Metamorfik Kayaçların Özellikleri

Metamorfik kayalar, dünyanın derinlerinde maruz kaldıkları yüksek basınç ve ısı nedeniyle diğer kaya türlerinin değişiminden oluşmaktadır. Metamorfizma kayaçların şeklini değiştiren jeolojik bir süreçtir ve süreç milyonlarca yıl dönüşüm gerektirmektedir. Daha önce, dönüştürülmüş kayalar ya magmatik, tortul, hatta daha eski metamorfik kayalar bulunmaktadır. Yer kabuğunun ısı ve basıncı, fiziksel ve kimyasal özellikler açısından derin değişiklikler getirmektedir ve kayaya yeni dokular vermektedir. Gelişen yeni doku yeniden kristalleşme sürecidir ve içerdikleri doku ve mineral çeşitleri bu kayaçların nasıl sınıflandırıldı üzerinedir. Bu yazıda metamorfik kayalar ilgili bazı ilginç bilgiler ve çeşitli metamorfik kayaçlar türleri hakkında bilgiler yer almaktadır.

İlginç Gerçekler

• Metamorfik kayaçlar, bölgesel, termal, hidrotermal ve fay zonu metamorfizmaları temelinde bölünebilmektedir.
• Bölgesel metamorfik kayaçlar dağlık bölgelerde bulunmaktadır ve Dünya&#;nın kabuğunun uyguladığı baskıya göre gelişmektedir ve bu çok geniş bir alanı etkilemektedir. Ayrıca dönüşüm termal yoğunluktan da etkilenmektedir ve daha fazla basınç, kaya dokusunda büyük değişikliklere yol açmaktadır.
• Öte yandan, magmanın yüksek termal yoğunluğunun ve Dünya&#;nın basıncının bir sonucu olarak termal metamorfik kayaçlar oluşmaktadır. Isı arttıkça kayalarda daha fazla değişiklik olmaktadır.
• Hidrotermal metamorfik kayalar, kaplıcalardan gelen sıcak sıvılar kayaçlar arasında dolaştığında oluşmaktadır.
• Fay bölgesi metamorfik kayaları, Dünya kabuğundaki fay hatları boyunca meydana gelen değişikliklerin bir sonucu olarak oluşmaktadır.
• Metamorfik kayaçların çoğu sınıflandırması, ilk önce kayaların doku yapraklı kayaları ve yapraksız kayaları ile iki kategoriye ayrılmasını içermektedir.
• Bu kayalarda meydana gelen yapraklanma ya da tabakalanma, genellikle yakınsak bir tektonik plakanın sınırı boyunca, Dünya&#;nın derinliklerinden geçtikleri muazzam yönlü basınçtan kaynaklanmaktadır. Bu ortamda, muazzam bir süre boyunca, düz çakıl minerallerin yanı sıra dere çakılları ve volkanik piroklastlar gibi parçalar, basıncın yönüne kademeli olarak dik hale gelmektedir. Basıncın etkilerinin yanı sıra, sıcaklığın artması klorit ve mika gibi minerallerin daha görünür olan daha büyük kristallere yeniden kristalleşmesine neden olabilmektedir ve bu kayaçlara yapraklı kaya denmektedir.
• Düzlemsel gerilme veya gerilme kalıplarına sahip olmayan kayaçlara yapraksız metamorfik kayaçlar denmektedir. Bu kayalar çoğunlukla tek mineralli tortul kayalardan çıkarılmaktadır.
• Yüksek sıcaklık ve basınç, metamorfik kayaçların fosillerini silmektedir.
• Metamorfik kayaçlar gözeneklere veya açıklıklara sahip değildir ve görünür kristal katmanları ile birlikte olabilmektedir.

Metamorfik Kaya Türleri

Amfibolit
Ana kaya: Bazalt
Kaya amfibollerden oluşmaktadır, genellikle koyu renkli, ağır ve zayıf yapraklı bir yapıya sahiptir. İnşaat, bina kaplamaları ve kaldırımlarda kullanılmaktadır, ayrıca kolayca ulaşılabilir ve çekici dokulara sahiptir.
Blueschist
Ana kaya: Bazalt
Bu kaya adını renginden almaktadır, Metamorfizmaya genellikle yüksek basınç ve düşük sıcaklık eşlik etmektedir. Bununla birlikte mineral glokofanın varlığı bu kayaya mavi renk vermektedir.
Mermer
Ana Kaya: Kireç taşı veya dolomit
Hem dolomit hem de kireç taşı büyük konsantrasyonlarda kalsiyum karbonat içermektedir ve ana kayaya kıyasla mermer çok daha zordur. Bu, cilalanmasını sağlamaktadır ve bir yapı malzemesi olarak popüler hale getirmektedir. Ayrıca küvet, yer karosu, lavabo üstleri, mutfak tezgâhı vb. sanatçılar oyma malzemesi olarak kullanmaktadır. Mermer, çeşitli boyutlarda kristallerden oluşmaktadır ve ayrıca oluşum sürecinde mevcut olan safsızlıklar nedeniyle birçok renk varyantı bulunmaktadır. Böylece mermer beyaz, gri, siyah, kırmızı, yeşil, pembe, şeritli ve benekli olabilmektedir.
Eklogitin
Ana Kaya: Peridotit
Bu kaya büyük basınç ve sıcaklıklarda oluşmaktadır ve piroksen ve kırmızı garnet ile birlikte az miktarda kararlı minerallerden oluşmaktadır. Eklogitin rengi kırmızı-yeşildir, bu da oldukça güzelleştirmektedir. Yoğun bir kaya olan eclogite, Dünya&#;nın kabuğundaki konveksiyona yardımcı olmaktadır.
Yeşil Şist
Ana Kaya: Bazalt
Bu kaya düşük sıcaklıklar ve basınç altında oluşmaktadır ve kaya rengini klorit, epidot veya aktinolit varlığından almaktadır.
Kayrak
Ana Kaya: Şeyl
Kaya, ince tabakalara ayrılmıştır, bu da ince tabakalara bölünmesini sağlayan mükemmel bölünme içermektedir. Arduvaz genellikle koyu ila açık kahverengi çizgiler içermektedir. Karşılaştırmalı düşük basınçlar ve sıcaklıklar nedeniyle oluşmaktadır ve düşük dereceli metamorfizma olarak adlandırılmaktadır. Yıllar boyunca çeşitli şekillerde kullanılmıştır; örneğin, mezar işaretleri veya mezar taşları olarak. Bununla birlikte, kayrakla ilgili sorunlardan biri, mezar taşlarının yarılma çizgileri boyunca yarılmasına ve çatlamasına neden olan mükemmel bir yarılmadır, ayrıca kara tahtalar için yaygın olarak kullanılmaktadır. Günümüzde çatlama, yarılma ve ağırlığı nedeniyle kayrak fazla kullanılmamaktadır.
Şist
Ana Kaya: Şeyl
Bu metamorfik kaya orta dereceli olarak sınıflandırılmıştır, bu da kayrakla karşılaştırıldığında daha fazla basınç ve ısı ile oluştuğu anlamına gelmektedir. Bu kaya kaba tanelidir, oluşan minerallerin ayrı ayrı tanecikli olması çıplak gözle görülebilmesini sağlamaktadır. Orijinal minerallerin çoğu pul haline dönüştürülmektedir ve çok daha fazla basınç yaşadığından, genellikle buruşuk veya katlanmış bulunmaktadır. Genellikle şistler, oluşturuldukları ana minerallere göre adlandırılmaktadır. Örneğin, talk şist, garnet mika şist, hornblend şist ve biyotit mika şist.
Gnays
Ana Kaya: Granit veya Şeyl
Bu kaya yüksek dereceli olarak sınıflandırılmaktadır, bu da şist ile karşılaştırıldığında daha fazla basınç ve ısıya maruz kaldığı anlamına gelmektedir. Gnays belirgin bir şekilde bantlanmış ve şistten daha kabadır. Bantlama, farklı minerallerden oluşan alternatif katmanlar içermektedir. Gnaysdan oluşan en önemli minerallerden biri kuvars ve mika ile birlikte feldispattır. Ayrıca Gnays şeyl veya kum taşı gibi tortul kayaçların metamorfozundan veya granit gibi magmatik kayaçlardan da oluşabilmektedir, yapı taşı olarak ve kaldırım olarak kullanılmaktadır.
Hornfels
Ana Kaya: Bazalt, kalker ve şeyl
Bu kaya kristal formda görünmemektedir, ancak etrafındaki küçük taneler bir mozaik olarak sığmaktadır. Hornfels yapraksızdır ve dokusu bantlıdır. Rengi değişkendir ve büyük ölçüde metamorfize olduğu kaya kaynağına bağlıdır.
Kuvarsit
Ana Kaya: Kuvars kumtaşı
Kumtaşı metamorfize edildiğinde kuvarsite dönüşmektedir ve ana kayadan daha zorlaşmaktadır. Kumtaşı derin gömülü magma ile temas ettiğinde oluşmaktadır. Kuvarsit kumtaşına oldukça benzemektedir ve farkı anlatmanın en iyi yolu her iki kayayı da kırmaktır. Çünkü kumtaşı birçok taneye parçalanırken, kuvarsit taneciklere ayrılmaktadır.
Serpentinite
Ana Kaya: Peridotit
Bu kaya esas olarak serpantin minerallerinden oluşmaktadır, antigorit, kertenkele ve krizotil. Renk yeşil ila koyu yeşil veya kırmızımsı kahverengi ila siyah olabilmektedir. Çok ince tanelidir ve dokusu değişkendir, mimaride dekoratif bir taş olarak kullanılmaktadır. Ayrıca ısıya dayanıklı özelliği nedeniyle baca yapmak için kullanılmıştır.
Sabun taşı
Ana Kaya: Peridotit
Bu kaya öncelikle talktan oluşmaktadır ve az miktarda klorit, mika ve amfibol içermektedir. Yer kabuğu yüksek ısı ve basınca maruz kaldığında oluşur. Sabuntaşı mutfaklarda tezgah üstü tezgahlarda, çanak ve tabak yapımında, elektrik panolarında, ayrıca duvar karolarında ve yer karolarında kullanılmaktadır.
Filit
Ana Kaya: Şeyl veya pelit
Ana kaya olan şeyl, kil minerallerinden oluşan ince taneli bir fillit haline dönüşmektedir. Bu kaya, arduvazdan daha fazla ısı ve basınca maruz kalmaktadır ve ayrıca daha büyük kristallere sahiptir. Filitin ana bileşimi kuvars, serisit mika ve kloritten oluşmaktadır.

Kaynakça:
monash.pw
monash.pw

Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu

Kayaç Türleri ve Özellikleri konusu hem 10. sınıf hemde YGS konularından birisi. Bu dersimizde Topoğrafya ve Kayaçlar konusunu sizler için ayrıntılı bir şekilde inceledim.

Yer kabuğu magmanın soğuması sonucu meydana gelmiştir. Farklı mineral yapısındaki eriyik durumdaki magma soğuyarak kayaçları oluşturur.

Kayaçların yararlarına baktığımızda aslında canlı hayatının temelini oluşturan önemli bir unsur olduğunu görürüz. Tarım yaptığımız toprak, günümüzde kullanılan taş kömürü, linyit vb. enerji kaynakları konut yapımında kullanılan malzeme ve ham maddeler kayaçların günlük hayatımızdaki yararlarından sadece birkaçını oluşturur.

Kayaçlar nereden çıktı ? sorusunun cevabı aslında çok basittir. Yer kabuğunun hemen altında bulunan yarı akışkan kızgın bir sıvı olan magma tüm kayaçların temelini oluşturur. Magmanın yeryüzüne çıkarak soğuması ve www.cografyadefterim.com dış kuvvetlerin etkisi ile farklı kayaç türleri ortaya çıkmıştır.

Kayaç Döngüsü Nedir ?

Tüm kayaçlar magmanın soğuyup katılaşması sonucunda oluşur. Yeryüzündeki kayaçlar atmosfer olayları ve erozyonun etkisiyle parçalanarak ayrışır ve dış kuvvetler tarafından alçak sahalara taşınır. Buralarda tortul taşlara dönüşür.

Yerin derinliklerindeki kayaçlarda yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğrayarak metamorfik (Başkalaşım) kayaçlarına dönüşür.

Yer kabuğunun hareket etmesi sonucunda çarpışan kıtaların bir kısmı mantoya gömülür ve kayaçlar burada eriyerek tekrar magmaya dönüşür.

Mantoda artan basıncın etkisiyle magma yer kabuğundan süzülerek tekrar yeryüzüne çıkar ve püskürük kayaçlar oluşur. Bu süreç milyarlarca yılda gerçekleşir. Böylece magma ile yer kabuğu arasında bir kayaç döngüsü gerçekleşir.

Kayaçlar sahip oldukları özellikler itibariyle

1- Püskürük (Magmatik-Katılaşım) Kayaçlar
2-Tortul (Sedimenter-Çökel) Kayaçlar
3-Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçları olarak üç grupta incelenebilir.

OLUŞUMLARINA GÖRE KAYAÇ TÜRLERİ

1. Püskürük ( Volkanik-Magmatik-Katılaşım ) Kayaçlar Nasıl Oluşur

Püskürük Kayaçların Genel Özellikleri

• Püskürük kayaçların içerisinde fosil bulunmaz
• Yeryüzünde oluşan ilk kayaçlardır.
• Tabakalı ve katmanlı bir yapıları yoktur.
• Kütle halindedirler.
• İç püskürük kayaçlar yerin derinliklerinde geç soğuyarak oluştukları için iri, kristal yapılı ve sert yapılı olurlar.
• Dış püskürük kayaçlar yüzeyde atmosfer ile temas ederek oluştukları için

Lavların yer kabuğunun içinde veya yer kabuğunun üzerine çıkarak soğuması ile oluşmuş kayaçlardır. Oluştukları yere göre İç Püskürük yada Dış Püskürük olarak ikiye ayrılırlar.

a. İç Püskürük Kayaçlar

Lavların yerkabuğu içerisinde soğuması sonucunda oluşmuş kayaçlardır. Yer altında yavaş yavaş soğuyan mağma aşağıdaki iç püskürük kayaçları oluşturur.

GRANİT 

• Kuvars, mika ve feldspat mineralleri içerir.Kendine özgü yüzey şekilleri oluşturması bakımından diğer kayaç türlerinden ayrılır.
• Kütle halinde bulunan granitler, fiziksel ve kimyasal çözülmeye uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşürler.
• Granitlerin ayrışması sonucunda yer yer birbiri üzerinde irili ufaklı ve köşeleri yuvarlatılmış bloklardan oluşan bir topoğrafya şekli ortaya çıkar.
• Bu özel yer şeklinin ismine TOR TOPOĞRAFYASI denir.
• Tor topoğrafyası dünya üzerinde Kuzey İskoçya’da ve Türkiye’de Aydın – Çine ‘de görülür.
• Tor Topoğrafyasının oluşumunda kayacın özellikleriyle birlikte iklim şartları da etkilidir.Sıcak ve nemli iklim bölgelerinde kimyasal ayrışma ve çatlak yoğunluğunun etkilerine bağlı olarak onu oluşturan kuvars, feldspat ve mika ayrışır.Böyle yerlerde granit blokları dik duvarlar yada kütleleşmiş bloklar halinde bulunur.
• Fiziksel (Mekanik) Çözülmenin meydana geldiği yüksek karasal sahalarda ise yüzey şekilleri keskin kenarlı köşeli dikliklerden oluşan keskin bir hal alır.
• Taneli olması nedeniyle mineralleri kolayca görülür. Çok çatlaklı bir görünüme sahip olan granit kolayca dağılır. Dağılma sonucu oluşan kuma arena ismi verilir.

DİYORİT 

Birbirinden gözle kolayca ayırt edilebilen koyu ve açık renkli minerallerden oluşan iç püskürük bir kayaçtır. İri taneli olanları, ince tanelilere göre daha çabuk dağılır.

DİYORİT İLE İLGİLİ DAHA DETAYLI BİLGİ İSTİYORSAN TIKLADiyorit ile ilgili daha detaylı bilgiye wikipedia'dan ulaşabilirsiniz.

SİYENİT 

Yeşilimsi, pembemsi renkli iç püskürük bir taştır. Adını Mısır’daki Syene (Asuvan) kentinden almıştır. Siyenit dağılınca kil oluşur.

GABRO 

İç püskürük bir kayaç olan Gabro derinlik kayacı olarak ta adlandırılır.

b. Dış Püskürük Kayaçlar

Yer altında bulunan magmanın yeryüzüne çıkarak soğumasıyla oluşmuş kayaçlardır. Yeryüzüne çıkan lavlar atmosfere temas ettiğinde soğuma hızlı bir şekilde gerçekleşir. Dış püskürük kayaçlar genellikle koyu renkli ve ince tanelidir. Dış püskürük kayaçların en yaygın olanları;

1. Andezit
2. Bazalt
3. Obsidyen (Volkan Camı)
4. Tüf

ANDEZİT 

Eflatun, mor, pembemsi renkli bir dış püskürük kayaçtır. Ankara taşı da denir. Dağıldığında killi topraklar oluşur.

BAZALT 

Koyu gri ve siyah renklerde olan dış püskürük bir taştır. Mineralleri ince taneli olduğu için sadece mikroskop ile görülebilir. Bazalt demir içerir. Bu nedenle ağır bir taştır.

BAZALT İLE İLGİLİ DAHA DETAYLI BİLGİ İSTİYORSAN TIKLABazalt ile ilgili daha detaylı bilgiye wikipedia'dan ulaşabilirsiniz.

OBSİDYEN (VOLKAN CAMI) 

Siyah, kahverengi, yeşil renkli ve parlak bir dış püskürük kayaçtır. Magmanın yeryüzüne çıktığında aniden soğuması ile oluşur bu nedenle camsı bir görünüme sahiptir.

OBSİDYEN İLE İLGİLİ DAHA DETAYLI BİLGİ İSTİYORSAN TIKLAObsidyen ile ilgili daha detaylı bilgiye wikipedia'dan ulaşabilirsiniz.

2. Tortul (Sedimenter-Çökel) Kayaçlar Nasıl Oluşur

Püskürük kayaçların dış kuvvetlerin (Akarsu, Rüzgar, Buzul, Dalga vb.) etkisiyle aşınıp, taşınıp çukur alanlarda birikmesi ile oluşmuş kayaçlardır. Tabakalı bir yapıya sahiptirler. İçerisinde fosil bulundurabilen tek kayaç grubu tortul kayaçlardır. Tortul kayaçlar oluşumlarına göre üçe ayrılır.

Tortul Kayaçların Özellikleri

• Tabakalı ve gözenekli yapıları vardır.
• Bu kayaçlar belirli tortullanma dönemlerinde oluştukları için tavan ve tabanları bellidir.
• Yer kabuğunun çok derinlerine inmezler
• Orojenik hareketlerle kırıklı yada kıvrımlı bir yapıda olabilirler.
• Tortul kayaçları oluşturan tabakalar farklı zamanlarda oluşmuşlardır.
• Tabakaların arasında fosillere rastlanır.

1. Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar
2. Kimyasal Tortul Kayaçlar
3. Organik Tortul Kayaçlar

FİZİKSEL TORTUL KAYAÇLAR 

Yeryüzündeki kırıntılı malzemelerin dış kuvvetlerin etkisiyle çukur alanlarda birikmesi sonucunda oluşmuşlardır. Başlıca Fiziksel Tortul Kayaçlar;

• ÇAKIL TAŞI: Çakıl tanelerinin bir araya gelmeleriyle çakıl taşı oluşur.
• KUM TAŞI (Gre): Kum tanelerinin bir araya gelmeleriyle oluşur.
• KİL TAŞI (Marn): Kil tanelerinin bir araya gelmeleriyle oluşur.
• BREŞ: Çakıl taşlarının köşeli olan haline denir.
• KONGLOMERA: Çakıl taşlarının hem köşeli hem yuvarlak olan haline denir.

KİMYASAL TORTUL KAYAÇLAR 

Kimyasal çözülme sonucu yer altına ve yer üstü sularının içinde bulunan minerallerin birikmesi sonucu oluşmuş kayaçlara Kimyasal Tortul Kayaçlar denir. Başlıca kimyasal tortul kayaçlar

• Kalker (Kireçtaşı): Deniz ve okyanus havzalarında erimiş halde bulunan kirecin çökelerek taşlaşması sonucu meydana gelir.
• Jips (Alçıtaşı): Beyaz renkli yumuşak, tırnakla kolayca çizilebilen bir taştır.
• Kayatuzu:
• Traverten: İçerisinde çözülmüş kalsiyum bikarbonat olan suların içinde ki eriyik mineralin çökelmesi sonucu oluşan tortul kayaçlardır. Türkiye’de Denizli – Pamukkale’de yeralan travertenler bu şekilde oluşmuşlardır.
• Dolomit
• Sarkıt
• Dikit 
• Sütun

ORGANİK TORTUL KAYAÇLAR 

Bitki ve hayvan kalıntılarının birikerek taşlaşması sonucunda oluşurlar. Karbon bakımından zengindirler.Başıca Organik Tortul Kayaçlar

• Kömür:  Canlılar öldükten sonra bakterilerin etkisiyle çözülmeye uğrarlar. Su altında kalarak değişime uğrarlarsa karbon miktarı artar ve kömürleşme başlar.
  • Linyit: Karbon miktarı %70 ise Linyit Kömürü oluşur.
  • Taşkömürü : Karbon miktarı %80-90 ise taş kömürü oluşur. Karbon miktarı %94 olursa antrasit adını alır.
  • Turba Kömürü : Karbon Miktarı %60 ise Turba Kömürü oluşur.
• Tebeşir : Derin deniz canlıları olan tek hücreli Globugerina ‘ların birikimi sonucunda oluşur. Saf yumuşak kolay dağılabilen bir kayaçtır. Suyu kolay geçirir.
• Mercan Kayaları (Kalkeri): Mercan iskeletlerinden oluşur. Temiz, sıcak ve derinliğin az olduğu yerlerde bulunur. Ada kenarlarında topluluk oluşturanlarına atol denir. Kıyı yakınlarında olanlar ise mercan resifleridir.

3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar Nasıl Oluşur

Başkalaşım ( Metamorfik ) Kayaçların Genel Özellikleri

• Genellikler kristalli bir yapıları vardır.
• Yeni mineraller içerirler.
• İlk kayaca ait tabakalı yapı zamanla kaybolabilir.
• Çok ender olarak fosil bulunabilir.

Magmanın yüksek sıcaklığı ve kayaçların yaptığı basıncın etkisiyle başka bir kayaca dönmüş halidir. Sert ve dayanıklı kayaçlardır. Başlıca Başkalaşım Kayaçları ;

• Kalker yüksek sıcaklık ve basınç altında -> Mermer‘e dönüşür.
• Kömür yüksek sıcaklık ve basınç altında -> Elmas‘a dönüşür.
• Granit yüksek sıcaklık ve basınç altında -> Gnays‘a dönüşür
• Kumtaşıyüksek sıcaklık ve basınç altında -> Kuvarsit‘e dönüşür.
• Kiltaşı yüksek sıcaklık ve basınç altında -> Şist‘e dönüşür.