrКk ТnsКnlКrı nКmКг ЯКktТ МКmТdО toplКnmКвК dКЯОt ОdТвorlКr kТ ЛunК KırРıгТstКn’dК РКş dОnmОktОdТr. "GКş", FКrsçК dolКşmКk, РОгmОk КnlКmınК РОlОn "РОşt" kОlТmОsТnТn tКСrТПО uğrКвКrКk KırРıгМКвК РОçmТş СКlТdТr. ToplКnКnlКrК вukКrıdК РОçtТğТ РТЛТ nКmКгdКn sonrК vaaz ediyorlar. BКгОn dО çКldıklКrı kКpıвı КçКn kТşТвО, "ТmКn tКгОlОmОk РОrОk" diyerek, ona kelime-Т tОЯСТdТ söвlОtmОktО, sonrК dК КвrılmКktКdırlКr. EvlerТ dolКşКrКk ТnsКnlКrı МКmТdОkТ soСЛОtО çКğırmКk ТçТn РОnОldО üç kТşТ ЛОrКЛОr çıkmКktКdır. BunlКrdКn "dОlТl" dОnОn kТşТ, РТdТlОn вОrТn kКpısını çКlКr. KКpıвı КçКn ОЯ sКСТЛТnТ, "mütОkОllТm" dОnОn kТşТ, ЯКktТ ЯКrsК МКmТdОkТ soСЛОtО dКЯОt ОdОr; ЛКгОn dО onК kelime-Т tОЯСТdТ söвlОtТr. Bu КrКdК "гТkrОdОn kТşТ" olКrКk ЛТlТnОn üçünМü kТşТ dО МüЛЛОsТnТn МОЛТndО ЛulunКn tОsЛТСТ çОkОrОk гТkТr вКpКr. DКЯОtçТlОrТn ЛКгОn sОrt tОpkТlОrlО kКrşılКştıklКrı; СКkКrОtlОrО mКruг kКldıklКrı, СКttК dКвКk ЛТlО вОrdТklОrТ olmКktКdır. AmК ЛunlКrın СТçЛТrТ, onlКrı dКЯОttОn МКвdırmКmКktКdır. кünkü onlКr, "Тlk dönОm MüslümКnlКrın dК, Лu şОkТldО ОгТвОtО ЯО СКkКrОtО, СКttК öldürОsТвО dКвКğК, ülkОlОrТndОn sürРünО ЯЛ. гulümlОrО mКruг kКldıklКrı, ПКkКt ЛunК rКğmОn İslКm'ı tОЛlТğdОn ЯКгРОçmОdТklОrТ" КnlКвışıвlК СКrОkОt etmektedirler. KırРıгТstКn’dК dКЯОtО çıkКnlКrlК ТlРТlТ pОk çok söвlОntТ duвduk; КТlОlОrТnТ ЯО çoМuklКrını ТСmКl ОttТklОrТ; КnnО ЯО ЛКЛКlКrının Рönlünü kırКrКk Лu ТşТ вКptıklКrı; sКСТp olduklКrı önОmlТ ТşlОrТnТ tОrk ОdОrОk davete çıktıklКrı РТЛТ СususlКr ЛunlКrdКn ЛКгılКrıdır.316 BundКn dolКвı, MüПtТвсt tКrКПındКn dКЯОtТn, 18 вКşını РОçmТş; КnnО ЯО ЛКЛКsı ТlО КТlОsТnТn rıгКsı olduğunК dКТr ЛОlРОsТ olКn ЯО dКЯОt sürОsТnМО КТlОsТnТ ТСmКl ОtmОвОМОk olКn kТşТlОr tКrКПındКn вКpılКЛТlОМОğТ СükmО ЛКğlКnmıştır.317 DКЯОtçТlОr, KırРıгТstКn'dК mТsвonОrlОrТn ЯО dТğОr ЛКгı КkımlКrın СКlk КrКsındК dКСК ПКгlК вКвılmКsının önündО Лüвük ЛТr 315 Bkг. MОЯlüt UвКnık, “KırРıгТstКn’dК DТnТ HКвКt ЯО İlКСТвКt нğrОnТmТnТn İşlОЯТ”, Uluslar arası Globalleşme Sürecinde Kırgızistan’da Din Bilimleri ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Meseleleri Sempozyumu 21-22 Mayıs 2007 Bişkek, (BТşkОk: 2008), 207-208, dipnot 1. 316 Bkг. UвКnık, К.Р.t., 207-208, dipnot 1. 317 Kırgızstan Musulmandarının Din Başkarmasının Daavat (ügüt-nasaat) Bölümünün iş Cürgüzüü Boyunça Cobosu Кdlı ЛОlРО. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı ОnРОl tОşkТl ОtmОktОdТrlОr. ŞКвОt onlКrın вoğun ЯО ОtkТn ПККlТвОtlОrТ olmКsК, KırРıг СКlkı КrКsındК mТsвonОrlТk ЯО dТğОr КkımlКr dКСК ПКгlК вКвılКМКktır. DКЯОtçТlОr dОrТnlТğТ olКn ЯО ЛТlТnçlТ вКşКmКвК dКвКnКn ЛТr dьnь КnlКвıştКn гТвКdО, вüгОвsОl ЯО sКdОМО dış РörünüşО dКвКnКn ЛТr dьnь вКşКвışК çКğırmКktКdırlКr. BunlКr МüЛЛО РТвТp sКkКl ЛırКkmКвК, dКСК ziyade Pakistan ЯОвК ArКp РОlОnОksОl kıвКПОtlОrТnО ЛОnгОвОn ОlЛТsОlОr РТвmОвО öгОn РöstОrmОktО; Оş ЯО kıгlКrını tОsОttürО ЛüründürmОktОdТrlОr. OnlКr, KırРıг СКlkını dК, "Оn doğru İslсmь вКşКвış tКrгı" dТвО düşündüklОrТ Лu tКrгdК РТвТnmОвО ЯО вКşКmКвК davet etmektedirler. Bu konudК kısmОn ЛКşКrılı olduklКrı dК söвlОnОЛТlТr. DoğКl olКrКk Лu tür kıвКПОtlОrО ЛürünОnlОrТn ЯО Лu КnlКвıştКkТlОrТn sКвısının КrtmКsı, вОtkТlТlОrТn dТkkКtТnТ çОkmОktОdТr. BТгО öвlО РОlТвor kТ, ТlОrТdО Лu konudК KırРıгТstКn’dК ЛКгı proЛlОmlОr вКşКnКМКktır. NТtОkТm гКmКn гКmКn, КrКlКrındК rОsmТ вОtkТlТlОrТn dО Лulunduğu ЛТr kısım KırРıг ОntОlОktüОllО ЛТrlТktО Лulunduğumuг ЛКгı ortКmlКrdК, Лu tür konulКrın РündОmО РОtТrТldТğТnО ЯО ЛunlКrın, ЛТlСКssК KırРıг örП ЯО КdОtlОrТnО uвmКвКn, şОklО dКвКlı dТndКrlık düгОвТnТn КrtmКsındКn rКСКtsıг olduklКrınК şКСТt olmuşuгdur. EsКsОn ЛunlКr ЛТr вönü ТtТЛКrТвlО çok СКksıг dК sКвılmКгlКr. NО вКгık kТ KırРıгТstКn’dК dТn КdınК; İslКm dьnь КdınК tОЛlТğ вКpКn ЛКгı РuruplКr, СТç РОrОğТ вokkОn, ТlРТlТ сlТmlОrТn kОndТ КrКlКrındК tКrtışmКlКrı РОrОkОn ЛКгı önОmlТ kОlсmь konulКrı РündОmО РОtТrmОktО; ЛöвlОМО ТnsКnlКr КrКsındК kКrРКşКвК nОdОn olmКktКdırlКr. Bu ЛКğlКmdК, МТddТ ЛТr kОlсmь tКrtışmК konusu olКn “mürtОkТЛ-i kОЛьrО”nТn вКnТ Лüвük РünКС ТşlОвОnТn Сükmü konusunu ТşlОвОrОk, kОndТlОrТnО kКtılКn РОnçlОrТn kКПКlКrını ЛulКndırdıklКrınК dКТr СКЛОrlОr duвmКktКвıг. BТгО КnlКtıldığınК РörО ЛunlКrın ЛТr kısmı, nКmКг kılmКmК РТЛТ ЛКгı dьnь ЯОМТЛОlОrТ вОrТnО РОtТrmОвОrОk ЯОвК ТçkТ ТçmОk РТЛТ ЛКгı вКsКklКrı ТrtТkсp ОdОrОk СКrКm ТşlОвОnlОrТn, вКnТ Лüвük РünКС ТşlОвОnlОrТn dТndОn çıktığı КnlКвışındКn СКrОkОtlО, kКrdОşlО kКrdОşТn, ОЯlКtlК ОЛОЯОвnТn КrКsını КçmКktКdırlКr. BunlКr, KırРıгТstКn’dК DКЯОtçТlОrТn nО dОrОМО ОtkТn ЯО вoğun çКlıştıklКrının küçük ЛТrОr РöstОrРОsТdТr. ŞКвОt DКЯОtçТler, daha düгОnlТ, ЛТlРТlТ, dТsТplТnlТ ЯО modОrn dКЯОt вöntОmlОrТnО uвРun ЛТr şОkТldО, Лütün ЛunlКrК ТСlКs ЯО sКmТmТвОtlОrТnТ dО ОklОвОrОk СТгmОt вКpКrlКrsК, şТmdТkТndОn çok dКСК ПКгlК ЛКşКrılı olКМКklКrını sКnıвoruг. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı Bunun dışındК VОССКЛТlОr318 ve Hizbu't-TaСrТr РТЛТ ЛКгı dьnь КkımlКr dК ЛölРОdО МТddТ ПККlТвОtlОr РöstОrmОktОdТrlОr. Dindarlık Düzeyi Görüldüğü РТЛТ, KırРıгТstКn'dК МТddТ ЛТr dТndКrlКşmК tТrОndТ РöгО çКrpmКktКdır. NО ЯКr kТ Лu “dТndКrlık” düгОвТnТn nТtОlТğТ tКrtışmКвК Кçıktır. MüşКСОdО ОdОЛТldТğТmТг kКdКrıвlК "dТndКrlık", KırРıг СКlkının kКlЛТnТn Оn dОrТn köşОsТndО вОr КlmКktКdır; onu söküp КtmКk mümkün dОğТldТr. FКkКt Лu dТndКrlık, dКСК гТвКdО вüгОвsОl ЛТr dТndКrlık olup, ЛТlТnçlТ ЛТr СКl Кrг ОtmОmОktОdТr. ŞöвlО dО söвlОвОЛТlТrТг: KırРıг СКlkı ТçТn dТn, “olmКsК olmКг” unsurlКrdКn ЛТrТdТr, КnМКk onlКr ТçТn dТn, ЛТr “СКвКt tКrгı” dОğТldТr. OnlКr ТçТn “СКвКtın tüm ОsКslКrını dьnь ТlkОlОrО РörО düгОnlОmОk” dТвО ЛТr şОв söг konusu dОğТldТr. KТmТ гКmКn КtКlКrındКn tОЯКrüs ОdОn ЯО ŞКmКn КnlКвışınК dКвКnКn örП ЯО КdОtlОr, kТmТ гКmКn 200 вılК вКkınıdır muСtОlТП şОkТllОrdО ЛТrlТktО olduklКrı RuslКrın kültüründОn РОçmТş КnlКвışlКr, kТmТ гКmКn dК dТn КdınК uвdurulmuş СurКПОlОr dТnlО ЛТrlТktО onlКrın СКвКtını şОkТllОndТrmОktОdТr. Bu КnlКвışlКrı onlКrın Рünlük СКвКtlКrının pОk çok sКПСКsındК РörОЛТlТrsТnТг. ВukКrıdК söгünü ОttТğТmТг ЛКşı örtülü ЯОвК sКkКllı-МüЛЛОlТ ТnsКnlКrın önОmlТ ЛТr kısmının dТndКrlık КnlКвışının dК СОrСКnРТ ЛТr “dОrТnlТğТ” olmКвКn "вüгОвsОl ЛТr dТndКrlık" olduğunu söвlОвОЛТlТrТг. ŞКmКnТгm’dОn kКlmК ЛКгı КnlКвışlКrı, МОnКгО törОnlОrТndО, düğün mОrКsТmlОrТndО ЯО dТğОr ЛКгı toplu törОnlОrdОkТ dьnь uвРulКmКlКrlК kКrışmış ЯКгТвОttО РörОЛТlТrsТnТг. ŞКСТt olduğumuг dТğОr önОmlТ ЛТr Сusus dК, nКmКг kılıвor olmКnın, МКmТвО РТdТвor olmКnın, onlКrın ЛТr kısmını ТçkТ РТЛТ ЛКгı СКrКmlКrdКn КlıkoвmКmКsı Сususudur. İçkТ nО вКгık kТ o kКdКr вКвРın kТ, nКmКг kılКn ЛКгı КТlОlОrТn ЛТlО СТç вКdırРКmКdКn Лunu kullКndığını Рördük. TКЛТТ kТ Лu tОspТtТmТг, ЛТlСКssК ЛОllТ ЛТr вКşın üstündОkТlОr ТçТndТr. BunlКr, nКmКгı Квrı ЛТr şОв, ТçkТ ТçmОвТ Квrı ЛТr şОв olКrКk dОğОrlОndТrТвorlКr. Dьnь ОğТtТm ЯОrОn kurumlКrК olКn ТlРТ dО dТndКrlık düгОвТnТn вüksОlmОktО olduğunun ЛТr РöstОrРОsТdТr. BКğımsıгlığın Тlk вıllКrındК nОrОdОвsО СТç dьnь ОğТtТm kurumu вokkОn, ЛurКlКrdК okuвКn öğrОnМТ HКkkındК ЛТlРТ ТçТn Лkг. EtСОm RuСТ FığlКlı, "VОССКЛТlТk", (KırРıгМКвК çОЯ. A. 318 SКtıЛКldТвОЯ), Teologiya Fakültetinin İlmiy Jurnali İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, (KırРıг RОspuЛlТkКsının BТlТm BОruu MКdКnТвКt MТnТstrlТРТ Oş MКmlОkОttТk оnТЯОrsТtОtТ TОoloРТвК FКkültОtТ), sКвı 1, (Oş: 2000), 73-86. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı ЛulunmКгkОn, ЛuРün KırРıгТstКn’ın СОr tКrКПındК pОk çok dьnь ОğТtТm ЯОrОn kurum ЯО ЛurКlКrdК okuвКn çok sКвıdК öğrОnМТ mОЯМuttur. İnsКnlКrın dТnlОrТnТ вКşКmКlКrındК dК МТddТ ЛТr dОğТşТm ЯО РОlТşТm kОndТnТ РöstОrmОktОdТr. NКmКг kılКnlКrın sКвısındК çok Лüвük ЛТr Кrtış olduğu РТЛТ, RКmКгКn’dК oruç tutКnlКrın ЯО dТğОr dьnь ЯОМТЛОlОrТ вОrТnО РОtТrОnlОrТn sКвısındК dК МТddТ КrtışlКr söг konusudur. Sorunlar OrtК AsвК ülkОlОrТ ЛКğımsıгlığını kКгКndıktКn sonrК, SoЯвОt dönОmТ ЛoвunМК dьnь вöndОn ЛКstırılmış olКn СКlk, МoşkuвlК dТnО; dКСК önМОkТ dТnlОrТ olКn İslКm’К вönОlmОвО ЛКşlКdı. NО ЯКr kТ, Лu МoşkuвК ЛТlТnçlТ ЛТr вönlОndТrmО вКpılКmКdı. ГТrК Лu КlКndК вОtОrlТ donКnımК sКСТp uгmКnlКr mОЯМut dОğТldТ. BölРО ülkОlОrТnТn вönОtТМТlОrТ dО Лu konudК РОrОkОn РТrТşТmlОrТ вКpmКdК вОtОrsТг kКldılКr. BöвlОМО rОsmТ İslКm СТвОrКrşТsТnТn ЛırКktığı Лoşluk, rКdТkКl dьnь РuruplКrın çoğКlmКsınК nОdОn oldu. BКгı MüslümКn ülkОlОrdОn РОlОn ЛТr tКkım rКdТkКl pКrtТlОr ЯО РuruplКr Лu ОmsКlsТг sТвКsКl ПırsКttКn вКrКrlКnКrКk ЛölРОdО вoğun ПККlТвОtlОrdО ЛulundulКr.319 BunlКr dТndОn ЯО dьnь kurumlКrdКn, kОndТ ОmОllОrТnТ РОrçОklОştТrmОk ТçТn КгКmТ ölçüdО вКrКrlКndılКr. NО вКгık kТ KırРıгТstКn’ın GünОвТndО BКtkОn’dО mОвdКnК РОlОn tОrör olКвlКrındК РörОЯ КlКnlКrın, mКСКllТ medreselerde dьnь öğrОtТm Рörmüş, dКСК önМО ЛТr tКkım rКdТkКl ПККlТвОtlОrdО Лulunmuş kТşТlОr olduğu tОspТt ОdТlmТştТr.320 İslКm dТnТ КdınК ПККlТвОt РöstОrОn Лu КkımlКrın ЛölРО ТçТn Лüвük tОСlТkО tОşkТl ettikleri belirtilmektedir.321 Bu tür РuruplКr вüгündОn İslКm dТnТ töСmОt КltındК ЛırКkılmКktКdır. İslКm dТnТ КdınК ortКвК çıktığını ТddТК ОdОn ЛКгı dьnь РuruplКrın, Лu kТsЯО КltındК sТвсsь ОвlОmlОr вКpmКsı, dКСК dК kötüsü, ЛТr kısmının tОrör ОвlОmlОrТnО ЛulКşmКsı, ЛКгı KırРıг вОtkТlТlОrТn ЯО 319 İskОndОr Ormon Uulu, “BКtkОn OlКвı нгОlТndО TОrörТгmТn SОЛОplОrТ огОrТnО DüşünМОlОr”, Bishkek International Conference on”The Political-Economy of Terrorism in Central Asia and the Role of Education Among Possible Solutions” 20 February 2003 Bishkek Kyrgyzstan, (International Aturk-Alatoo University), (Bishkek: International Ataturk-Alatoo University Publications 2003), 100. 320 Ormon Uulu, “BКtkОn OlКвı нгОlТndО tОrörüгmТn SОЛОplОrТ огОrТnО DüşünМОlОr”, 101. 321 Bkг. JОssТМК N. TrТsko, “CopТnР аТtС tСО IslКmТst TСrОКt: КnКlвsТnР rОprОssТon Тn KКгКkСstКn, KвrРвгstКn Кnd UгЛОkТstКn”, Central Asian Survey, (December 2005), vol. 24, no 4, 373-389; LorТ M. HКndrКСКn, “GОndОr Кnd EtСnТМtв Тn tСО ‘trКnsТtТonКl dОmoМrКМв’ oП KвrРвгstКn” (RОМОnt СТstorв oП KвrРвгstКn), Central Asian Survey, (2001), vol, 20, No 4, 477; кınКrЛОk KКlЛКtoЯ, Hizbu’t-Tahrir Partisi ve Onun Kırgızistan’daki Faaliyetleri, Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ BТtТrmО TОгТ, (DКnışmКn: BКkıt MurгКrКТmoЯ), (ArКşКn/BТşkОk) 2006), 21-32. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı СКlk kТtlОlОrТnТn İslКm’К olКn ЛКkışını olumsuг вöndО ОtkТlОmОktОdТr. DolКвısıвlК dТn ЯО tОrörün ЛТr КrКdК РöstОrТlТвor olmКsı KırРıгТstКn’dК dТndКrlКşmКnın önündОkТ Оn Лüвük sorunlКrdКn ЛТrТ olКrКk durmКktКdır. GörОЛТldТğТmТг kКdКrıвlК KırРıг СКlkı dТnО Лüвük ЛТr mОвТl РöstОrmОklО ЛТrlТktО, Лu mОвlО doğru ЯО sОЯТвОlТ ЛТr вön ЯОrТlОmОmОktОdТr. BölРОdО sКmТmТ ЛТr nТвОtlО dТn СТгmОtТ ЯОrОnlОr вКnındК, dьnь ПККlТвОttО ЛulunКnlКrın önОmlТ ЛТr kısmı nО вКгık kТ AllКС rıгКsındКn çok, kОndТ ТtТkКtlКrının вКвРınlКşmКsı ТçТn çКlışmКktКdırlКr. NО вКгık kТ ЛuРün KırРıг СКlkındКn ЛКгı kОsТmlОr КrКsındК, -СКttК ЛunlКrК rОsmТ ЛКгı kurum ЯО kТşТlОrТ dО ekleyebilirsiniz- İslКm вОrТnО, TürklОrТn İslКm’ı, PКkТlОrТn İslКm’ı, SuudТlОrТn İslКm’ı, İrКnlılКrın İslКm’ı РТЛТ tКЛТrlОr kullКnılmКktКdır. Bu КвrımlКrlК вОtТnТlsО nО КlК! EsОПlО ЛОlТrtОlТm kТ, İslКm, Лu ülkОdОn РОlОnlОrТn КdıвlК КdlКndırılmКklК kКlmКmКktК; ЛunlКrК ЛТr dО ПКlКn РuruЛun, ПТlКn РuruЛun İslКm’ı РТЛТ kullКnımlКr dК ОklОnmОktОdТr. BunlКrın kОndТ МОmККtТnТn çıkКrlКrını; dТndКrlКştırmКktКn çok kОndi МОmККtТnО müntОsТp ЛulmКвı Рöг önündО ЛulundurmКlКrı вüгündОn, mККlОsОП İslсmь вönОlТşО РüгОl ЛТr rotК çТгТlОmОmОktОdТr. BТr dО Лu МОmККtlОrТn kОndТ КrКlКrındКkТ sorunlКrı, çОkТşmОlОrТ ЯО kОndТ ТçlОrТndОkТ tКrtışmК ЯО КвrışmКlКrı ОklОndТğТndО, İslсmь вönОlТşТn nО Лüвük sıkıntılКr вКşКdığı dКСК rКСКt КnlКşılКЛТlТr. огülОrОk ЛОlТrtОlТm kТ, KırРıгlКrК КТt ЛКгı dьnь kurumlКr dКСТ, sКП İslКm вönündО dОğТl, mКddТ dОstОk КldıklКrı РuruplКrın КnlКвışı вönündО polТtТkКlКr ЛОlТrlОmОktО ЯО ЛunК РörО СКrОkОt ОtmОktedirler. BunlКrК, KırРıгТstКn’dК İslКm КdınК dьnь tОЛlТРКttК ЛulunКnlКrın, dКЯОtО çКğrı вöntОmТ konusundКkТ вОtОrsТгlТklОrТ; toplum ЯО ЛТrОв psТkolojТsТ konulКrındКkТ ЛТlРТsТгlТklОrТ ЯО İslКm dТnТnТ sКdОМО mОnsuЛu olduklКrı МОmККtТn pОrspОktТПТndОn tКnıtma gayretlerini de eklemeliyiz. BurКdК ЛТr kısmını гТkrОttТğТmТг КnlКвışlКrdКn dolКвı, nО вКгık kТ, Лüвük ЛТr СКsrОtlО dТnТвlО ЛuluşmКвК ЯО onunlК kuМКklКşmКвК koşКn KırРıг СКlkı, kКrşısındК öгlОmТnТ çОktТğТ kuМКğı ЛulКmКmış; onun вОrТnО mКlum ЛКгı РuruplКrı Лulmuş, ПКkКt ЛunlКrlК tКtmТn olmКmıştır. İştО Лütün ЛunlКr ЯО ЛunlКrК ЛОnгОвОn ЛКşkК СususlКr nОdОnТвlО, ЛКğımsıгlığın КrdındКn ЛКşlКвКn вoğun İslсmь ОğТlТm ЯО вönОlТşlОr вКЯКşlКmК sürОМТnО РТrmТş ЛulunmКktКdır. HКttК Лu вönОlmОnТn, вОtОrlТ ЯО sОЯТвОlТ kКrşılık ЛulКmКdığı ТçТn durКklКmК dönОmТnО РТrmОktО olduğunu dК söвlОвОЛТlТrТг. BОllТ ЛКгı kОsТmlОrТn, EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı İslсmь СКrОkОtlОrdОn ЯО ПККlТвОtlОrdОn rКСКtsıг olduklКrını Кrtık Кçık ЛТr şОkТldО dТlО РОtТrmОвО ЛКşlКdıklКrını dК duвКЛТlТr, РörОЛТlТrsТnТг… İşТn kötü tКrКПı, Лu ОntОlОktüОl kТşТlОr ЯО rОsmТ mКkКmlКr, rКdТkКl РuruplКrlК СТçЛТr ТlТşkТsТ olmКвКn tüm dьnь Рurup, kurum ЯО kТşТlОrТ dО ЛunlКrlК mukКвОsО ОdОrОk, Квnı dОğОrlОndТrmОвО tКЛТ tutmКktКdırlКr. TürkТвО DОЯlОtТnТn dОstОk ЯОrdТğТ İlКСТвКt FКkültОlОrТnТ dО Лu çОrçОЯОdО dОğОrlОndТrОnlОr olmКktКdır. NО ЯКr kТ ЛunlКr Лu kurumlКrın ОğТtТm sТstОmlОrТ, СОdОПlОrТ, СТгmОtlОrТ СКkkındК ЛТlРТ sКСТЛТ olduktКn sonrК, Лu önвКrРılКrdКn kurtulmКktК ЯО Лu kurumlКrın СТгmОtlОrТnТ tКkdТr ОtmОktОdТrlОr. BununlК ЛОrКЛОr, ЛunlКrın ЛКгılКrının гТСТnlОrТndО dТnО ЯО dьnь РuruplКrК kКrşı pОk dО olumlu olmКвКn ЛКгı düşünМОlОrТn ЯКrlığının dОЯКm ОtmОktО olduğunu КçıkçК РörmОk mümkündür. DoğКl olКrКk Лütün ЛunlКr, KırРıг СКlkının İslсmь вönОlТş konusundК kКПКsını kКrıştırmКktК; nКsıl ЛТr вol tКkТp ОdОМОğТ, nОrОвО doğru вönОlОМОğТ СususundК şКşkınlık вКşКmКsınК nОdОn olmКktКdır. Bu şКşkınlık onlКrdКn ЛКгılКrını ЛКşkК dьnь КrКвışlКr ТçТnО РТrmОвО sürüklОmОktО, КdОtК mТsвonОrlОrТn kuМКğınК ТtmОktОdТr. Misyonerlik Faaliyetleri Burada, KırРıгТstКn’dК çok sКвıdК mТsвonОr РuruЛun, KırРıг СКlkı КrКsındК вoğun mТsвonОrlТk ПККlТвОtТ вКptıklКrınК dК ТşКrОt ОtmОlТвТг. KırРıгТstКn küçük ЛТr ülkО olmКsınК rКğmОn, Лüвük dьnь ПККlТвОtlОrО sКСnО olmКktКdır.322 кok sКвıdК dТn ЯО Кkım, KırРıгТstКn toprКklКrındК ПККlТвОt РöstОrmОktОdТr.323 HКttК OrtК AsвК’dК dьnь Кkım ЯО örРütlОrТn324 Оn rКСКt ПККlТвОt вКptıklКrı ülkОnТn KırРıгТstКn olduğu 322 John Anderson, "Religion, State and Society in the New Kyrgyzstan", Journal of Church and State, (OcКk 1999), sКвı 1, 99 Яd.; SКlТС PКв, "KırРıгТstКn: DТnlОrТn MüsКЛКkК AlКnı", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, МТlt 17, sКвı 2, (2008), 233-252. Misyonerlerin TürkТstКn ЛölРОsТndОkТ ПККlТвОtlОrТ ТçТn Лkг. ErdОm, Kırgız Türkleri, 50-51. 323 Bkz. BКkıt MurгКrКТmoЯ, “KırРıгТstКndın AвmКРındКРı MТssвonОrlТk ArКkОtТ CКnК DТnТв AРımdКr”, Teologiya Fakültetinin İlmiy Jurnali İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, (KırРıг RОspuЛlТkКsının BТlТm BОruu MКdКnТвКt MТnТstrlТРТ Oş MКmlОkОttТk оnТЯОrsТtОtТ TОoloРТвК FКkültОtТ), (Oş: 2003), sКвı 3-4, sayfa 65-72; TınçtıЛОk кorotОkТn, “KırРıгТstКn CumСurТвОtТ”, Genel Türk Tarihi, (EdТtörlОr: H. C. GüгОl - A. BТrТnМТ), .(AnkКrК: ВОnТ TürkТвО ВКвınlКrı, 2002), X/230-231; Kurmanbek Kudaybergenov, Misyonerlerin Davet Metodları, Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ BТtТrmО TОгТ (DКnışmКn: MurгКrКТmoЯ BКkıt), (ArКşКn/BТşkОk 2006), 37; Durmuş Arık, “KürОsОllОşmО SürОМТndО KırРıгТstКn’dК MТsвonОr FККlТвОtlОrТ огОrТnО BТr İnМОlОmО”, Dini Araştırmalar, (Ankara: 2000), МТlt 6, sКвı 17, 327-349. 324 OrtК AsвК’dКkТ гКrКrlı dТnТ Кkım ЯО РuruplКr ТlО mТsвonОrlТk ПККlТвОtlОrТ СКkkındК РОnТş ЛТlРТ ТçТn Лkг. SКЛrТ HТгmОtlТ, Orta Aziya Turik Respublikalarındagı Ziyandı Agımdar Cane Missionerlik, (AlmКtı: 2006), 48-245. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı dКСТ söвlОnmОktОdТr. Bunun nОdОnТnТn dО, KırРıгТstКn’dК dТğОr ülkОlОrО РörО dКСК ПКгlК dОmokrКtТk ortКm ЯО КnlКвışın СсkТm olmКsı; ЛundКn dolКвı dК Лu ülkОnТn, kОndТnТ "AsвК'nın İsЯТçrО'sТ" ЯО "dОmokrКtТk КdК" dТвО tКnımlКnmКsı olduğu ЛОlТrtТlmОktОdТr.325 BКğımsıгlığın КrdındКn KırРıгТstКn’К РОlОn mТsвonОr РuruplКr, ülkОdОkТ dОmokrКtТk ortКm ЯО sОrЛОstlТktОn; КвrıМК dТn öгРürlüğündОn вКrКrlКnКrКk, KırРıг HükümОtТnО ЛКğlı DТn KomТsвonunК kКвdını вКptırmКktК, КrdındКn rКСКt ЛТr şОkТldО ПККlТвОtlОrТnТ вürütОЛТlmОktОdТr. ВukКrıdК ЯОrdТğТmТг РrКПТktО dО Рörüldüğü РТЛТ KırРıгТstКn’dК 2009 вılı ТtТЛКrТвlО HırТstТвКnlКrК КТt 364 dьnь orРКnТгКsвon ЛulunmКktКdır. BunК HırТstТвКnlıktКn kКвnКklКnКn 14 вОnТ dьnь Кkımı dК kКtКrsКk Лu sКвı 378'О çıkmКktКdır. BunlКrК, kКвıt вКptırmКdКn ТllОРКl ЛТr şОkТldО ПККlТвОt РöstОrОnlОrТ dО ОklОrsОnТг, Лu sКвı dКСК ПКгlК olКМКktır. BunlКr ПКkТr KırРıг СКlkınК,326 вКsКlКrın kОndТlОrТnО tКnıdığı haktan yararlanarak,327 гКmКn гКmКn pКrК şОklТndО nКkdТ вКrdım, ЛКгОn dО un, şОkОr, вКğ, çКв, ЯЛ. РıdК mКddОlОrТ dКğıtКrКk; СКstКnОlОrТ гТвКrОt ОdОrОk orКdКkТ СКstКlКrК ЛОdКЯК ТlКç ЯО dТğОr tОdКЯТ mКddОlОrТ tedarik edОrОk; çОşТtlТ okul ЯО ünТЯОrsТtОlОr ТlО ЛОnгОr ОğТtТm kurumlКrındК dОПtОr, kКlОm, sТlРТ, okul kıвКПОtТ, ЛКşКrılı öğrОnМТlОrТ dТnlОnmО kКmplКrınК РöndОrmОk, Лurs ЯОrmОk ЯО ЛОnгОrТ ОğТtТmО вönОlТk вКrdım ЯО dОstОklОr ЯОrОrОk; çok sКвıdК kТtКp, dОrРТ, Лroşür Яs.вТ ЛКsıp sokКklКrdК, МКddОlОrdО, СКttК ОЯlОrО РТdТp ЛОdКЯК dКğıtКrКk ЯО dКСК ЛКşkК вollКrlК KırРıг СКlkını ОtkТlОmОвО ЯО dТnlОrТnТ dОğТştТrmОвО çКlışmКktКdırlКr.328 325 Bkг. TrТsko, К.Р.m., 380; BКkıt MurгКrКТmoğlu, Baptizm ve Kırgızistan'da Baptist Faaliyetler, BКsılmКmış DoktorК TОгТ, (AnkКrК оnТЯОrsТtОsТ SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü, Ankara 2003), 52-55; BКkıt MurгКrКТmoЯ, “KırРıгТstКn’dК MТsвonОrlТk FККlТвОtlОr”, Akademik Bakış, (UluslКr КrКsı HКkОmlТ SosвКl BТlТmlОr E-DОrРТsТ), İktТsКt ЯО GТrТşТmМТlТk оnТЯОrsТtОsТ Türk DünвКsı FКkültОlОrТ, CОlКlКЛКt/KırРıгТstКn, sКвı 10, 1-2. (http://www.akademikbakis.org/sayi10.htm), (15/07/2009). 326 AСmОt CТСКn, вoksulluğun dТndКrlКşmК ОğТlТmТ üгОrТndОkТ ОtkТsТnО ТşКrОt ОttТğТ ЛТr çКlışmКsındК, вoksulluklК pКrКlОl olКrКk dТnТ ОğТtТm kurumlКrının Кrttığını söвlОmОktОdТr. (Bkг. CТСКn, “ВoksullКşmК ЯО DТndКrlКşmКnın BТr GöstОrРОsТ OlКrКk KırРıгТstКn’dК DТn EğТtТmТ VОrОn EnПormОl KurumlКr”, 1I. Uluslararası Sosyal Bilimciler Kongresi, Orta Asya Toplumlarında Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Arayışlar Uluslararası Kongre 22-24 Ekim 2008, Bişkek/Kırgızistan, Kongre Kitabı, 11-14. 327 EskТ вКsКlКrdК olduğu РТЛТ вОnТ çıkКn İnКnç нгРürlüğü вКsКsındК, dТnТ orРКnТгКsвonlКrın СКвır şОklТndО olmКsı kКвdıвlК pКrК ЯО dТğОr вКrdımlКrdК ЛulunКЛТlОМОğТ ЛОlТrtТlmОktОdТr. (Bkz. Kırgız Respubligasındagı Din Tutuu Erkindigi cana Diniy Uyumdar Cönündö Kırgız Respublikasının Mıyzambı, Erkin Too Gazetesi, 16 OМКk 2009, 3. Лölüm, 15. mКddО, s. 10 (RusçКsı 16); 328 Bkг. MurгКrКТmoЯ, “KırРıгТstКn’dК MТsвonОrlТk FККlТвОtlОr”, 2-9; Durmuş Arık, “OrtК AsвК CumСurТвОtlОrТndО ProsОlТtТгm FККlТвОtlОrТ ЯО EtkТlОrТ”, Mejdunarodnaya Nauçnaya EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı “BКşkОnt BТşkОk’tО mТsвonОrlОrТn kКpısını çКlmКdığı ЯО Лroşür ЯОrmОdТğТ ОЯ вok” -dense, Лu, КЛКrtı olmКг. HКttК ЛТrçok ОЯТn kКpısının, öгОllТklО вКЛКnМı uвruklulКrın kКpılКrının ЛТr kОг dОğТl, ЛТrkКç kОг çКlındığınК ЯО o КТlО СКnРТ dТlТ konuşuвorsК, o dТldО ЛОdКЯК Лroşür dКğıttıklКrınК şКСТt olduk. DКСК çok mТsвonОrlОrТn ВОСoЯК ŞКСТtlОrТ РuruЛu Лu ТşТ вКpmКktКdır.329 Bunlar sadece evlere gelmekle dО вОtТnmТвorlКr, СОr Кn sokКktК ЛТrТlОrТ önünüгО çıkıp sТгО Лroşür, dОrРТ ЯО İnМТl ЯОrОЛТlТr. KırРıгТstКn’dК dКğıttıklКrı dОrРТlОr dКСК çok TКrКssut KulОsТ ЯО UвКn КdındКkТ dОrРТlОrdТr.330 Bunun dК şКСТdiyiz. BТrkКç kОг sokКktК, РОnç KırРıг kıгlКrdКn oluşКn ТkТ ЯОвК üç kТşТlТk küçük РuruplКr önümО çıkıp ЛОnТmlО konuştulКr; TürkТвО’dОn РОldТğТmТ öğrОnТnМО dО СОmОn TürkçО konuşmКвК ЛКşlКdılКr ЯО TürkçО Лroşür ЯОrdТlОr. Bunu, sКdОМО ЛОn dОğТl, KırРıгТstКn’dК РörОЯ вКpКn СОr КrkКdКşım вКşКmıştır. Bu РОnç kıгlКr, ЛТrkКç dТl ЛТlТr ЯКгТвОttО вОtТştТrТlТвorlКr, гТrК Квnı КndК ЛТrkКç dТl konuştuklКrını dК Рördük. ГКtОn ЛКşkОnt BТşkОk'tО вКşКвКn KırРıг kıгlКrın СОpsТ, kОndТ КnКdТllОrТ вКnındК КвrıМК RusçКвı dК РКвОt iyi biliyorlar. Bunun вКnındК ЛТr kısmı, TürkçО, İnРТlТгМО, AlmКnМК, FКrsçК РТЛТ dТllОrТ dО konuşКЛТlТвor. GОrçТ rКСКt konuşКmıвorlКr, КmК Оn КгındКn sТгО mОrКmlКrını КnlКtКЛТlТвor ЯО mОsКjlКrını ТlОtОЛТlТвorlКr. BТlСКssК HırТstТвКnlКr ТçТn kutsКl olКn гКmКn dТlТmlОrТndО ЛunlКrı dКСК çok РörОЛТlТrsТnТг. Bu ПККlТвОtlОrТn sКdОМО Лüвük şОСТrlОrlО sınırlı olmКdığı, küçük kКsКЛК ЯО köвlОrО kКdКr вКвıldığı dК вТnО KırРıг КrkКdКşlКr tКrКПındКn ЛТгО КktКrılmıştır. 1991’lТ вıllКrdК ЛКğımsıгlığın ОldО ОdТlmОsТndОn sonra МКmТlОrТn sКвısındК olduğu РТЛТ HırТstТвКnlКrın kТlТsОlОrТnТn sКвısındК dК Кrtış olmuştur. NТtОkТm Лu sКвı ЛКğımsıгlığın Тlk вıllКrındК 25 ТkОn, 2003 вılı rКkКmlКrınК РörО ЛТrТ kКdınlКrК КТt mКnКstır olmКk üгОrО toplКm 45’О çıkmıştır.331 01.01.2009 tariСТ ТtТЛКrТвlО Лu sКвının 48'О вüksОldТğТ РörülmОktОdТr.332 Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii (Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam), 153; EРОmЛОrdТ Kököuulu, “DТnТ SОktКlКr”, Kırgız Ruhu, (ArКlık 1997), s. 7. 329 KırРıгТstКn’dКkТ ПККlТвОtlОrТ ТçТn Лkг. AlТnur İЛrКРТmoЯ, Yehova Şahitlerinin Tarihçesi, (Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ BТtТrmО TОгТ) (DКnışmКn: MurгКrКТmoЯ BКkıt), (ArКşКn/BТşkОk 2006), 32-36. 330 MurгКrКТmoЯ, “KırРıгТstКn’dК MТsвonОrlТk FККlТвОtlОr”, 6; İЛrКРТmoЯ, К.Р.tОг, 32-36. 331 FККlТвОtlОrТ ЯО КdrОslОrТ ТçТn Лkг. Gasudarstvennaya Komissiya Pri Pravitelstve Kırgızskoy Respubliki po Delam Religiy, Spravoçnik po Religiyoznim Organziatsyam, Proşedşim Uçetnuyu Registratsiyu, (HКг. MКmКвusupoЯ O.Ş.-JОвОnЛОkoЯ D.A), (BТşkОk: 2001), 95-127. 332 Bkz. Analiz Uçetnoy Registratsii Religioznıh Organizatsıy i Uçebnıh Zavedenıy na 01.01.2009 Goda. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı KırРıг СКlkının, sКвılКrı СıгlК КrtКn HırТstТвКn dьnь Рurup, МОmККt, orРКnТгКsвon; ЛunlКrК КТt kТlТsО ЯО ОğТtТm kurumlКrının sКвısındКkТ Кrtış ТlО ЛunlКrın вoğun ПККlТвОtlОrТndОn ОtkТlОnmОmОsТ mümkün dОğТldТr. NО вКгık kТ Лu вoğun propКРКndКnın ОtkТsТndО kКlКrКk dТn dОğТştТrТp HırТstТвКn olКnlКr olmКktКdır. EldО kОsТn ЛТr kКвıt olmКmКklК ЛОrКЛОr,333 2005 вılındК вКгılКn, ПКkКt вКвınlКnmКвКn ЛТr çКlışmКdК, o вıl ТtТЛКrТвlО HırТstТвКnlığК РОçОn MüslümКnlКrın sКвısı 17 ЛТn olКrКk ЯОrТlmТştТr.334 Mathijs Pelkmans, söгlü ЛТlРТlОr ЯО ülkО ЛoвunМК гТвКrОt ОttТğТ kТlТsОlОrdОkТ РöгlОmlОrТnО dКвКnКrКk вКklКşık 20 ЛТn KırРıг'ın HırТstТвКnlığı kКЛul ОttТğТnТ bildirmektedir.335 2009’lu вıllКrdК Лu sКвının çok dКСК Лüвük rКkКmlКrК ulКşmış olКЛТlОМОğТ ЛОlТrtТlТвor.336 Bunun mutlaka ciddiyete КlınmКsı РОrОkОn ЛТr durum olduğu ortКdКdır. EsКsОn DТn KomТsвonu dК, KırРıгТstКn’dК tОspТt ОttТğТ HТгЛu’t-Tahririn faaliyetleri ve benzeri гКrКrlı КkımlКrın ЯКrlığı вКnındК, КвrıМК dТn dОğТştТrmО ЯО öгОllТklО okul çКğındКkТ öğrОnМТlОrТn337 kКndırılКrКk dТnlОrТnТ dОğТştТrmОlОrТ СususlКrını KırРıгТstКn'dКkТ Оn önОmlТ dьnь sorunlКr olКrКk гТkrОtmТştТr.338 ГКmКn гКmКn Рörüştüğümüг konuвlК ТlРТlТ ЛКгı KırРıг КrkКdКşlКr, KırРıгlКr КrКsındК, Тlk dönОmlОrdО КldıklКrı mКddТ вКrdım ЯО dКСК ЛКşkК dОstОklОrdОn ОtkТlОnОrОk HırТstТвКn dТnТnО РОçОnlОrТn sКвısındК МТddТ ЛТr Кrtış olduğunu; КnМКk sonrКlКrı Лu Кrtışın РТttТkçО вКЯКşlКdığını söвlОmОktОdТrlОr. OnlКrın dОdТğТnО РörО, ЛКştК sКdОМО 333 DКСК önМОkТ вıllКrК КТt ЛКгı rКkКmlКr ТçТn Bkг. SКlТС PКв, "KırРıгТstКn: DТnlОrТn MüsКЛКkК AlКnı", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, МТlt 17, sКвı 2, (2008), 245-246. 334 Bkг. MurгКrКТmoЯ, “KırРıгТstКn’dК MТsвonОrlТk FККlТвОtlОr”, 10. 335 Mathijs Pelkmans, " 'Culture' as a tool and an obstacle: missionary encounters in post- Soviet Kyrgyzstan", Journal of the Royal Anthropological Institute, МТlt 13, sв. 4, ArКlık 2007, ss. 881-899'dКn nКklОn PКв, "KırРıгТstКn: DТnlОrТn MüsКЛКkК AlКnı", 247. 336 Bkz. Aydar, Kırgızistan’da Dindarlaşma, 236-238. 337 KırРıгТstКn’dК öğrОnМТlОrТn ЯО РОnçlОrТn dТnО вКtkınlık konusundКkТ ЛТr КrКştırmК ТçТn Лkг. SКЛТroЯК B.K., SulКвmКnoЯ C.M., “UroЯОn Т OsoЛОnnostТ VОrotОrpТmostТ SrОdТ UçКşОвsвК MolodОjТ ВuРК KırРıгstКnК” (GünОв KırРıгТstКn’dК OkuвКn нğrОnМТlОrТn DТnО ВКtkınlık DОrОМОlОrТ ЯО нгОllТklОrТ), Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii (Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam), 157-161; Alilbekov M. Orozaliyev, “TОndОntsТТ RКsprostrКnОnТвК İslКmК SrОdТ MКlodОjТ Яı TsОntrКlnoв AгТТ” (OrtК AsвК GОnçlТğТ ArКsındК İslКm'ın ВКвılmК TКndКnsı), Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii (Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam), 243-245; Vasipov R.A., “AtnoşОnТвО StudОntoЯ kı RОlТРТТ” (оnТЯОrsТtО нğrОnМТlОrТnТn DТnlО OlКn İlТşkТlОrТ), Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii (Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam), 359-362. 338 KКnıЛОk OsmonКlТвОЯ “RОlТРТoгnКвК SТtuКtsТвК Яı KırРıгskoв RОspuЛlТkО Т VКprosТ PrКЛКЯoРo OЛОspОçОnТвК RОlТРТвoгnoв DОвКtОlnostТ Яı KırРıгstКnО”; MКmКвusupoЯ O.Ş., Vaprosı (Problemı) Religii na Perehodnom Periyode, 26. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı misyonerlerin parКsını КlmКk nТвОtТвlО Лu dТnО РТrОnlОrТn önОmlТ ЛТr kısmı, dКСК sonrК tОkrКr MüslümКnlığК dönmОktОdТr. BТг, KırРıгlКr КrКsındК MüslümКnkОn dТn dОğТştТrТp HırТstТвКn ЯОвК BudТst olКn вКСut ЛКşkК dТn ЯОвК ТnКnışК РОçОn вКСut РОçmОk ТstОвОnlОrТn sКвısının çok olmКsının tОmОl nОdОnlОrТndОn ЛТrТnТn "ПКkТrlТk" olduğunК ТnКnmКktКвıг.339 HırТstТвКn РuruplКrın, KırРıгlКrı РönüldОn kОndТlОrТnО ЛКğlКmКвı ЛКşКrmКdıklКrını rКСКtlıklК söвlОвОЛТlТrТг. GörОЛТldТğТmТг kКdКrıвlК kОndТlОrТnО ЛКğlКnКn ЯОвК ЛКğlКnmış РТЛТ РörünОn KırРıгlКrın Лu РuruplКrlК КrКlКrındКkТ Оn tОmОl ЛКğ mКddТ mОnПККttТr. FКkТr ЯО вКrdımК muСtКç KırРıг СКlkının ЛТr kısmı, вКrdımlКrındКn вКrКrlКnmКk ТçТn mТsвonОrlОrО sokulmКktКdır. ВКrdımın kОsТlmОsТ durumundК ЯОвК ЛКşkК ЛТr вОrdОn dКСК Лüвük ЛТr dОstОk РОlmОsТ СКlТndО, Лu ТnsКnlКr önМОkТndОn Квrılıp вОnТ dОstОkçТвО ЛКğlКnmКktК СТç tОrОddüt ОtmОгlОr. OnМК mТsвonОr РuruЛun Лu kКdКr вoğun ПККlТвОt РöstОrmОsТnО ЯО Лüвük mТktКrdК pКrКlКr СКrМКmКsınК rКğmОn СКlkı HırТstТвКnlКştırmКdК tКСmТn ОttТklОrТ kКdКr ЛКşКrılı olКmКmКlКrı Лunu РöstОrmОktОdТr. Bunun вКnındК, "KırРıгТstКn'dК İslКm dТnТ КdınК ПККlТвОttО ЛulunКn ЛКгı РuruplКrın tОЛlТğ konusundКkТ вКnlış tКЯır ЯО tutumlКrı dК ОtkТlТ olmКktКdır" dТвО düşünüвoruг.340 Bu РuruplКrlК kКrşılКşКn ЯО onlКrın "dКЯОt"ТnО muСКtКp olКn pОk çok kТşТdОn, nОПrОt dolu söгlОr duвmuşuгdur. BunlКrın ЛТr kısmı, ЛТгО, "şКвОt İslКm dТnТnТ ТвТ ЛТlmОsОвdТm, ЛunlКrın вüгündОn Лu dТndОn çıkКrdım" dОmТşlОrdТr. KırРıгТstКn'dК İslКm КdınК dьnь ПККlТвОtlОrdО ЛulunКn DКЯОtçТlОr ЯО ЛОnгОrТ ЛКгı РuruplКr, ЛТlСКssК kırsКl ЛölРОlОrdО СКlkın dьnь ТnКnçlКrının kuЯЯОtlОnmОsТnО ЯО dьnь ЛТlРТlОrТnТn КrtmКsınК ЯОsТlО oluвorlКrsК dК, nО вКгık kТ düгОnsТг kıвКПОtlОrТ, вКnlış tКЯırlКrı, dьnь dКЯОt konusundКkТ вОtОrsТгlТklОrТ ЯО ЛОnгОrТ durumlКrıвlК, öгОllТkle ЛКşkОnt BТşkОk РТЛТ ОntОlОktüОl ТnsКnlКrın çok olduğu kОsТmlОr КrКsındК İslКm'К sОmpКtТdОn çok, КntТpКtТ uвКndırmКktКdırlКr. BurКdК HırТstТвКn mТsвonОr РuruplКrlК ТlРТlТ ЛТr tОspТtТmТгТ dКСК гТkrОtmОk ТstТвoruг. BТlТndТğТ РТЛТ KırРıгТstКn nüПusunun %20’ye вКkını HırТstТвКn’dır. BТlСКssК ЛКşkОnt BТşkОk’tО HırТstТвКnlКrın nüПusu dКСК вoğundur ЯО ЛunlКrın Лüвük ЛТr kısmını Rus OrtodokslКr 339 KırРıгТstКn'dК ПКkТrlТk ТçТn Лkг. AСmОt CТСКn, “KırРıгТstКn’dК Вoksulluğun BТnЛТr Вüгü”, 1. Uluslar arası Sosyal Bilimciler Kongresi, SSCB Sonrası Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Değişim Uluslararası Kongre 18-21 Eylül 2006, Kocaeli/Türkiye, Kongre Kitabı, (Kocaeli: 2007), 1122-1123. 340 DТğОr ЛКгı nОdОnlОr ТçТn Лkг. SКlТС PКв, "MТsвonОrlОrТn KıskКМındКkТ оlkО: KırРıгТstКn", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, МТlt 17, sКвı 2, (2008), 256-268. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı oluşturmКktКdır. BКşkОnt BТşkОk’tО kКrşılКştığımıг, гКmКn гКmКn Рörüşüp konuşmК Тmkсnı Лulduğumuг Лu HırТstТвКnlКrın, dТnleri СКkkındК son dОrОМО вОtОrsТг ЛТlРТвО sКСТp olduklКrını ЯО Лüвük ЛТr kısmının СТçЛТr dьnь ЯОМТЛОвТ вОrТnО РОtТrmОdТğТnТ Рördük. NТtОkТm вКpılКn КnkОtlОrdО dО Лu tür sonuçlКr ortКвК çıkmКktКdır.341 Buna rКğmОn ЛölРОdО вoğun ЛТr şОkТldО ПККlТвОt РöstОrОn misyoner guruplar ЛunlКrК sokulmКmКktК, ЛunlКrı “dТndКrlКştırmК” РТЛТ ЛТr ПККlТвОtТn ТçТnО РТrmОmОktОdТrlОr. Bu РuruplКr, KırРıг СКlkını HırТstТвКnlКştırmКk konusundК Лüвük РКвrОtlОr РöstОrmОktО ЯО Кг dК olsК Лu çКlışmКlКrındК ЛКşКrılı olmКktКdırlКr. BunlКr, MüslümКn РuruplКrın ЛТrЛТrlОrТвlО çОkТşmОlОrТ РТЛТ çОkТşmОгlОr, tКm tОrsТnО КrКlКrındК МТddТ ЛТr koordТnКsвon ЯКrdır. AdОtК mТsвonОr kОsТmlОr ЛurКdК nО вКpКМКklКrını, СКnРТ ЛölРОlОrdО kТmlОrО nО şОkТldО СТtКp ОdОМОklОrТnТ kОndТ КrКlКrındК pКвlКşmışlКr Яe onК РörО СКrОkОt ОtmОktОdТrlОr. Bu вüгdОn dО ЛКşКrılı olmКktКdırlКr. ŞКmКnТst UnsurlКr ЯО DТndКrlКşmК KırРıгlКr, tКrТС ЛoвunМК ПКrklı dТn ЯО kültürlОrТn ОtkТsТndО вКşКmış uгun РОçmТşО sКСТp ЛТr mТllОttТr.342 En çok ОtkТsТndО kКldıklКrı КnlКвış, şüpСОsТг kТ ŞКmКnТгm’dТr.343 BТr dТndОn çok, ЛТr kültür nТtОlТğТndОkТ ŞКmКnТгm, dТğОr Türk ЛoвlКrı РТЛТ KırРıгlКrı dК dОrТndОn ОtkТlОmТştТr. ВüгвıllКr ЛoвunМК Лu КnlКвışın ОtkТsТndО kКlКn KırРıгlКr, İslКm’К РТrdТktОn sonrК dК Лu КnlКвışın önОmlТ orКndК unsurlКrını вКşКmКвК dОЯКm ОtmТşlОrdТr.344 NТtОkТm KırРıгlКrın 341 Bkz. Kiraz, a.g.tez, 49-50. 342 GünКв TümОr-AЛdurrКСmКn Küçük, Dinler Tarihi, (AnkКrК: OМКk ВКвınlКrı, 2002),79; ŞКkТroЯ MurгКlТ, Kırgız Elinin Dini İşenimderi (Kırgız Halkının Dini İnançları), Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ DТplomК TОгТ, (DКnışmКn: ErmКtoЯ Arın), (BТşkОk: 2007), 4-5; Osmonov-Asanov, a.g.e., 27-58; оsöвün HКМı, “KırРıг ElТnТn DТnТ İşОnТmТ МКnК SКlt SКnКsı Cönündü”, Kırgızdar, (BТşkОk: 1997), IV/560; MОСmОt Saray, Kırgız Türkleri Tarihi, 15-17; Jean Paul Roux, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (кОЯ. A. KКгКnМıРТl), (İstКnЛul: İşКrОt вКвınlКrı, 1994), 14; нmürkul KКrКвОЯ, "KırРıгlКrın OrtКвК кıkışı KırРıг TОrТmТ HКkkındК", (TürkçОвО çОЯ. M.Kıldıroğlu), Sosyal Bilimler Dergisi, KırРıгТstКn TürkТвО MКnКs оnТЯОrsТtОsТ, sКвı 1 (2001), 201-217; Olcobay K. KКrКtКвОЯ, "KırРıгlКrın-OğuгlКrın (TürkmОnlОrТn) TКrТСТ ЯО EtnТk BКğlКrı", Sosyal Bilimler Dergisi, KırРıгТstКn TürkТвО MКnКs оnТЯОrsТtОsТ, sКвı 5 (2003), 200-207; кorotОkТn, “KırРıгТstКn CumСurТвОtТ”, Genel Türk Tarihi, X/232-235; SaКdОttТn GömОç, Tarihte ve Günümüzde Kırgız Türkleri, (AnkКrК: AkçКğ вКвınlКrı, 2002), 14-18. 343 Bkг. ErdОm, К.Р.О., 94; BКkıt MurгКrКТmoЯ, “GünümüгdО KırРıгlКr ArКsındК ВКşКmКktК OlКn İslКm нnМОsТ İnКnç, нrП ЯО AdОtlОr”, Kırgız Respuplikası Oş Memlekettik Universiteti Araşan Gumanitardık İnstititunun İlimi Jurnali (Kırgız Cumhuriyeti Oş Devlet Üniversitesi Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmi Dergisi), (BТşkОk 2006), sКвı 1-2, 121-129. 344 Bkг. ŞКkТroЯ, К.Р.tОг, 13-14; кotonoЯ O. – Bedilbayev A., Kırgıztandın En Bayırkı Mezgilderden 19. Kılımdın Sonuna Çeyinki Tarıhı, (Kırgızistan’ın En eski Dönemlerden 19. Asrın Sonlarına Kadarki Tarihi), (BТşkОk: KırРıгТstКn Soros Fondu, 1998), 118-122; оsöвün EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı MüslümКnlığındКn ЛКСsОdОn ОsОrlОrdО, onlКrın MüslümКn olmКklК ЛТrlТktО, İslКm dТnТnТn pОk çok önОmlТ ОsКsındКn ЛТСКЛОr olduklКrı ЯО İslКm'ı nОrОdОвsО СТç ЛТlmОdТklОrТ, Лunun вОrТnО, Кğırlıklı olКrКk ŞКmКn РОlОnОklОrТnТ sürdürdüklОrТ, ЛununlК ЛОrКЛОr kОndТlОrТnТ MüslümКn КddОttТklОrТ ЛОlТrtТlmОktОdТr.345 KКгКk МoğrКПвКМı ЯО ЛТlТm КdКmı olКn к. VКlТСКnoЯ, onlКrın Лu вönünО ТşКrОt ОttТktОn sonrК şöвlО dОmОktОdТr: “KırРıгlКr İslКm’ı tutКr, ПКkКt onun tКlТmКtlКrını ЛТlmeden “ЛТг müslümКnıг” dОrlОr. OnlКrın Лütün ТnКnçlКrı, OrtК AsвКlılКrın ОskТ dьnь ТnКnçlКrıdır. OnlКr, Лu ТnКnçlКrı sКklКmışlКrdır.”346 Talip Moldo ТsО, KırРıгТstКn’ın kuгОвТndОkТ Isık Göl-кolpКn AtК ЛölРОsТndО вКşКвКn Buğu kКЛТlОsТnТn, son гКmКnlКrК kКdКr İslКm DТnТnТ, putpОrОstlТk (ŞКmКnТгm) ТlО kКrıştırıp ЛОrКЛОrМО вКşКdıklКrını ЛОlТrtmОktОdТr. Onun ЯОrdТğТ ЛТlРТlОrО РörО, Лu kКЛТlО mОnsuplКrı, o гКmКnК kКdКr Кrdıç КğКçlКrındКn tütsü вКpıp mОгКr РТЛТ ЛКгı вОrlОrО tКpınıвorlКrdı.347 SoЯвОtlОr BТrlТğТ'nТn ЛТlО, OrtК AsвК ЛölРОsТndОkТ MüslümКn mТllОtlОr КrКsındК dТnlО müМКdОlО tКrгı ЛОlТrlОrkОn, “KırРıг ЯО KКгКk toplumlКrı КrКsındК СОnüг КtКlКrdКn kКlmК örП ЯО КdОtlОrО ЛКğlılık, dТnО olКn ЛКğlılıktКn ПКгlК olduğu ТçТn, onlКrın İslКm önМОsТ РöçОЛО kültürlОrТnТ önО çıkКrmКвı” ОsКs Кldığı ЛОlТrtТlmОktОdТr.348 NО вКгık kТ ЛuРün dО ЛКгı ŞКmКnТst unsurlКr KırРıгlКr КrКsındК вКşКnmКktКdır.349 Oş pКгКrı ЯОвК СКlkın sık sık РТttТğТ dТğОr Лüвük pКгКrlКr РОгТldТğТ гКmКn, orКlКrdК ПКl, Лüвü, sТСТr РТЛТ ŞКmКnТst КnlКвış ЯО unsurlКrı вКşКвКn ЯО uвРulКвКn pОk çok ТnsКn РörmОk mümkündür.350 BurКlКrdК kurulmuş öгОl küçük çКdırlКr ТçТndО, ЛТr tКkım uвРulКmКlКr вКpılmКktКdır kТ, Лütün ЛunlКr ŞКmКnТгm’dОn kКlmК uвРulКmКlКrdır. HКМı, “KırРıг ElТnТn DТnТ İşОnТmТ МКnК SКlt SКnКsı Cönündü”, 564; ŞКkТroЯ, К.Р.О., 6; HОвКt, a.g.m., 277-279; BКkıt MurгКrКТmoЯ, Dinder Tarıhı, (BТşkОk: BКşКk ВКв. 2008), 23-37; Kemal Polat, Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar, (AnkКrК: TürkТвО DТвКnОt VКkПı, 2005), 33; GömОç, К.Р.О., 63-64. 345 Bkz. W. Radloff, Sibirya'dan, (кОЯ. A. TОmТr), (İstКnЛul: 1996), II/319; ŞКmşТ BКгКrЛКвОЯ, Ruhi Medeniyet cana Din, (Oş: 1995), 44; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 64, 69-70; Nysanbaev, a.g.t., 296; Talip Moldo, a.g.m., II/535-537; Erdem, Kırgız Türkleri, 141-142. 346 Makrinin-Polskih, a.g.e., 245-246; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 65. 347 Bkz. Talip Moldo, a.g.m., II/536; ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 69-70. 348 ErşКСТn, Kırgızlar ve İslamiyet, 117-118. 349 ŞКkТroЯ, tОг, 13. BКkşı, ЛüЛü, ПКl, Лüвü, sТСТr РТЛТ КnlКвışlКr ЯО ЛunlКrın KırРıгТstКn’dКkТ uвРulКmКlКrınК dКТr ЛКгı örnОklОr ТçТn Лkг. OsmonoЯ- Asanov, a.g.e., 225-231; Kutmanaliyev MТrlКn, İslКm DТnТnТn MКРТвКРК BolРon MКmТlОsТ (İslКm DТnТnТn SТСrО BКkışı), Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ DТplomК TОгТ, (DКnışmКn : MurгКrКТmoЯ BКkıt), (BТşkОk: 2008), 10-51. 350 Bkг. MurгКrКТmoЯ, нrП ЯО AdОtlОr, 128. Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı KırРıгТstКn’dК dТn ЯО ŞКmКnТst kültür öвlО Тç ТçО РТrmТş kТ, КdОtК onlКrı ЛТrЛТrТndОn КвırmКk mümkün dОğТldТr. Bu konudК ТвТ ЛТr ЛТlРТвО sКСТp olmКвКnlКrın, Лu uвРulКmКlКrdКn СКnРТsТnТn dТn, СКnРТsТnТn ŞКmКn kültürü olduğunu Квırt ОtmОsТ гordur. GörОЛТldТğТmТг kКdКrıвlК KırРıгlКrın düğün, МОnКгО, doğum РТЛТ sosyal ОtkТnlТklОrТndО, dТn вКnındК çok вoğun ЛТr şОkТldО ŞКmКnТгm dО вКşКnmКktКdır.351 BТr tКkım doğК ЯКrlıklКrınК kutsТвОt КtПОtmО, КğКçlКrК çКput ЛКğlКmК, ЛОllТ ЛКгı гКmКnlКrdК ЛОllТ ЛКгı dКЯrКnışlКrı вКsКk РörmО ЯОвК ЛКгılКrının вКpılmКsını гorunlu РörmО РТЛТ pОk çok ŞКmКnТst uвРulКmК, Ссlс Лütün МКnlılığıвlК KırРıгlКr КrКsındК вКşКnmКktКdır.352 BunlКrın вКnındК, dьnь pОk çok uвРulКmК dК mОЯМuttur ЯО ЛunlКr Тç ТçО РТrmТştТr.353 KırРıг СКlkındКn ТвТ ЛТr dьnь ОğТtТm КlmКmış olКnlКr, Лu tür olКвlКrdК ŞКmКnТгm КdınК вКpılКn ЛКгı uвРulКmКlКrı, muСtОmОlОn dТn гКnnОtmОktОdТr. 2008 вКгındКn Oş ЛölРОsТnО вКptığımıг ЛТr РОгТ ОsnКsındК, birçok вОrdО, önМО КğКМК ЛТr ŞКmКn КnlКвışı olКn ЛОгlОrТn ЛКğlКnmКsınК, КrdındКn dК o КğКМın КltındК ЛТr moldonun (ТmКm) Kur'an okuyup dua yaptığınК şКСТt olduk. BТlСКssК çok önОmlТ ЯО ОtkТlОвТМТ ЛТr doğКl РüгОllТğТ olКn ЯО Лu doğКl РüгОllТğТ dьnь motiflerle ТlТşkТlОndТrТlОrОk kutsТвОt kКгКndırılКn354 AЛşır AtК'dК355 kКldığımıг kısК ЛТr sürО ТçОrТsТndО Лunu ЛТrkКç kОг Рördük. KırРıгlКrın "SülОвmКn Too" dОdТklОrТ ЯО "kutsКl ЛТr mОkсn" olarak addettikleri356 SülОвmКn DКğındК "КtОş" kültünün СКlОn nО kКdКr Лüвük önОm КrгОttТğТnО dО ЛТггКt şКСТt olduk. BurКdК ЛТr moldo küçük ЛТr КtОş вКkıвor, ТnsКnlКr o КtОşТn ОtrКПındК sКвРıвlК ЯО ТЛКdОt ОdКsı ТçОrТsТndО toplКnıp çömОlТвor, dТlОklОrdО ЛulunuвorlКr; sonrК 351 BКгı örnОklОr ТçТn Лkг. оsöвün Ajı, “KırРıг SКnМırКsı”, Kırgızdar, (DОr. KОnОş JusupoЯ), (KırРıгТstКn: KırРıгТstКn BКsmКsı 1991), II/119-120; ŞКkТroЯ, К.Р.tОг, 14-40; MКmıtoЯ M., KКlЛОrdТОЯ A., “KırРıгdКrdın Urp-AdКtınК İslКm DТnТnТn TüвРТгРОn TККsırı” (İslКm DТnТnТn KırРıгlКrın нrП ЯО AdОtlОrТnО TОsТrТ), Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii (Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam), 355-358; Kemal Polat, a.g.e., 64-243. 352 BКгı örnОklОr ТçТn Лkг. ŞКkТroЯ, К.Р.tОг, 8-12. 353 Bkг. MurгКrКТmoЯ, нrП ЯО AdОtlОr, 120-125. 354 Bkг. HТdКвОt AвdКr, "İnКnç ЯО нrПlОrТn кОЯrОnТn KorunmКsındКkТ Rolü: KırРıгТstКn нrnОğТ", Uluslar Arası Çevre ve Din Sempozyumu (International Symposium On Environment And Religion) İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, (İstКnЛul, 15-16 MКвıs 2008), II/240. 355 AЛşır AtК ТçТn Лkг. GulmКвrКm MКгТвОЯК, "AЛşır-AtК AвmКРı", Şookum İlim, Turmuş cana Madaniyat Jurnalı, No 11 (28) NКвКЛır 2008, 27. 356 Bkz. Aydar, “İnКnç ЯО нrПlОrТn кОЯrОnТn KorunmКsındКkТ Rolü: KırРıгТstКn нrnОğТ”, II/231-247. EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı moldo o КtОşО ЛКkКrКk Kur'Кn'dКn ЛТldТğТ ЛТr ТkТ КвОtТ okuвor, КrdındКn duК ОdОrОk dТlОklОrТnТn kКЛulünü dТlТвor.357 GОrОk Oş şОСrТndО, РОrОksО KКгКkТstКn'dКkТ TürkТstКn ЛölРОsТndО pОk çok kОг, mОгКr ЯО türЛОlОrО Лüвük ЛТr kutsТвОt КtПОdТldТğТnТ müşКСОdО ОttТk. TürЛО duЯКrını öpmОlОr, ОlТnТ türЛОвО kudsТвОtlО sürüp sonrК dК kОndТ ЛОdОnТ üгОrТndО dolКştırmКlКr, türЛОdОn ЯОвК mОгКrın вКnındКn çıkКrkОn sırtını çОЯТrmОdОn КrkК КrkКвК tКгТmlО çıkmКlКr, ЛunlКrın ОtrКПındК KК'be'yi tavaf eder gibi dönmОlОr; Лütün ЛunlКr РörОЛТldТğТmТг СususlКrdКn ЛКгılКrıdır. Bütün Лu СususlКrın вКnınК mutlКkК İslсmь ЛТr motТП ОklОnmОktО; mОsОlК Kur'Кn okunmКktК, Оl КçılКrКk duК вКpılmКktКdır. BunlКrК şКСТt olКn ЛТrТ, doğКl olКrКk Лu rТtüОllОrТn tümünü, "İslсmь rТtüОllОr" dТвО dОğОrlОndТrОМОktТr. BunlКrı ЛТrЛТrТndОn Квırt ОdОЛТlmОk ТçТn, ТвТ ЛТr dьnь ЛТlРТ ЯО kültürО sКСТp olmКk РОrОkОМОktТr. Sonuç ve нneriler İştО KırРıг СКlkının ЛТгТm şКСТt olКЛТldТğТmТг dьnь СКвКt tКrгı ana hatlКrıвlК ЛöвlОdТr. BunlКr dК Рöг önündО ЛulundurulКrКk KırРıгТstКn РТЛТ вОnТdОn dТnТвlО tКnışıp kuМКklКşКn ЛТr toplumun, doğru ЛТr dьnь ЛТlРТ ЯО КnlКвışlК, tОmОl İslсmь kКвnКklКrdКn ОsТnlОnОn вorumlКrlК ЯОrТlОМОk ЛТr ОğТtТmО çok ПКгlК ТСtТвКМının olduğunu söвlОвОЛТlТrТг. Bunun ТçТn, TürkТвО tКrКПındКn ПТnКnsО ОdТlОn Oş İlКСТвКt FКkültОsТвlО ArКşКn İlКСТвКt FКkültОsТ РТЛТ kurumlКrın вОnТdОn tКnгТm ОdТlОrОk РüçlОndТrТlmОsТ ЯО sКвılКrının КrttırılmКsı РОrОkmОktОdТr. 2010’dКn sonrК MКnКs оnТЯОrsТtОsТnО ЛКğlı olКrak Кçılmış ЛulunКn İlКСТвКt FКkültОsТ ЯО ЛКгı KırРıг ünТЯОrsТtОlОrТndО dТn ОğТtТmТ ЯОrmОk üгОrО Кçılmış ЛulunКn ЛТrТmlОrТn dО KırРıг СКlkının dьnь вКşКntılКrı üгОrТndО ОtkТlТ olКМКğını, Лu kurumlКrın dОstОklОnmОsТ РОrОktТğТnТ ЛОlТrtmОlТвТг. Bunun вКnındК KırРıг ortКöğrОtТm kurumlКrındК doğru dьnь КnlКвışК dКвКlı dТn dОrslОrТ okutulmКlı, ülkОmТгdОkТ İmКm-Hatip LТsОlОrТ, Kur’Кn KurslКrı РТЛТ dьnь ОğТtТm kurumlКrı kurulmКlıdır. İslКm’ın tОrörlО СТçЛТr ТlРТsТnТn olmКdığı ЯО olКmКвКМКğı, tОrör СКrОkОtlОrТ ТçТndО ЛulunКn dТn kТsЯОlТ РuruplКrın dТnТn öгüвlО КlКkКsının olmКdığı, ЛunlКrın ПКrklı nТвОtlОr ЯО РКвОlОr tКşıвКn СКrОkОtlОr olduğu ЛТlСКssК ЯurРulКnmКlıdır. 357 Bkг. HТdКвОt AвdКr, “PОвРКmЛОrlОr ŞОСrТ Oş”, Şefkat Dergisi, sКвı 5 (http://www.sefkatdergisi.com/sayi-5/111-peygamberler-sehri-os.html) Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı KırРıг СКlkının dТndКrlКşmК düгОвТnТn вüksОlmОsТndО TürkТвО CumСurТвОtТ DТвКnОt İşlОrТ BКşkКnlığının dК önОmlТ kКtkısı ЯКrdır. BКşkКnlık, 2009 вılı ТtТЛКrТвlО KırРıгМКвК çОЯТrОrОk ЛКstırdığı kТtКplКrdКn ЛТr mТlвon КdОdТ KırРıгТstКn'dК ЛОdКЯК dКğıtmıştır. Bunun вКnındК Oş İlКСТвКt FКkültОsТnТ ПТnКnsО ОtmОsТ вКnındК, КвrıМК KırРıгТstКn'К ЛОllТ sürОlОrlО РöndОrdТğТ ТmКm-СКtТplОrlО dО KırРıг СКlkınК dьnь СТгmОt ЯОrmОktО ЯО Лu sКвОdО dТnlОrТnТ dКСК ТвТ öğrОnmОlОrТnТ sКğlКmКktКdır. DТвКnОtТn Лu ПККlТвОtlОrТ dКСК ОtkТlТ ЛТr şОkТldО sürdürülmОlТ, KırРıг вОtkТlТlОr ЛunК dОstОk ЯО kКtkı sКğlКmКlıdırlКr. Kaynakça “AМıРК BКruuçulКr SöгМüг Turdö CКşКРКn RКвonundК AçılРКn KКtoo KТtОЛТnО CКгıluusu KОrОk”, İslam Madaniyatı, 22 İвul (Temmuz) 2008. Akramova Dilaram, Kırgızistan’da Orto Mekteplerdeki “Adep Sabagı” Dersinde Din Eğitimiyle İlgili Amaçların Gerçekleşme Düzeyi (Oş Örneği), ЛКsılmКmış doktorК tОгТ, (AnkКrК оnТЯОrsТtОsТ SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü, AnkКrК: 2006). Aliyev, M., İslam Dini ve Onıng Merasimleri, (TКşkОnt: 1958). Analiz Uçetnoy Registratsii Religioznıh Organizatsıy i Uçebnıh Zavedenıy na 01.01.2009 Goda. Anderson, John, "Religion, State and Society in the New Kyrgyzstan", Journal of Church and State, (OМКk 1999), sКвı 1. ArКt, RОşТt RКСmОtТ, "KırРıгТstКn", ", İslam Ansiklopedisi, (EskТşОСТr: MEB DОЯlОt KТtКplКrı, 2001). Arık, Durmuş, “KürОsОllОşmО SürОМТndО KırРıгТstКn’dК MТsвonОr FККlТвОtlОrТ огОrТnО BТr İnМОlОmО”, Dini Araştırmalar, (Ankara: 2000), МТlt 6, sКвı 17. Arık, Durmuş, “OrtК AsвК CumСurТвОtlОrТndО ProsОlТtТгm FККlТвОtlОrТ ЯО EtkТlОrТ”, Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii (Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam). Arnold, .W., İntişar-ı İslam Tarihi, (кОЯ. H. GündüгlОr), (AnkКrК: 1982). AвdКr, HТdКвОt, "İnКnç ЯО нrПlОrТn кОЯrОnТn KorunmКsındКkТ Rolü: KırРıгТstКn нrnОğТ", Uluslar Arası Çevre ve Din Sempozyumu (International Symposium On Environment And Religion) İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, (İstКnЛul, 15- 16 MКвıs 2008). EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı AвdКr, HТdКвОt, “KırРıгТstКn Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ нğrОnМТlОrТnТn ProПТlТ”, Uluslararası Globalleşme Sürecinde Kırgızistan’da Din Bilimleri ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Meseleleri Sempozyumu 21-22 Mayıs 2007 Bişkek, (BТşkОk: 2008). Aydar, Hidayet, Kırgızistan’da Din Eğitimi ve Araşan İlahiyat Fakültesi, (BТşkОk, 2009). Aydar, Hidayet, Kırgızistan’da Dindarlaşma, (BТşkОk, 2009). AвdКr, HТdКвОt, “PОвРКmЛОrlОr ŞОСrТ Oş”, Şefkat Dergisi, sКвı 5 (http://www.sefkatdergisi.com/sayi-5/111-peygamberler-sehri- os.html). AвnКkuloЯК, GülnТsК, “Günümüг KırРıгТstКn’ındК DТnlОr ЯО DТnТ FККlТвОtlОr”, 1. Uluslararası Sosyal Bilimciler Kongresi, SSCB Sonrası Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Değişim Uluslararası Kongre 18-21 Eylül 2006, Kocaeli/Türkiye, Kongre Kitabı, (Kocaeli: 2007). BКгКrЛКвОЯ, ŞКmşТ, Ruhi Medeniyet cana Din, (Oş: 1995). Bennigsen, A.– Lemercier C. Quelquejay, Step’te Ezan Sesleri, (кОЯ. NОгТС UгОl), (İstКnЛul: İrПКnВКвınМılık, 1994). CКnıЛОkoЯ, CООnЛОk, Kırgız Ruhundagı Sosialdık-Filosofialık İdeyalar cana Közkaraştar, (Oş: 1996). CТСКn, AСmОt, "KırРıгТstКn'dК DТnТ BТlТnçlОnmОnin Toplumsal TОгКСürlОrТ", İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, (KırРıг RОspuЛlТkКsının BТlТm, İlТm CКnК CКştКr SКвКsКtı MТnТstrТlТРТ Oş MКmlОkОttТk оnТЯОrsТtОtТ TОoloРТвК FКkültОtТ), sКвı 8, (Oş: 2005). CТСКn, AСmОt, “KırРıгТstКn’dК Вoksulluğun BТnЛТr Вüгü”, 1. Uluslar arası Sosyal Bilimciler Kongresi, SSCB Sonrası Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Değişim Uluslararası Kongre 18-21 Eylül 2006, Kocaeli/Türkiye, Kongre Kitabı, (Kocaeli: 2007). CТСКn, AСmОt, “ВoksullКşmК ЯО DТndКrlКşmКnın BТr Göstergesi OlКrКk KırРıгТstКn’dК DТn EğТtТmТ VОrОn EnПormОl KurumlКr”, 1I. Uluslararası Sosyal Bilimciler Kongresi, Orta Asya Toplumlarında Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Arayışlar Uluslararası Kongre 22-24 Ekim 2008, Bişkek/Kırgızistan, Kongre Kitabı. Cumanov, MurКtКlТ HКМı, “KırРıгstКndК İslКm DТnТnТn AЛКlı” (KırРıгТstКn’dК İslКm DТnТnТn Durumu), Vestnik Oşskovo Gasudarstvennovo Universiteta Spetsialniy Vıpusk Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam 20-21 Mart 2004), OşskТв GКsudКrstЯОnnТв UnТЯОrsТtОt-Turkiya Diyanet VКkПı Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ЯО TürkТвО DТвКnОt VКkПı İşЛТrlТğТвlО, (Oş: 2004). CumКnoЯ, MurКtКlТ HКМı, Ölköbüzdögü İslam Jolu, (BТşkОk: 2008). кorotОkТn, TınçtıЛОk, “KırРıгТstКn CumСurТвОtТ”, Genel Türk Tarihi, (EdТtörlОr: H. C. GüгОl - A. BТrТnМТ), .(AnkКrК: ВОnТ TürkТвО ВКвınlКrı, 2002). кotonoЯ, O. – Bedilbayev A., Kırgıztandın En Bayırkı Mezgilderden 19. Kılımdın Sonuna Çeyinki Tarıhı, (Kırgızistan’ın En eski Dönemlerden 19. Asrın Sonlarına Kadarki Tarihi), (BТşkОk: KırРıгТstКn Soros Fondu, 1998). Delo Gazetesi, 4 Mart 2009, 8 (758). Dooronbekov, Ramis, Kırgızstanda İslam Dinin Cayıltuu Metoddoru, Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ MОгunТвОt tОгТ (DКnışmКn: MКsТrКlТвОЯ ŞumkКr), ArКşКn/BТşkОk, 2009). Erdem, Mustafa, Kırgız Türkleri Sosyal Antropoloji Araştırmaları, (AnkКrК: ASAM ВКвınlКrı, 2000). ErdОm, MustКПК, “KırРıгТstКn’dК DТnь HКвКt”, Türk Yurdu Dergisi, KКsım–2001, C.21, S. 171. ErşКСin, Seyfettin, Kırgızlar ve İslamiyet Göçebe Bir Türk Boyunun İslamlaşma Tarihi Üzerine Bir Deneme, (AnkКrК: SОk ВКвınlКrı, 1999). ErşКСТn, SОвПОttТn, Türkistan’da İslam ve Müslümanlar Sovyet Dönemi, (AnkКrК: İlКСТвКt VКkПı ВКв., 1999). FığlКlı, EtСОm RuСТ, "VОССКЛТlТk", (KırРıгМКвК çОЯ. A. SКtıЛКldТвОЯ), Teologiya Fakültetinin İlmiy Jurnali İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, (KırРıг RОspuЛlТkКsının BТlТm BОruu MКdКnТвКt MТnТstrlТРТ Oş MКmlОkОttТk оnТЯОrsТtОtТ TОoloРТвК FКkültОtТ), sКвı 1, (Oş: 2000). Gasudarstvennaya Komissiya Pri Pravitelstve Kırgızskoy Respubliki po Delam Religiy, Spravoçnik po Religiyoznim Organziatsyam, Proşedşim Uçetnuyu Registratsiyu, (HКг. MКmКвusupoЯ O.Ş.- JОвОnЛОkoЯ D.A), (BТşkОk: 2001). GömОç, SККdОttТn, Tarihte ve Günümüzde Kırgız Türkleri, (Ankara: AkçКğ вКвınlКrı, 2002). el-HКММКМ, MüslТm Л., Sahihu Muslim, (el-Kutubu's-SТttО ТçТndО), (İstКnЛul: кКğrı ВКвınlКrı: 1413/1992). EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı HКndrКСКn, LorТ M., “GОndОr Кnd EtСnТМtв Тn tСО ‘trКnsТtТonКl dОmoМrКМв’ oП KвrРвгstКn” (RОМОnt СТstorв oП Kвrgyzstan), Central Asian Survey, (2001), vol, 20, No 4. HКвıt, BКвmТrгК, Sovyet Rusya Emperyalizmi ve Türk Dünyası, (Ankara: 1975). HОвКt, FКrТdОС, “RО-Islamisation in Kyrgyzstan: gender, new poverty Кnd tОС morКl dТmОnsТon”, Central Asian Survey, (December 2004), vol. 23, No 3-4. Hizmetli, Sabri, Orta Aziya Turik Respublikalarındagı Ziyandı Agımdar Cane Missionerlik, (AlmКtı: 2006). İЛn MКМО, Sünenu İbn Mace, (el-Kutubu's-SТttО ТçТndО), (İstКnЛul: кКğrı ВКвınlКrı: 1413/1992). İЛrКРТmoЯ, AlТnur, Yehova Şahitlerinin Tarihçesi, (Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ BТtТrmО TОгТ) (DКnışmКn: MurгКrКТmoЯ BКkıt), (ArКşКn/BТşkОk 2006). İnКn, AЛdulkКdТr, Manas Destanı, (Ankara: 1985). İrnКгКroЯ, SootЛОk, , Kırgızstanda Sayentologiya Agımı, (Bitirme TОгТ), Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ, (DКnışmКn: MurгКrКТmoЯ BКkıt), (BТşkОk: 2009). KКlЛКtoЯ, кınКrЛОk, Hizbu’t-Tahrir Partisi ve Onun Kırgızistan’daki Faaliyetleri, Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ BТtТrmО TОгТ, (DКnışmКn: BКkıt MurгКrКТmoЯ), (ArКşКn/BТşkОk) 2006). Kanun, Din, Çerkov: Marksizim Leninizm Klassiklerining Din ve Ateizm Toğrısıdagı Fikrleri, Sovyetler Birliği KP. ve Özbekistan KP’nin, SSCB ve Özbekistan SSR Hukumetlerining ana şu Meselelerge aid Huccetleri Toplamı, (Haz. Komisyon), (TКşkОnt: 1987). KКrКtКвОЯ, OlМoЛКв K., "KırРıгlКrın-OğuгlКrın (TürkmОnlОrТn) TКrТСТ ЯО EtnТk BКğlКrı", Sosyal Bilimler Dergisi, KırРıгТstКn TürkТвО MКnКs оnТЯОrsТtОsТ, sКвı 5 (2003). KКrКвОЯ, нmürkul, "KırРıгlКrın OrtКвК кıkışı KırРıг TОrТmТ HКkkındК", (TürkçОвО çОЯ. M.Kıldıroğlu), Sosyal Bilimler Dergisi, KırРıгТstКn TürkТвО MКnКs оnТЯОrsТtОsТ, sКвı 1 (2001). Kırgızstan Musulmandarının Din Başkarmasının Daavat (ügüt- nasaat) Bölümünün iş Cürgüzüü Boyunça Cobosu Кdlı ЛОlРО. Kırgız Respublikasında 2008-2009 Cılı İştep Turan Diniy Üniversitet cana İnstituttar (MüПtТвКttКn Кlınmış ЛОlРО). Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı KırРıг RОspuЛlТkКsındК CКвРКşkКn MОçТttОrdТn CКlpı SКnı (2008 Cılı cana 2009 Cılı BКşınК KКrКtК). (MüПtТвКttКn Alınmış BОlРО). Kırgız Respubligasındagı Din Tutuu Erkindigi cana Diniy Uyumdar Cönündö Kırgız Respublikasının Mıyzambı, Erkin Too Gazetesi, 16 OМКk 2009, 3. Лölüm, 15. mКddО, s. 10 (RusçКsı 16). Kiraz, Nuri, Kırgızistan’da Dindarlaşma Tirendi, BТşkОk SosвКl BТlТmlОr оnТЯОrsТtОsТ, SosвolojТ Bölümü, ЛТtmОmТş doktorК tОг notlКrı. Kököuulu, EРОmЛОrdТ, “DТnТ SОktКlКr”, Kırgız Ruhu, (ArКlık 1997). Kudaybergenov, Kurmanbek, Misyonerlerin Davet Metodları, Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ BТtТrmО TОгТ (DКnışmКn: MurгКrКТmoЯ BКkıt), (ArКşКn/BТşkОk 2006). KutmКnКlТвОЯ, MТrlКn, İslКm DТnТnТn MКРТвКРК BolРon MКmТlОsТ (İslКm DТnТnТn SТСrО BКkışı), Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn Sosyal Bilimler EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ DТplomК TОгТ, (DКnışmКn: MurгКrКТmoЯ BКkıt), (BТşkОk: 2008). KutuвОЛК, AвгКdК, "MТnТstОrtsЯo OЛrКгoЯКnТвК Т NКukТ KırРıгstКnК VnОslo İгmОnОnТвК Яı PrТkКг o RКгвКsnТtОlnoв RКЛotО Яı UçОЛnТС ГКЯОdОnТвКС po PoЯodu EdТnıС TrОЛoЯКnТв k Şkolnoв Forme", http://24.kg/community/2009/03/11/108721.html MКmКвusupoЯ O.Ş. Vaprosı (Problemı) Religii na Perehodnom Periyode, (BТşkОk: 2003). MКmıtoЯ, M., KКlЛОrdТОЯ A., “KırРıгdКrdın Urp-AdКtınК İslКm DТnТnТn TüвРТгРОn TККsırı” (İslКm DТnТnТn KırРıгlКrın нrП ЯО Adetlerine Tesiri), Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii (Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam). Markinin, V.P. -V.M. Polskih, Kırgızistan Tarihi, (KırРıгМКвК çОЯ. D. SКpКrКlТвОЯ ЯО B. BКrkКвОЯ), (BТşkОk: 1995). MКгТвОЯК, GulmКвrКm, "AЛşır-AtК AвmКРı", Şookum İlim, Turmuş cana Madaniyat Jurnalı, No 11 (28) NКвКЛır 2008. Moldo, TКlТp, “KırРıг TКrТСТ, Uruçuluk Kuruluşu, Turlu SКltlКr”, Kırgızdar, (HКг. K. CusupoЯ), (BТşkОk: 1993). MurгКrКТmoğlu, BКkıt, Baptizm ve Kırgızistan'da Baptist Faaliyetler, BКsılmКmış DoktorК TОгТ, (AnkКrК оnТЯОrsТtОsТ SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü, AnkКrК 2003). MurгКrКТmoЯ, BКkıt, Dinder Tarıhı, (BТşkОk: BКşКk ВКв. 2008). MurгКrКТmoЯ, BКkıt, “GünümüгdО KırРıгlКr ArКsındК ВКşКmКktК OlКn İslКm нnМОsТ İnКnç, нrП ЯО AdОtlОr”, Kırgız Respuplikası EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı Oş Memlekettik Universiteti Araşan Gumanitardık İnstititunun İlimi Jurnali (Kırgız Cumhuriyeti Oş Devlet Üniversitesi Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmi Dergisi), (BТşkОk 2006), sКвı 1-2. Murzaraimov, BКkıt, “KırРıгТstКn’dК MТsвonОrlТk FККlТвОtlОr”, Akademik Bakış, (UluslarКrКsı HКkОmlТ SosвКl BТlТmlОr E- DОrРТsТ), İktТsКt ЯО GТrТşТmМТlТk оnТЯОrsТtОsТ Türk DünвКsı FКkültОlОrТ, CОlКlКЛКt/KırРıгТstКn, sКвı 10. MurгКrКТmoЯ, BКkıt, “KırРıгТstКndın AвmКРındКРı MТssвonОrlТk ArКkОtТ CКnК DТnТв AРımdКr”, Teologiya Fakültetinin İlmiy Jurnali İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, (KırРıг RОspuЛlТkКsının BТlТm BОruu MКdКnТвКt MТnТstrlТРТ Oş MКmlОkОttТk оnТЯОrsТtОtТ TОoloРТвК FКkültОtТ), (Oş: 2003), sКвı 3-4. Nysanbaev, AЛdumКlТk, "ББI. ВüгвıldК İslКm DünвКsı: OrtК AsвК BölРОsТ", XXI. Yüzyılda İslam Dünyası ve Türkiye Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı 28-30 Mart 2003 İstanbul, (İstКnЛul: İslКmТ İlТmlОr ArКştırmК VКkПı-EnsКr NОşrТвКt, 2003). Orozaliyev, Alilbekov M., “TОndОntsТТ RКsprostrКnОnТвК İslКmК SrОdТ MКlodОjТ Яı TsОntrКlnoв AгТТ” (OrtК AsвК GОnçlТğТ ArКsındК İslКm'ın ВКвılmК TКndКnsı), Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii (Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam). Osmonaliyev, KanıЛОk, “RОlТРТoгnКвК SТtuКtsТвК Яı KırРıгskoв RОspuЛlТkО Т VКprosТ PrКЛКЯoРo OЛОspОçОnТвК RОlТРТвoгnoв DОвКtОlnostТ Яı KırРıгstКnО”. Ormon Uulu, İskОndОr, “BКtkОn OlКвı нгОlТndО TОrörТгmТn SОЛОplОrТ огОrТnО DüşünМОlОr”, Bishkek International Conference on”The Political-Economy of Terrorism in Central Asia and the Role of Education Among Possible Solutions” 20 February 2003 Bishkek Kyrgyzstan, (International Aturk-Alatoo University), (Bishkek: International Ataturk-Alatoo University Publications 2003). OsmanoЯ, MuttКlТp AСmОdoЯТç, İslam Akide ve Merasimleri, (TКşkОnt: 1975). OsmonoЯ, н.C. - A.A. Asanov, Kırgızstan Tarıhı(En bayırkı doordon azırkı mezgilge çeyin) (Kırgızistan Tarihi(En Eski Devirden Günümüze Kadar) , (BТşkОk 2003). PКв, SКlТС, "KırРıгТstКn: DТnlОrТn MüsКЛКkК AlКnı", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, МТlt 17, sКвı 2, (2008). Türk DünвКsı BТlРОlОr ГТrЯОsТ: Gönül SultКnlКrı BuluşmКsı Pelkmans, Mathijs, " 'Culture' as a tool and an obstacle: missionary encounters in post-Soviet Kyrgyzstan", Journal of the Royal Anthropological Institute, МТlt 13, sв. 4, ArКlık 2007. Polat, Kemal, Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar, (AnkКrК: TürkТвО DТвКnОt VКkПı, 2005). Radloff, W., Sibirya'dan, (кОЯ. A. TОmТr), (İstanbul: 1996). Roux, Jean Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (кОЯ. A. KКгКnМıРТl), (İstКnЛul: İşКrОt вКвınlКrı, 1994). SКЛТroЯК, B.K., SulКвmКnoЯ C.M., “UroЯОn Т OsoЛОnnostТ VОrotОrpТmostТ SrОdТ UçКşОвsвК MolodОjТ ВuРК KırРıгstКnК” (GünОв KırРıгТstКn’dК OkuвКn нğrОnМТlОrТn DТnО ВКtkınlık DОrОМОlОrТ ЯО нгОllТklОrТ), Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii (Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam). SКrКв, MОСmОt, "KırРıгТstКn", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (AnkarК: TürkТвО DТвКnОt VКkПı ВКв., 2002). SКrКв, MОСmОt, "RusвК'nın TürkТstКn'dК ВКвılmКsı", Genel Türk Tarihi, (EdТtörlОr: H. C. GüгОl - A. Birinci), .(Ankara: Yeni TürkТвО ВКвınlКrı, 2002). Sıdıkuulu, OsmonКlТ, Tarih-i Kırgız-ı Şadmaniye Kırgız Sancırası, (ArКp СКrПlОrТndОn KТrТl КlПКЛОsТnО КktКrКrКk вКвınlКвКn: H. Karasayuulu), (Frunze: 1990). Soltanayev, Belek, Kızıl Kırgız Tarihi, (BТşkОk: 1993). Sovyet Rusya'da Bugünkü İslamiyet (Islam Today in the Soviet Union), (Almanya: ts.). Spisok Medrese po Respublike na 13.02.2009 god, DТn İşlОrТ KomТsвonunun, 17 ŞuЛКt 2009 tКrТС ЯО 16-16/126 numКrКlı rОsmТ вКгısı. ŞКkТroЯ, MurгКlТ, Kırgız Elinin Dini İşenimderi (Kırgız Halkının Dini İnançları), Oş DОЯlОt оnТЯОrsТtОsТ ArКşКn SosвКl BТlТmlОr EnstТtüsü İlКСТвКt FКkültОsТ DТplomК TОгТ, (DКnışmКn: ErmКtoЯ Arın), (BТşkОk: 2007). TrТsko, JОssТМК N., “CopТnР аТtС tСО IslКmТst TСrОКt: КnКlвsТnР rОprОssТon Тn KКгКkСstКn, KвrРвгstКn Кnd UгЛОkТstКn”, Central Asian Survey, (December 2005), vol. 24, no 4. TümОr, GünКв -AbdurrahmКn Küçük, Dinler Tarihi, (Ankara: Ocak ВКвınlКrı, 2002). оsöвün Ajı, , “KırРıг SКnМırКsı”, Kırgızdar, (DОr. KОnОş JusupoЯ), (KırРıгТstКn: KırРıгТstКn BКsmКsı 1991). EskТşОСТr 2013 Türk DünвКsı Kültür BКşkОntТ AjКnsı оsöвün HКМı, “KırРıг ElТnТn DТnТ İşОnТmТ МКnК SКlt SКnКsı Cönündü”, Kırgızdar, (BТşkОk: 1997). UвКnık, MОЯlüt, “KırРıгТstКn’dК DТnТ HКвКt ЯО İlКСТвКt нğrОnТmТnТn İşlОЯТ”, Uluslararası Globalleşme Sürecinde Kırgızistan’da Din Bilimleri ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Meseleleri Sempozyumu 21-22 Mayıs 2007 Bişkek, (BТşkОk: 2008). VКlТСКnoЯ кokКn, Sobraniye Soçineniy v 5 Tomah, (Alma-Ata: 1985). VКsТpoЯ R.A., “AtnoşОnТвО StudОntoЯ kı RОlТРТТ” (оnТЯОrsТtО нğrОnМТlОrТnТn DТnlО OlКn İlТşkТlОrТ), Mejdunarodnaya Nauçnaya Konferantsiya İslam vı Tsentralnoy Azii (Uluslararası Sempozyum Orta Asya’da İslam). YılmКг, MОСmОt NurТ, "Türk DünвКsındК DТnТ Durum", Yeni Türkiye Dergisi, sayı 15 Türk Dünyası Özel Sayısı I, (Вıl 3, MКвıs- Haziran 1997).

Lorem Ipsum is simply dummy text of the printing and typesetting industry. Lorem Ipsum has been the industry’s standard dummy text ever since the 1500s, when an unknown printer took a galley of type and scrambled it to make a type specimen book. It has survived not only five centuries, but also the leap into electronic typesetting, remaining essentially unchanged. It was popularised in the 1960s with the release of Letraset sheets containing Lorem Ipsum passages, and more recently with desktop publishing software like Aldus PageMaker including versions of Lorem Ipsum.

Lorem Ipsum is simply dummy text of the printing and typesetting industry. Lorem Ipsum has been the industry’s standard dummy text ever since the 1500s, when an unknown printer took a galley of type and scrambled it to make a type specimen book. It has survived not only five centuries, but also the leap into electronic typesetting, remaining essentially unchanged. It was popularised in the 1960s with the release of Letraset sheets containing Lorem Ipsum passages, and more recently with desktop publishing software like Aldus PageMaker including versions of Lorem Ipsum.