H İSLAM HUKUKU’NDA ZİMMET SÖZLEŞMESİNİN HUKUKİ KAPSAMI VE OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDAKİ GÖRÜNÜMÜ Av. Özge Demir* GİRİŞ İslam dininin kendi doktrini içinde yeryüzündeki insanları Müslüman olanlar ve olmayanlar şeklinde ikiye ayırdığı görülmektedir. Müslümanlar bir ümmeti ve sosyal statüyü oluştururken, Müslüman olmayanlar da diğer grubu ve statüyü oluşturmaktaydı. Bu statüler gereğince Müslüman olmayanlar Müslümanlardan aşağıda ve genel anlamda “canlarının ve mallarının Müslü- manlarca korunmaması” şeklinde işleyen bir dini mekanizma ile de bu statü- nün dinamikleri İslam dini uyarınca belirlenmişti. Her ne kadar ana kural bu olsa da, kimi istisna ile de bu kural oldukça sınırlandırılmıştır. Aşağıda detaylı olarak işleyeceğimiz “zimmet kurumu ” ve bunun yanında müste’menlik ve muvadaa sözleşmesi bu kuralın istisnalarından birkaçıdır. İslam dininde Müslüman olanlar ve olmayanlar şeklinde yapılan ayrım yaşanılan toprak parçasını da siyasal anlamda bir ayrıma tabi tutmuş ve darülharb ve darülislam şeklinde ikili bir yer tanımlaması yapılmıştır. Darülharb, İslam hakimiyeti altına girmemiş, idari ve hukuk nizamının İslami olmadığı ülke anlamına gelirken1; darülislam, İslam hükümdarlığının hakimi- yeti altında ve İslam hukukunun uygulandığı ülke anlamına gelmektedir2. Os- manlı İmparatorluğu’nda da İslam hukukunun bu tabirlerine riayet edilmiş ve Müslüman ve Müslüman olmayanların ayrımında toprak usulleri açısından bu ayrım kabul edilmiştir3. İslamiyet’in kurumsal yapısına bakıldığında, emirlerin içeriğinin hem dini, hem de siyasi mahiyeti olduğu açıktır. Bunun bir sonucu olarak kurulan İslam devletinin egemenliğinin tüm topraklara yayılması ve bu toprakların H Hakem denetiminden geçmiştir. * İstanbul Barosu. Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı Doktora Programı’nda ( / Güz) yürütülmekte olan “Osmanlı Devleti’nde Gayrımüslimler – I” dersi için hazırlanmış olan metnin yayın için gözden geçirilmiş halidir. 1 Ahmed Özel, İslam Hukukunda Milletlerarası Münasebetler ve Ülke Kavramı, İstan- bul, Marifet Yayınları, , s. 2 A.y. Khadduri ise sakinleri İslam hukukuna bağlı olan her ülkeye Müslüman ülkesi veya darülislam denir demektedir. (Majid Khadduri, İslam’da Savaş ve Barış, İstanbul, Fener Yayınları, , s) 3 Tankut T. Soykan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler, İstanbul, Ütopya Kitabevi Yayınları, , s Özge Demir (İÜHFM C. LXXII, S. 1, s. , ) darülislam haline getirilmesi esası İslam Halifesinin de başlıca görevlerinden- dir. İslam Halifesi “Cihad” adı verilen savaşı yaparak darülharb’i darülislam haline getirecek, bu sayede de İslam egemenliğinin yayılmasını sağlayacaktır. Bu gerçekleşene kadar da darülharb ve darülislam sürekli bir savaş halinde- dir4. Cihad, İslam dini kabul edilinceye kadar Müslüman olmayanlarla sa- vaşma anlamının yanında, Müslüman olmayanların İslam egemenliğini kabul ederek cizye ödemeyi razı olana kadar onlarla savaşmak anlamını da taşımak- tadır5. Cihad, Kuran’daki “dinde zorlama yoktur”6 hükmü gereğince Müslüman olmayanların zorla İslamiyet’i benimsetme amacını taşımaz. Buradaki belirteç İslam devletinin egemenliğini onların da kabul etmesi, diğer bir ifadeyle haki- miyetinin kabulüydü. Darülharb’de yaşayan ve darülislam hakimiyeti içerisinde yer almayan halka “harbi” denmektedir. Harbiler malları ve canlarıyla koruma görmezler ancak bazı istisnai hallerde Müslümanlarca korunabilirlerdi. Bir harbinin İs- lam topraklarında alacağı “eman” adı verilen izin ile bulunması hali bu istisnai hallerin ilkidir. Bu durumda alacağı izinle darülislam’da bulunan harbiye “müste’men” adı verilmekteydi ve bu durumda kendisi canı, malı ve namusu ile Müslümanlar tarafından koruma altına alınırdı7. Bunun yanında darülharb’de yaşayan harbilerin de kendi yaşadıkları topraklarda Müslümanlara karşı can ve mal güvenliğine sahip olabilmeleri de mümkündür. Bu güvenlik durumu yine aman müessesinin bir sonucu olarak kurulur ve Müslümanların harbilerle yaptıkları barış anlaşmasının bir sonucu olarak ortaya çıkardı. Bu anlaşmanın adına “Muvadaa Anlaşması” denmektedir8. Bu anlaşma düşmanlığı durdurur ve yürürlükte bulunduğu süre boyunca harbi adı verilen gayrimüslimlerin can ve malına dokunulmaması esasına dayanırdı9. İslam dininin cihad ile ilgili genel prensiplerini Osmanlı İmparatorluğu da aynen benimsemiştir Ele geçirilen topraklardaki halk bir sözleşmeyle İs- lam dinini kabul etmeden cizye adı verilen vergiyi ödemek suretiyle, Osmanlı Devleti’nde yaşama, devletin bir uyruğu haline gelme ve bununla birlikte can ve 4 Gülnihal Bozkurt, “İslam Hukukunda Müs’temen’ler,” Prof. Dr. Fadıl Hakkı Sur’un Anısına Armağan, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, , s. 5 Soykan, a.g.e., s 6 Bakara Suresi (2) : 7 Bozkurt, “İslam Hukukunda Müs’temen’ler,” s Eman bir yıl için verilirdi. Sürenin dolması veya müste’menin darülislamı terk etmesiyle emanın hükmü sona ererdi. Bu- nun yanında müste’menin zararlı amaçlar içinde olduğu tespit edilirse eman geri alı- nabilir ve bu durumda müste’men sınır dışı edilirdi. (Khadduri, a.g.e., s. , ) Bir yıllık süreden fazla İslam topraklarında kalan müste’menler cizye vererek “zimmi” sta- tüsü kazanırlardı. (Yavuz Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, Ankara, Turhan Kitabevi, , s. 7.) Bunun yanında bir müste’men İslam toprağından bir arazi satın alması halinde bu araziye haraç vergisi konulur ve cizye ödemekle yükümlü olurdu. Bu da onu zimmi statüsüne sokardı.[ Molla Hüsrev, Gurer Dürer Tercümesi (İslam Fıkhı ve Hukuku), çev. Arif Erkan, seafoodplus.info, İstanbul, Eser Neşriyat, , s] Yine İslam top- raklarına müste’men olarak gelen bir kadının zimmi ile evlenmesi durumunda da kadın evlilik ile birlikte zimmi statüsüne dahil olurdu. (A.y.) 8 Soykan, a.g.e., s 9 A.y. 10 A.e., s. İslam Hukuku’nda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü mallarının devlet tarafından korunması hakkını kazanıyorlardı. Bu kişilere de aşağıda daha detaylı olarak inceleyeceğimiz şekilde İslam terminolojisindeki karşılığı ile “zimmi” denmekteydi. Bu çalışmamızda zimmet kurumunun hangi şartlarda ve nasıl meydana geldiğini, kurumun zimmiler açısından doğurduğu sonuçları; bunun yanında zimmilerin zimmet sözleşmesi neticesinde “temel haklar” ve hukuk anlamında tabi oldukları statüyü, hem İslam hukuku hem de Osmanlı devlet uygulama- sını karşılaştırarak inceledik. Bu incelemede Osmanlı Devleti’nin klasik dönemi merkez alınmış zimmet kurumunun modern dönem Osmanlı Devleti’ndeki dö- nüşümü ve yerini neye bıraktığı hakkında genel bir değerlendirme ise sonuç kısmına bırakılmıştır. I. GENEL OLARAK ZİMMET KURUMU A. Zimmi Kavramı ve Zimmet Sözleşmesi İslam topraklarında süresiz oturma hakkını, karşılıklı yapılmış bir an- laşmayla kazanmış ehlikitap gayrimüslimlere11 zimmi denmektedir. Zimmiler İslam topraklarında cizye adı verilen vergiyi ödemek şartıyla yaşarlar ve bu sayede canları ve malları ile İslam devletinin koruması altına girerlerdi. Zimmi- ler köle değil özgür kişi statüsündeydiler ve İslam devletinin uyruğu sayılırlardı. İşte bu uyrukluğa neden olan sözleşmeye de “zimmet sözleşmesi” denir. Zimmi statüsünü kazanma çeşitli şekillerde olabilir. Kural olarak Müs- lümanlar tarafından savaş gerçekleşmeden bir yerin “teslim olması” ve cizyeyi kabul etmesi zimmi statüsünün kazanılmasının en önemli yoludur Savaş sonucu ele geçirilen yerlerde ise, cizye karşılığında halkı zimmi olarak kabul etmek devlet başkanının takdirine kalmış bir durumdur. İmam dilerse bu kişi- lerin öldürülmelerine veya köleleştirilmelerine de karar verebilir Bu durumda darülharb toprağı savaşmadan ele geçirildiği takdirde buranın halkı cizye ver- meyi kabul ederse zimmi statüsünün bu kişilere tanınması bir zorunluluk iken, savaşarak ele geçirilen darülharb toprağında orada yaşayan halkın zimmet statüsüne alınması tamamen ihtiyaridir 11 Ehlikitap kavramından anlaşılması gereken Hıristiyan, Yahudi, Sabii ve Mecusilerdir. (Yavuz Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s. 2.) Aynı yönde bkz: Hüseyin G. Yurdaydın, “İslam Devletlerinde Müslüman Olmayanların Durumu,” Ankara Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXVII, , s. Bozkurt, ehlikitap gayrimüs- limlerin Yahudi, Hıristiyan ve Sabiler olduğunu, Mecusiler’e ise sonradan zimmi olma hakkı verildiğini söylemektedir. (Gülnihal Bozkurt, “İslam Hukuku’nda Zimmilerin Hukuki Statüsü,” Prof. Dr. Kudret Ayıter Armağanı, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. III, No. , , s. ) Aynı yönde bkz: Halil Cin, Gül Akyılmaz, Türk Hukuk Tarihi, Konya, Sayram Yayınları, , s Ercan’a göre, Hanefi fıkhına göre ehlikitap olmamakla birlikte Arap olmayan putperestler de zimmi olabilir. Maliki fıkhına göre ise Kureyş Ka- bilesi dışında kalan putperest Araplar da zimmi olabilir. (Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Du- rumları s) 12 Soykan, a.g.e., s 13 Molla Hüsrev, a.g.e., seafoodplus.info, s 14 Soykan, a.g.e., s Özge Demir (İÜHFM C. LXXII, S. 1, s. , ) Zimmet sözleşmesi, İslam dininin üstünlüğünün kabul edilmesi şartıyla, Müslümanların diğer ilahi dinlerin üyelerine karşı dostluk göstermesi ve onları koruması anlamını taşıyan iki taraflı süresiz bir sözleşmeyi tanımlar Bu söz- leşme ile ehlikitap kişi İslam devletinin koruması altına girecek ve İslam top- raklarında süresiz oturma hakkına sahip olacak bunun karşılığı olarak da cizye adı verilen vergiyi ödeyecektir O halde zimmet sözleşmesinin kurucu unsuru sözleşmenin diğer tarafı olan gayrimüslimin ehlikitap olması17 ve cizye adı verilen vergiyi ödemesidir. Cizye vergisi çocuk, kadın, köle, kötürüm, ama, işi ve kazancı olmayan fakir- lerden alınmamaktadır Cizye ölmekle ve İslam dinine geçmekle düşer ve alın- maz B. Zimmet Sözleşmesinin Tarafları, Şekli ve Hukuki Niteliği Zimmet sözleşmesi iki taraflı bir sözleşme olup bir tarafı ehlikitap halk, diğer tarafı da İslam devletidir. İslam devleti adına sözleşmeyi imzalayacak kişi İslam halifesi veya halife tarafından cihad için görevlendirilen komutanken20, gayrimüslimler adına sözleşme gayrimüslimleri temsile yetkili olan kişilerce yapılır. Ercan’a göre, zimmet sözleşmesinin taraflarından birinin devlet diğer tarafın halk olması sebebiyle yapılan sözleşme gerçek bir sözleşme olmayıp kendine özgü bir sözleşmedir Zimmet sözleşmesinin şekli hususunda Bozkurt, uygulamada Müslü- manların uygulanması gereken kuralları içeren yazılı bir belgeyi karşı halka göndermesi ile veya tersine karşı halkın uyacakları kuralları içeren yazılı bir belgeyi Müslümanlara göndermeleri şeklinde yapılabildiğini söylemekle birlikte, yazılı olmayan şekilde de zimmet sözleşmesi kurulabilmektedir demektedir C. Zimmet Sözleşmesinin Kurulması ile Zimmilerin “Hak ve Yüküm- lülükleri” Zimmet sözleşmesinin kurulması ile zimmiler açısından kimi “hak ve yü- kümlülük” de doğmuş olacaktır. Aşağıda detaylı olarak inceleyeceğimiz üzere zimmilerin can ve mal güvenliği devletin koruması altında olacak; bunun ya- nında devlet, zimmilere din ve ibadet hürriyeti, seyahat ve eğitim hürriyeti gibi hürriyetler tanıyacaktı. Buna karşın zimmilerin de çeşitli yükümlülükler al- 15 A.e., s 16 Cizye vergisi zimminin aynı zamanda askerlik yapmamasını da sağlayan bir vergi türüdür. 17 Bkz: dn. Mürtedler (dinden dönenler) ve Arap putperestler ehlikitap olmayan gayri- müslimlerdir. Bunların yaşadıkları yer İslam egemenliğine geçerse İslam dinini seçme- leri teklif edilir, seçmezlerse öldürülürler, bkz: Molla Hüsrev, a.g.e. seafoodplus.info, s. 18 A.y. 19 A.y. 20 Bozkurt, “İslam Hukuku’nda Zimmilerin Hukuki Statüsü, ” s. 21 Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sos- yal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları s. 8. 22 Bozkurt, “İslam Hukuku’nda Zimmilerin Hukuki Statüsü, ” s. İslam Hukuku’nda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü tında olacağı zimmet sözleşmesinin iki taraflı bir sözleşme olmasından kay- naklanan bir sonucudur. Bu yükümlülükler şunlardır Müslümanların haklarına riayet etmek, inançlarına saygılı olmak, onla- rın yanında domuz eti yememek, haç çıkarmamak, şarap içmemek, evlerini Müslümanların evlerine kıyasla yüksek yapmamak, Müslüman kadınlarla ev- lenmemek, ata binmemek, kılık ve kıyafet açısından Müslümanlara benzeme- mek24, silah taşımamak ve kullanmamak, binek hayvanlarına binerken eğer kullanmamak. D. Zimmet Sözleşmesinin Sona Ermesi Hanbeli ve Maliki fıkıhlarına göre zimmet sözleşmesini sona erdiren se- bepleri şöyle sıralamak mümkündür 1. Zimmi Darul Harbe gidip Müslümanlara karşı savaşırsa. 2. İslam devletinin yasalarını ve mahkemelerini kabul etmezse. 3. Cizye vermeyi kabul etmezse. 4. Bir Müslüman’ı dininden döndürürse. 5. Müslümanların düşmanlarına yardım ederse. 6. Bilerek ve isteyerek bir Müslüman’ı öldürürse. 7. Allah’a Kur’an’a ve Hz. Muhammed ile İslam dinine küfür ve hakaret ederse. 8. Bir Müslüman kadın ile zina yapar veya evlenirse. 9. Soygunculuk ve eşkıyalık yaparsa. Hanefi fıkhına göre zimmilerin Müslümanlar aleyhine savaşa girmesi ha- ricinde zimmet sözleşmesini sona erdiren bir durum yoktur Şafii fıkıhçıların 23 Bozkurt, “İslam Hukuku’nda Zimmilerin Hukuki Statüsü,” s. ; Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s 24 Kılık kıyafet açısından Osmanlı uygulamasına baktığımızda, zimmi milletlerin birbirin- den ve Müslümanlardan ayrımını belirlemek için renk esasının uygulandığını görüyo- ruz. Her zimmi topluluk farklı renk kıyafet giyip, başlık takarlardı. Müslümanların ka- vuk ve ayakkabıları sarı, Ermeniler’in şapka ve ayakkabıları kırmızı, Rumların siyah, Yahudilerin maviydi. (Gülnihal Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Geliş- melerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu ( ), Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, , s. ) Osmanlı uygulamasındaki kılık kıyafet ile ilgili detaylı bilgi için bkz: Yavuz Ercan, “Türkiye’de XV ve XVI. Yüzyıl- larda Gayrimüslimlerin İçtimai ve İktisadi Durumu,” Belleten, C. XLVII, S, , s. 25 Antoine Fattal, Le Statut Legal De Non-Musulmans en Pays d’Islam, Beyrouth , s. 82’den alıntılayan Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s. Hamidullah bu maddelere ek olarak fahiş faizli muamelelere düşkün olmanın da zimmet sözleşmesinin sona erme sebeplerinden biri olduğunu belirtmektedir. (Muhammed Hamidullah, İslam Anayasa Hukuku, İstanbul, Beyan Yayınları, , s) 26 Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sos- yal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s. 9; Bozkurt, “İslam Hukuku’nda Zimmilerin Hukuki Statüsü, ” s. Özge Demir (İÜHFM C. LXXII, S. 1, s. , ) ise zimmetin kalkması için yukarıdaki ilk üç şartın gerçekleşmesi gerektiğini düşünürler Müslümanlığı kabul eden zimminin zimmet sözleşmesinin sona erdiği de açıktır. O artık darülislam’ın Müslüman olan tebaasına dahil olur, cizye vergi- sini ödemez ve zimmi statüsü de ortadan kalkar. Müslümanların sahip olduğu haklar ve yükümlülükler onun için de geçerli olur. Zimmet sözleşmesinin dini ve hukuki bir niteliğe sahip olması sebebiyle devlet başkanının bu sözleşmeyi feshetme yetkisi de yoktur Yukarıda zimmilerin hak ve yükümlülükleri bölümünde sayılan diğer yükümlülüklerin ihlalinde sözleşme yürürlükte kalır ancak yükümlülüğünü ihlal eden zimmi cezalandırılırdı. Burada ise zimmet sözleşmesi ortadan kalk- makta ve sözleşmesi sona eren zimminin akıbeti mezheplere göre farklı hü- kümlere tabi tutulmaktaydı. Şafiler zimmet sözleşmesinin ortadan kaldırılma- sına sebep olacak bir harekette bulunan zimminin öldürülmesi veya köleleşti- rilmesi konusunda halifeye takdir hakkı vermişler; Ebu Hanife ve Malik ise bu durumda zimmin öldürülmesi gerektiğini savunmuşlardır II. ZİMMİLERİN TEMEL HAKLAR AÇISINDAN İSLAM HUKUKU VE OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDAKİ STATÜLERİ Zimmilerin temel haklar açısından tabi oldukları statüye geçmeden önce yukarıda incelediğimiz zimmet kurumunun Osmanlı Devleti’ndeki görünümün- den ve zimmilerin devlet yapısı içersinde dinlerine ve mezheplerine göre hangi adla anıldıklarından kısaca bahsetmek yararlı olacaktır. Bilindiği üzere Osmanlı Devleti teokratik bir devletti ve hukuken şeriat hükümlerine tabiydi İslam’ın genel çerçevesi içerisindeki kuralları, kendi sisteminde uygulayan ve devlet yapısını buna göre şekillendiren bir yapısal model arz ediyordu. Sınırları içerisinde zimmet sözleşmesiyle tebaa statüsü kazanmış birçok zimmi vardı ve Osmanlı Devleti kendi yapısı içerisinde bu zimmileri dinlerine ve mezheplerine göre çeşitli milletlere ayırmıştı. İşte millet 27 Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sos- yal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s 28 Hamidullah, a.g.e., s. 29 Bozkurt, “İslam Hukuku’nda Zimmilerin Hukuki Statüsü, ” s 30 Berkes’e göre ise Osmanlı devletinin genel temelinin şeriat olduğu inancı olmasına rağmen dolaylı olarak bile İslamlıktan geldiği ileri sürülemeyecek yanları daha çoktur ve Osmanlı amme hukukunun hemen hemen hiçbir yanının şeriat kurallarından çıktığı söylenemez. Yazara göre bu tür görünüşlerde şeriat kuralları sadece bir “meşrulaş- tırma” aracıdır. Yine özel hukuk alanında da şeriat kuralları her yerde uygulanmamış- tır. (Niyazi Berkes, Teokrasi ve Laiklik, İstanbul, Adam Yayıncılık, , s) Yine Berkes Osmanlı devlet rejiminin teokratik olarak Değerlendirilmesinin hatalı olduğunu belirtmektedir. Berkes’e göre teokratik düzenin en tipik örneği Katolik Roma Papalık devletidir ve bunda en üstün dinsel - siyasal güç papadır. Osmanlı düzeninde ise bu durum tersinedir. Osmanlı halife padişahlığı bir din hükümdarlığı değildir. Osmanlı devletinde teokratik rejimin tersine olarak, din masla- hatlı değil, devlet maslahatı başta gelir. Din adamları hukukçu öğretmen propagandacı olarak devlet maslahatının görevlileridir. Bunlar kendi başlarına karar alamazlar. Ule- manın devlet ve dünya işlerinde kendi başlarına yargı yürütmesi ise devlet gücünün çok aşındığı zamanlarda olmuştur. Berkes İslam devleti ideolojisini yürütmenin Os- manlı tarihinde hiç görülmediğini söylemektedir. (Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaş- laşma, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, , s. ) İslam Hukuku’nda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü sistemi dediğimiz bu yapı içerisinde her zimmi grup kendi dinlerine ve mez- heplerine göre milletlere ayrılmış ve bu sistemle de Osmanlı Devleti, bu millet- leri yönetmekteydi Osmanlı Devleti’nde Katoliklere Papa Milleti, Ortodokslara Rum Milleti, Gregoryenlere Ermeni Milleti, Musevilere de Yahudi Milleti denmekteydi Rum, Ermeni ve Yahudi milleti Osmanlı Devleti içindeki en önemli milletleri oluşturuyorlardı Zimmilerin bu ayrımı görüldüğü gibi ulus temelli değil tamamen din eksenliydi ve bu yy ortalarına kadar böyle devam edecekti. Osmanlı devlet yöneticileri tarafından “idari kolaylık” sağlamak amacıyla geliştirilen millet sisteminin kökeni II. Mehmet’e kadar gitmektedir. Fatih Sul- tan Mehmet İstanbul’u fethettikten sonra Rum kilisesine dini ve özel hukuk işlerinde özerklik34 verdi. Rum milletine de bir Patrik tayin ederek onu tüm Ortodoksların başına getirdi Aynı imtiyazlar sonradan Ermeni ve Yahudi top- luluklara da tanındı. Bu toplulukların başındaki patriklere ve hahambaşılarına yönetim masrafları için vergi toplama hakkı verildi. Verilen özerklikler saye- sinde milletler kendi din, özel hukuk ve geleneklerini uyguladılar ve bunları korudular Böylece zimmiler Müslümanlarla yan yana ama farklı hukuksal düzene tabi olarak yaşadılar. yüzyıldan sonra ise din temelli millet sistemi, ulusçuluk fikriyle bugünkü anlamına kavuşarak Osmanlı Devleti’nin yıkılma- sını hızlandıran en önemli nedenlerden de biri haline geldi Görüldüğü üzere İslam dininde Müslüman olanlar ve olmayanlar ayrımı Osmanlı uygulamasında da aynen kabul edilmiş ancak Müslüman olmayanla- rın, sınırları genişleyen imparatorlukta idarelerini kolaylaştırmak için, bunlar kendi içinde din ve mezheplerine göre çeşitli milletlere ayrılmıştı. Bu sisteme de millet sistemi denmişti. Bu kısa açıklamalardan sonra “millet” gruplarını oluş- turan zimmilerin “temel haklar” açısından statülerini incelemeye başlayabiliriz: A. Can ve Mal Güvenliği Gayrimüslimlerin zimmet sözleşmesiyle darülislam topraklarında yaşa- malarına izin verilmesiyle birlikte İslam devleti zimmilerin canını ve malını ko- 31 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devletinde Millet Sistemi, İstanbul, Ağaç Yayıncılık, , s 32 Soykan, a.g.e., s. 33 A.y. 34 Kenanoğlu’na göre millet sistemi olarak adlandırılan ve genel kabul görmüş olan her dini grubun kendi din adamları ve öncülüğünde otonom bir idareye sahip olduğu yö- nündeki görüş, hem kapsam olarak belirsiz hem de uygulamadan örneklerle yeteri ka- dar desteklenmemiştir. Kenanoğlu’na göre dünyevi yetkileri olan bir kilise teşkilatına otonomi verilmesi Osmanlı Devleti gibi merkezi yapının güçlü olduğu bir devlette birçok hukuki problemin de doğmasına sebep olur. Bunun Osmanlı devlet adamlarınca da göz ardı edildiğini düşünmek meselenin yüzeysel değerlendirildiğini gösterir. (Macit Kenanoğlu, Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, İstanbul, Klasik Yayınları, , s. ) Kenanoğlu Osmanlı Devleti’nde gayrimüslim tebaanın yönetim şeklinin oto- nom bir millet sistemi olmadığını “ruhani iltizam” adı verilen sistem olduğunu söyle- mektedir. (A.e., s ) 35 Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s 36 A.y. 37 A.y. Özge Demir (İÜHFM C. LXXII, S. 1, s. , ) rumakla yükümlüydü. Bu yükümlülüğün kapsamı zimminin canına ve malına yönelik, gerek içten gerekse de dıştan gelecek her tür saldırıya karşıydı ve İslam devleti gerekirse zimmileri korumak için savaş dahi yapacaktı Osmanlı Devleti’nde de bu kurala aynen riayet edilmiştir. Bir zimminin canına kast edildiğinde kısas ve diyet cezaları açısından kişinin zimmi veya Müslüman olmasının önemi yoktur. Bir zimminin kasten öldürülmesi duru- munda öldüren Müslüman dahi olsa kısas cezası uygulanacaktır. Molla Hüsrev “Müslüman zimmiyi öldürmekle öldürülür”39 ve “zimmi ile Müslüman’nın kol ve bacakları eşittir”40 diye yazmıştır Ayni şekilde diyet cezaları açısından da zimmi ve Müslüman açısından fark yoktur. Zimmilerin mülkiyet hakkı gerek İslam hukukunda gerekse de Osmanlı hukukunda koruma altındaydı. Mallarına yönelik her türlü saldırı Müslüman- ların mallarına yapılmış saldırılar gibi değerlendirilip hüküm veriliyordu. Bu- nunla birlikte zimmilerin mülkiyet hakkının kapsamı kendi dinlerinin hüküm- lerine göre belirlenmekteydi. Örneğin domuz ve şarap Müslümanlar için mülki- yet konusu teşkil etmese de, zimmiler için bu mallar üzerinde mülkiyet hakla- rının olduğu kabul edilmiştir Zimmilerim mülkiyet hakkının kimi sınırları da bulunmaktaydı. Bir zimminin Müslüman köle ve kitap halindeki Kuran üzerinde malik sıfatıyla zilyet olmayacağı, kabul edilmekle birlikte, ellerinde olmaları halinde zimmiler- den bunları derhal satmaları istenmekteydi. Zimmilerin bunları satmama gibi bir seçenekleri de yoktu Bunun haricinde arz-ı miri denen arazilerde gayri- müslimlerin Müslümanlarla birlikte mülkiyet hakları yoktu Bu toprakların mülkiyeti devlete aitti. B. Din ve Vicdan Hürriyeti a. İnanç Hürriyeti Kuran’da yer alan “dinde zorlama yoktur”45 hükmü zimmilerin din ve vic- dan hürriyetlerinin de temelini teşkil etmektedir. Bu hükmün bir sonucu ola- rak gayrimüslim kişiler zorla İslamlaştırılmamış ve dinlerinde kalmaları sağ- lanmıştır. Ancak önemle belirtmek gerekir ki Arap putperestler ve mürtedler 38 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi, İstanbul, Ri- sale Yayınları, , s 39 Molla Hüsrev, a.g.e., C. III, s 40 A.e. s 41 Bilmen’e göre de zımmi ve Müslümanlar arasında bir ayrıma gidilemez. Ona göre zımmilerin canı, malı, namusu Müslümanların kefaleti altındadır. Zımmilerin hayatla- rına kast etmek İslam dinine göre haramdır ve peygamberin bir zımmiyi öldüren Müs- lüman için kısas cezası vermesini de örnek göstererek zımmi ve Müslümanların kısas konusunda ayrım yapılmaması gerektiğini söylemiştir. (Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, seafoodplus.info, İstanbul, Bilmen Yayınevi, , s. 79, ) 42 Özel, a.g.e., s; Mehmet Akif Aydın, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul, Beta Yayınları, , s. ; Soykan, a.g.e., s; Ekrem Buğra Ekinci, Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk, İstanbul, Arı Sanat Yayınları, , s. 43 Soykan, a.g.e., 44 Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sos- yal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s. 45 Bakara Suresi (2) İslam Hukuku’nda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü (İslam dininden dönenler) bu hükmün dışındadırlar İslam dini aynı şekilde gayrimüslimlerin dini inançlarını yerine getirme, ibadet ve ayinlerini serbestçe yapabilme hakkını da bu kişilere tanımıştır. Osmanlı Devleti’nin uygulamasına baktığımız zaman bu temel prensibe uyulduğu görülmüş ve fethedilen yerlerde yaşayan halkın inançlarına dokunulmamıştır. Bunun yanında, onların dinle- rine sövülmesi de yasaklanmıştır. Bir zimminin dinine sövmek suç oluştur- maktaydı İslam hukukuna göre bir Müslüman’ın İslam dininden dönmesi yasaktı. Ancak Müslüman olmayan birinin kendi dininden başka bir dine geçmesi ka- bul ediliyordu Ancak bu hükme rağmen Osmanlı Devleti’nin yy sonrasında zimmi- lerin din değiştirmelerine, özelikle de Hıristiyanların mezhep değiştirmelerine mani olmaya çalıştığı da görülmektedir Hatta bir süre sonra çıkarılan fermanlarla Hıristiyanların mezhep değiştirmeleri sonunda tamamen yasak- lanmıştır Bunun sebebinin Osmanlı Devleti’nin zimmileri etkilemeye dönük dini ve siyasi propagandayı engellemeyi istemesi olduğu söylenebilir. Ancak burada üzerinde durulması gereken önemli bir uygulamadan da bahsetmek gerekmektedir: İslam hukukunda yer almayan sadece Osmanlı Devleti’nde görülen “devşirme sistemi”, zimmilerin kendi dinlerinde kalma, inançlarına karışılmama ve bu temel ilkelerle bağlantılı zimmileri zorla İslam- laştırmama kuralına rağmen uygulanmış ve sistem varlığıyla hem zimmet söz- leşmesine hem de Şer’i kurallara da açıkça aykırılık teşkil etmiştir Devşirme usulünün temeli pençik kuralına dayanmaktadır. Pençik ku- ralı savaşlarda esir düşen gençlerden askerliğe elverişli olan beşte birine devlet tarafından el konulması kuralına dayanıyordu Bu esirler Türk ve İslam kültürüyle yetişmek üzere Anadolu’da çifçilere gönderiliyor, bir süre sonra İs- lamlaşmış ve Türkleşmiş olarak bu esirler Osmanlıların Balkanlar’daki düş- manlarına karşı savaşlarda kullanılıyordu Ancak özellikle Osmanlı’nın “Fet- ret” dönemini izleyen yıllarda fetihlerin durmasıyla ganimet olarak alınacak savaş tutsağının kalmaması; ama öte yandan da asker ihtiyacı sebebiyle Os- manlılar o zamana kadar hiç uygulanmamış yeni bir sisteme geçtiler Bu sis- temle Osmanlı’nın Balkanlar’daki Hıristiyan tebaasının çocuklarından sadece 46 Onlara ait bir yer fethedildiği zaman iki yol haricinde bu kişiler için başka bir seçenek yoktu. Bu seçenekler: Ya İslam dinini kabul etmeleri ya da öldürülmeleriydi. Bu se- beple onların din ve inanç hürriyetlerinden söz edilemez. 47 Soykan, a.g.e., s 48 Molla Hüsrev, a.g.e., seafoodplus.info, s 49 Soykan, a.g.e., s 50 Bozkurt, Alman - İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüs- lim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s. 21; Halil Cin, Gül Akyılmaz, Türk Hukuk Tarihi, Konya, Sayram Yayınları, , s 51 Coşkun Üçok, Ahmet Mumcu, Gülnihal Bozkurt, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, Savaş Yayınları, , s. Bu konudaki tartışmalar için bkz: Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Du- rumları, s 52 A.e., s 53 Soykan, a.g.e., s 54 Üçok, Mumcu, Bozkurt, a.g.e., s. ; Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s Özge Demir (İÜHFM C. LXXII, S. 1, s. , ) biri devşirme adıyla orduya alınmaya ve çok sıkı kurallarla dinleri etnik kö- kenleri ile ilişkileri kesilerek Müslümanlaştırılmaya başlandı Devşirme sis- temi “kapıkulu” adı verilen sistem içinde yürütülmüş ve devşirmeler, “padişa- hın” gerek savaşta gerekse de devlet içerisinde yararlandığı kulları (köleleri) olmuşlardır Ancak bu kulluk-kölelik müessesesi İslam hukukundaki kölelik kavra- mından farklıdır. İslam Hukukunda kölelerin fiil ehliyeti hiç olmadığı gibi, hak ehliyetleri de sınırlıdır. Bu nedenle mülkiyet ve miras hakları yoktur. Oysa pa- dişahın kölesi olarak kabul edilen kul statüsündeki devşirme sınıfının hak ve fiil ehliyeti vardır ve üstelik kendilerine tebaa üzerinde geniş haklar da tanın- mıştır Ancak bütün bu imtiyazlara rağmen hepsi padişahın kölesi olarak kabul edilmişler ve en küçük bir suç işlemeleri halinde bile ölüm cezasıyla ce- zalandırılmışlardır Bunun yanında kul sisteminin başka bir sonucu da mülkiyet konusu- dur. Devşirmeler padişahın kulu sayıldıklarından edindikleri mallar öldükle- rinde padişaha geçmekteydi. II. Mahmut’a kadar yürütülen bu yönteme “müsa- dere” denmekteydi ve bu uygulama İslam hukukundaki kölelik hukukuna uyan belki de tek kuraldır Müsadere yöntemiyle devşirmelerin terekeleri mirasçıları arasında paylaştırılmıyor, tereke doğrudan devlete geçiyordu. Yukarıda anlatılanlar ışığında İslam hukukunun en önemli kuralların- dan biri olan gayrimüslimlerin inanç hürriyeti, Osmanlı devlet uygulamasın- daki devşirme sistemi sebebiyle istisnalarla uygulanan bir görünüm kazanmış- tır demek yanlış olmaz. Bunun yanında devşirme sistemi İslam hukukundaki kölelik müessesiyle de açıklanamayacak bir yapısal modeldir. b. İbadet Hürriyeti Zimmilerin aynı şekilde ibadet etme hakkı bazı ayrıntılar haricinde kı- sıtlanmamıştır. Zimmiler kilise ve havralarında toplu olarak, evlerinde bireysel olarak ibadet etme hakkına sahiplerdi Eğer ibadet etmelerine haksız olarak engel olunursa din adamları aracılığıyla Divan-ı Hümayun’a başvurabiliyorlardı ve engelin kaldırılmasını isteyebiliyorlardı Ancak Osmanlı Devleti’nde İslam hukukuna dayanan bazı yasaklar da vardı. Örneğin çan çalma yasağı62 gibi. Ancak bu yasak çanın hiç çalmayacağı 55 Soykan, a.g.e., s. 56 Üçok, Mumcu, Bozkurt, a.g.e., s. 57 Sevgi Gül Akyılmaz, “Osmanlı Devleti’nde Yönetici Sınıf Açısından Müsadere Uygula- ması, ” Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Ankara, C. XII, S. , , s. , 58 İslam hukukuna göre efendinin köleyi öldürme yetkisi yoktur. (Üçok, Mumcu, Bozkurt, a.g.e., s) 59 A.e., s. , 60 Ercan, a.g.e., s. 61 Ali İhsan Karataş, “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlere Tanınan Din Ve Vicdan Hürri- yeti, ” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XV, S.1, , s. 62 Ercan, a.g.e., s. İslam Hukuku’nda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü anlamına gelmiyordu. Mabetlerin içinde, Müslümanları rahatsız etmeyecek bir tonda ve namaz vakitleri dışında çan çalınabiliyordu Yukarıda da belirttiğimiz gibi gayrimüslimlere inanç ve ibadet hürriyeti tanınmış ve bu hürriyetlerin gereklerini serbestçe yerine getirmelerine izin ve- rilmişti. Ancak bu hürriyetler sadece din değiştirmeye zorlanmama veya dinle- rinin gereği olan ibadetleri yapmalarına izin verme anlamlarını taşımıyordu; bunun yanında gayrimüslimlerin havra, kilise, manastır gibi mabetlerini ko- ruma anlamını da içinde barındırıyordu. İslam hukukunda mabetlerin korunmasına yönelik ayrımlar bir yerin sulh ile mi yoksa savaşarak mı elde edildiği gibi ikili ayrıma tabi tutulmuştur. Bir yer sulh anlaşmasıyla ele geçirilmişse mabetlerin korunması ve yeniden inşası, yapılan sulh anlaşmasının şartlarına bağlıydı. Ancak genel kural mev- cut mabetlere dokunulmamasıydı. Sulh anlaşmasında kural varsa yeni mabet- ler de inşa edilebilirdi Savaş yoluyla (anveten) ele geçirilen yerlerde ise mabetlerin tahrip edilememesi genel bir prensip olarak kabul edilmekteydi. Ancak buraların mabet olarak muhafaza edilip edilemeyeceği tartışmalıdır. Bir kısım İslam hukukçusu muhafaza edilmelidir derken bir kısmı muhafaza edil- memesi gerektiğini söylemektedir Osmanlı Devleti uygulamasına baktığımızda mabetlerin korunması hu- susunun İslam hukuku sisteminden farklı olmadığı kiliselerin tamamen yıkıl- dığında66 veya yandığında ya da tamire ihtiyaç duyulduğunda “aslına uygun olarak” yeniden yapılmalarının veya onarımlarının önceden padişahtan izin alınması şartıyla mümkün olduğu görülmektedir C. Eğitim Hürriyeti İslam hukukuna göre zimmilerin kendi çocuklarını eğitme ve onlar için özel okullar açma hakları tanınmıştır. Osmanlı Devleti’nde de zimmilerin eğitim öğretim hakları korunmuştur. Zimmilerin eğitim ve öğretimi çoğunlukla ma- betlerinde veya mabetlerine bağlı olarak kurulan mekteplerinde yapılmak- taydı Bu eğitimi de din adamları yapmaktaydı. Zimmilerin eğitim ve öğretim konusunda serbest olmadıkları konu ise Kuran ve diğer İslami bilgileri okumak ve öğrenmek ve öğretmekti 63 Karataş, “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlere Tanınan Din ve Vicdan Hürriyeti, ” s; Aydın, a.g.e., s. 64 Aydın, a.g.e., s. 65 A.y. Ekinci bir yerin anveten fethi halinde mevcut mabetlerin akibetinin hükümdar tarafından tespit olunacağını yine yeni mabet inşasına hükümdarın karar vereceğini belirttikten sonra uygulamada anveten fethedilen yerdeki en büyük mabedin camiye dönüştürüldüğünü diğer mabetlere ise dokunulmadığını ifade etmiştir. (Ekinci, a.g.e., s. ) 66 Mola Hüsrev, a.g.e., seafoodplus.info, s. 67 Soykan, a.g.e., s. ; Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişme- lerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu ( ), s 68 Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sos- yal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s 69 A.y. Özge Demir (İÜHFM C. LXXII, S. 1, s. , ) D. Seyahat ve İkamet Hürriyeti Osmanlı Devleti’nde zimmilerin seyahat özgürlüğü bir iki istisna hari- cinde tamamen korunmuştur. Mekke ve Medine gibi kentlerde cami, mescit ve ziyaret gibi yerlere zimmilerin girmesi yasaklanmıştır Bu yerler haricinde tamamen özgürdürler. İslam hukukunun bu ana kuralına Osmanlı Devleti ta- mamen uygun davranmıştır. Bunun yanında Osmanlı Devleti, Müslümanların da zimmilere ait kilise, havra, özellikle de Kudüs’teki kutsal yerlere girmelerini yasaklamıştır. İslam hukukunda böyle bir esas yoktur. Ercan bu durumu Os- manlı Devleti’nin Müslüman olmayan halkın dini inancına gösterilen saygıyla açıklamaktadır İkamet hürriyeti de seyahat hürriyeti ile paralellik arz etmektedir. İslam hukukçularının ittifakla kabul ettiklerine göre, zimmiler ancak Hicaz bölgesi adı verilen Mekke, Medine haricindeki yerlerde ikamet edebilirlerdi, Hicaz adı verilen bu bölgede zimmilerin oturma hakları yoktur Bu kurala Osmanlı Dev- leti’nin aynen uyduğu görülmektedir. İslam hukukunda ve buna paralel olarak Osmanlı Devleti’nde Müslü- manlar ile zimmilerin beraber oturmalarına dair herhangi bir engel yoktur. Ancak Osmanlı devlet uygulamasına baktığımızda örneğin Eyüp Sultan Türbesi çevresinde zimmilerin oturması uygun görülmemiştir III. OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA ZİMMİLERİN HUKUKİ STATÜSÜ A. Aile Hukuku Açısından Zimmiler Zimmiler aile hukuku açısından kendi dini hükümlerine tabiydiler. Bu konuda ortaya çıkacak meselelerde kendi dini hükümleri neyse o uygulanı- yordu. Evlenme, boşanma, drahoma74, mehir, iddet, nafaka gibi konular Os- manlı Devleti’nde dini işlerden sayılmaktaydı Bununla birlikte zimmilere kendi dinlerinin hükümlerini yine kendi din adamları yerine getirmekteydi. Zimmilerin evlenme ve boşanma gibi aile hukukunu ilgilendiren konu- larda, kendi dini kurumlarına gitmeyip, Müslüman yetkililerin (kadı, mahalle imamı) önünde de bu meselelerini halledebilme imkanları vardı Zimmilerin 70 A.e., s 71 A.y. 72 Khadduri, a.g.e., s. 73 Y. Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s. ; Yavuz Ercan, “Türkiye’de XV ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin İçtimai Ve İktisadi Durumu, ” s. 74 Kadın tarafından erkeğe verilen ve çeyizden farklı olarak evlenme sona erse bile iade edilemeyen parayı ifade eder. (Soykan, a.g.e., s) 75 Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s 76 Soykan, a.g.e., s; Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s. Soykan kadıların ve mahalle imamlarının yaptığı bu tür hukuki muamelelerin zimmilerin kendi cemaatleri tarafından meşru ve hukuki bulunmadığını örneğin Rum Kilisesi’nin bu evlenmeleri kanunsuz nikah kabul ettiğini söylemektedir. Ancak draho- manın ve çeyizin fahiş miktarda olmasından dolayı Hıristiyanların evliliklerini kadı hu- zurunda yaptığını da ifade etmiştir. (Soykan, a.g.e., s) Ercan, evlenme işlemlerinin kadı ve mahalle imamınca yapılmasının çeşitli fermanlarla yasaklandığını ancak bo- şanma konusunda bu makamların yetkili olduğunu ifade etmektedir. (Ercan, Osmanlı İslam Hukuku’nda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü yargılaması genel kural olarak cemaat mahkemelerinde gerçekleşirdi. Ancak taraflardan birinin bile şeriat mahkemesinde meseleyi çözmek istemesi duru- munda dava şeriat mahkemesinde görülürdü Aile Hukuku ile ilgili belirtilmesi gereken diğer bir konu Müslüman zimmi evlikleri ve sonuçlarıdır. İslam hukukuna göre Müslüman bir kadın zimmi bir erkekle evlenemezdi. Müslüman erkek ise zimmi bir kadın ile evlene- bilirdi. Ancak zimmi kadınla evlilikte kabul edilen, kadının “ehlikitap” bir zimmi olması şartıdır Bu sebeple, Mecusi ve putperest kadınlarla evlilik Müslüman erkek için mümkün değildi. Sabiler için ise kadının din değiştirmesi koşuluyla bu evlilik mümkün kabul edilmiştir Bir Müslüman erkek ile zimmi bir kadının evlilikleri sonucu doğacak ço- cuğun dini İslam dini olacaktır Yine Müslüman erkek zimmi kadın evliliğinde tarafların boşanmaları ile ilgili bir mesele, taraflardan birinin Müslüman olma- sından dolayı mutlaka şeriat mahkemelerinde görülecektir ve uyuşmazlığın çözümünde İslam hukuku uygulanacaktır. Evlilik esnasında din değiştirme ve bunun evlilik kurumuna etkisi aile hukuku açısından önemli bir meseledir. Örneğin bir zimmi ile evli olan zimmiye sonradan Müslüman olursa evliliğin akıbeti ne olacaktır? Bu durum İslam hu- kukunda ve Osmanlı devlet uygulamasında şöyle çözülmüştür: Müslüman bir kadının zimmi ile evlenmesi yasak olduğundan kocasına Müslümanlık teklif edilecek kabul etmezse evlilik sona erecektir Yine Mecusi bir zimmiye ile evli olan zimmi sonradan Müslüman olursa bu durumda da, bir Müslüman’ın Me- cusi ile evlenmesi yasak olduğundan kadının din değiştirmesi istenecek kabul etmezse evlilik sona erecekti B. Miras Hukuku Açısından Zimmiler Zimmilerin miras hukukuyla ilgili aralarındaki ihtilaflar aile hukukunda olduğu gibi kendi hukuklarına göre ve kendi dini kurumlarınca çözülebildiği gibi taraflar dilerlerse bunu İslam hukuku kurallarınca ve Şer’i kurumlar vası- tasıyla da çözüme kavuşturabilirlerdi Ancak Kenanoğlu genel görüşün aksine miras meselesinin gayrimüslimlerin kendi hukuklarına göre değil, İslam hu- kuku kurallarına göre Şer’i mahkemelerce çözüme kavuşturulacağını söyle- mektedir Kenanoğlu’na göre yanlış anlamayı doğuran durum gayrimüslimle- Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s. ) 77 Soykan, a.g.e., s 78 Molla Hüsrev, a.g.e., seafoodplus.info, s, , 79 Bozkurt, “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüsü”, s 80 Soykan, a.g.e., s 81 Bozkurt, “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüsü”, s; Soykan, a.g.e., s; Bilmen, a.g.e., seafoodplus.info, s. Hamidullah böyle bir durumda kocanın üç ay içinde İslam’ı kabul etmesi gerekir demektedir. Kabul etmezse evlilik sona erecektir. (Hamidullah, a.g.e., s) 82 Soykan, a.g.e., s 83 Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s; Soykan, a.g.e., s; Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sos- yal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s 84 Kenanoğlu, a.g.e., s Özge Demir (İÜHFM C. LXXII, S. 1, s. , ) rin miras taksimi gibi meselelerde kendi ruhani temsilcilerine başvurup kendi dinlerine göre paylaşım istemeleridir ki yazara göre bu mümkündür. Bu tama- men ihtiyari bir durumdur. Kenanoğlu bu durumu Müslümanların araların- daki herhangi bir ihtilafı çözmek için müftüye veya din adamına danışmasına ve öğrendiklerini tatbik etmesine benzetmiştir. Ona göre bu bir danışmadır ve gerçek bir yargılama olmadığı da açıktır İslam hukukunun zimmilere yönelik mirasla ilgili prensipleri Osmanlı Devleti’nde de aynen kabul edilmiştir. Buna göre “din” ve “ülke” ayrılığı tarafla- rın birbirlerine mirasçı olmasına engel bir haldir. Somutlaştırırsak eğer, bir zimmi kadınla evli olan Müslüman erkek, karısına “din ayrılığı” kriteri sebebiyle ne miras bırakabilir ne de ona mirasçı olabilir, bu durumda da eşlerin mirası kendi dinlerinden gelen akrabalarına kalır. Çocukları olması halinde ise çocu- ğun İslam dininden olduğu kabul edileceğinden, çocuk din farkı sebebiyle an- nesine değil sadece babasına mirasçı olabilecektir Aralarında din ve mezhep farkı bulunan zimmilerin birbirine mirasçı ol- malarında ise engel yoktur. Sadece bu gayrimüslimlerin “ülke” kriteri sebebiyle İslam ülkesinde yaşamaları gerekmektedir. Yukarıda belirttiğimiz din ayrımı mirasçı olmaya engelken, vasiyette bu- lunmaya engel değildir. Zimmiler ve Müslümanlar birbirine vasiyette bulunabi- liyorlardı Bunun yanında zimmiler konusu hayır işleri olan vasiyetlerde de bulunabiliyorlardı. Ancak buradaki kriter bu vasiyetin “hem zimmiler hem de Müslümanlar” için hayır kabul edilecek bir vasiyet olmasıydı. Bir zimminin mescit yapılmasını vasiyet etmesi Molla Hüsrev’e göre geçerli değildi. Bunun sebebi bu vasiyetin zimminin kendi dininde günah olarak kabul edilmesiydi Bir zimminin mirasçı bırakmadan ölmesi durumunda Soykan’a göre malı devlete kalmakta idi Bozkurt’a göre ise devlet terekeyi kadının denetimi al- tında bir süre tuttuktan sonra zimminin dini kurumlarına bırakırdı C. Borçlar ve Ticaret Hukuku Açısından Zimmiler Zimmilerin İslam hukukuna göre mülkiyet haklarının korunması ilke- sinden hareketle kendilerine ellerinde bulundurdukları mallar üzerinde tasar- rufta bulunma hakkı tanınmıştı. Bu sebeple zimmiler mallarını dilediklerine satabilir, yeni mallar edinebilir ya da bu mallar üzerinde rehin tesis edebilir- lerdi Zimmilerin mülkiyet hakkı korunmuş ve bunlara ilişkin her tür tasar- rufta bulunmaları da kabul edilmişti. Ancak bu koruma sınırsız değildi. Örne- ğin zimmiler Kur’an bulunduramaz ve Müslüman köle satın alamazlardı Bu- 85 A.e., s. 86 Bozkurt, “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüsü”, s 87 Molla Hüsrev, a.g.e.,seafoodplus.info, s 88 A.e., s 89 Soykan, a.g.e., s 90 Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s 91 Soykan, a.g.e., s 92 Bozkurt, “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüsü”, s; Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s. İslam Hukuku’nda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü nunla birlikte zimmilerin domuz ve şarap üzerinde mülkiyet hakları vardı ve kendi aralarında bunun satışını yapabilirlerdi93; ama bu konuda Müslüman- larla sözleşme yapamazlar ya da faiz şartı koyamazlardı Bunlar haricinde zimmiler ve Müslümanlar ticaret yapabilir ve aralarında sözleşme ilişkisi kura- bilirlerdi. Zimmiler kendi aralarındaki sözleşmelerde İslam hukukunun kuralla- rıyla bağlı değillerdi. Uyuşmazlıkları kendi cemaat mahkemelerine götürebil- mekle birlikte Şer’i mahkemelere de götürebilirlerdi. Zimmiler ve Müslümanlar arasındaki ihtilafların ise bir tarafın Müslüman olması sebebiyle Şer’i mahke- melerde çözülmesi zorunluydu D. Ceza Hukuku Açısından Zimmiler İslam hukukunda, İslam özel hukuk kurallarının aksine zimmilerin kendi aralarındaki ceza hukukunu ilgilendiren konularda kendi cemaat mah- kemelerinde değil, Şer’i mahkemelerde yargılanması ilkesi bulunmaktadır Taraflardan birinin Müslüman olmasının ya da iki tarafın da zimmi olmasının bir önemi yoktur. Ceza hukuku anlamında Şer’i kurallar herkese uygulanı- yordu. Yine kısas ve diyet cezalarının uygulanması açısından Hanefi fıkhına göre kişinin Müslüman veya zimmi olması arasında fark yoktu, Şer’i kurallarda “eşitlik prensibi” vardı Osmanlı Devleti’ne baktığımızda ise Şer’i cezalar için öngörülmüş olan eşitlik prensibinin zimmiler lehine bozulduğu görülmektedir Osmanlı ceza hukukuna göre örneğin kısasın uygulanamadığı durumlarda suçlu zimmilere Müslümanlara tayin edilen diyet miktarının yarısı tatbik edilmişti Suç işle- yen zimminin aynı suçu işleyen bir Müslüman’ın ödediği cezanın yarısını öde- mekle yükümlü olması kanunnamelerde de kabul edilmiştir Osmanlı Devleti, kendi dinlerine karşı suç işleyen zimmilerin yargılan- masını da zimminin ait olduğu dinin yetkililerine bırakmışlardı ve bu konuda hiç müdahalede bulunmamışlardı 93 Şarap konusunda mülkiyet hakları bulunmasına rağmen bunun ticaretini yapma hususunda çeşitli kısıtlamalara da tabi olmuşlardır. (Detaylı bilgi için bkz: Soykan, a.g.e., s) 94 Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s 95 Soykan, a.g.e., s 96 Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s 97 Diğer mezheplerdeki durum için bkz: Bozkurt, “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüsü”, s 98 Soykan, a.g.e., s 99 Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sos- yal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, s; Yurdaydın, “İslam Devletlerinde Müs- lüman Olmayanların Durumu, ” s Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüs- lim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s Özge Demir (İÜHFM C. LXXII, S. 1, s. , ) SONUÇ İslam hukukunun en önemli müesseselerinden biri olan zimmet kurumu İslam’ın Müslüman olanlar ve olmayanlar ayrımına dayanmaktadır. Müslü- manlar bir ümmeti oluştururlarken, Müslüman olmayanlar da diğer ümmeti oluşturmaktaydı. Müslümanlar için Müslüman olmayanların canları ve malları onlara helaldi. Ancak bu ana ilke çeşitli kabul edilmiş kurallar ile sınırları epey daraltılmıştı. Zimmet dediğimiz kurum bu ilkenin istisnalarından birini oluş- turmaktaydı. Zimmet sözleşmesi ile gayrimüslimler cizye vergisi ödemek koşu- luyla İslam devletinin koruması altına giriyorlardı ve İslam topraklarında süre- siz oturma hakkına sahip oluyorlardı. Osmanlı İmparatorluğu’nun zimmet mü- essesine aynen uyduğunu ancak zimmileri kendi içinde “millet sistemi” adı verilen bir sistemle din ve mezheplerine göre ayırdığını görüyoruz. Bu sistemle zimmi topluluklara dini, sosyal ve özel hukuk anlamında kendi yaşamlarını kendi dini kuralarına göre devam ettirme yetkisi verilmiş, bunun yanında bu yönetim biçimiyle de devlet, bu sayede bu grupları daha kolay denetleyebil- mişti. Zimmet sözleşmesinin kurulması ile zimmiler can ve mal güvenliği, eği- tim hürriyeti, seyahat hürriyeti, ikamet hürriyeti, dini inanç ve ibadet hürriyeti gibi bir çok temel hakkı bazı istisnalar haricinde tam olarak kullanabiliyorlardı. Mülkiyet anlamında Kur’an ve Müslüman köle bulundurmama, inanç anla- mında devşirme sistemiyle zimmilerin zorla İslamlaştırılması ve padişahın kulu haline getirilmeleri bu hürriyetlerin en temel istisnalarını da oluşturmaktaydı. Zimmilerin hukuki anlamında statülerine baktığımız zaman, özel hukuk alanındaki ihtilaflarını dilerlerse kendi cemaat mahkemelerinde çözebildiklerini görmekteyiz. Özel hukukun alanlarını oluşturan aile hukuku, miras hukuku, borçlar hukuku ve ticaret hukuku zimmilerin kendi ihtilaflarını dilerlerse kendi dini yetkilileri önünde çözüme kavuşturacakları hukuk dallarını oluşturmak- taydı. Ancak taraflardan birinin Müslüman olması halinde zimmiler kendi ce- maat mahkemelerine başvuramayacak, şeriat mahkemelerinde İslam hukuku ile bağlı olacaklardır. Ceza hukuku anlamında ise zimmiler ve gayrimüslimler arasında hukuk ayrımı olmayıp ceza yargılamasını içeren her konuda zimmiler şeriat mahkemelerinde Şer’i kurallara göre yargılanacaklardı. Osmanlı Dev- leti’ne baktığımız zaman İslam hukukunun Hanefi mezhebinin uyguladığı kı- sasta ve diyette eşitlik prensibinin zimmiler lehine bozulduğu görülmektedir. Osmanlı ceza hukukuna göre örneğin kısasın uygulanamadığı durumlarda suçlu zimmilere, Müslümanlara tayin edilen diyet miktarının yarısı tatbik edil- mekteydi. Suç işleyen zimminin aynı suçu işleyen bir Müslüman’ın ödediği cezanın yarısını ödemekle yükümlü olması kanunnamelerde de kabul edilmişti. Klasik dönem boyunca yani devletin güçlü olduğu dönemde zimmet ku- rumu sorunsuz işlemiş; ancak Osmanlı Devleti’nin ekonomik hakimiyetini yi- tirmeye başlaması ve aynı döneme denk gelen ulusçuluk hareketleriyle çözül- meye başlamıştır. ’dan sonra yayılan ulusçuluk akımı Osmanlı Devleti’nin millet sis- temiyle bağdaşmıyordu. Osmanlı Devleti’ndeki millet sistemi din ve mezhep farkına dayanırken, ulusçuluk akımı bir toprak parçası üzerinde aynı etnik kökenli kişilerin birlikteliğine dayanıyordu. Bu kavram Osmanlı Devleti için parçalanma demekti. Bunu fark eden Osmanlı devlet adamları imparatorluk sınırları içerisinde ulusçuluk fikrini önlemek için de bir dizi reform hareketine giriştiler. İslam Hukuku’nda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü İlk olarak ’da, Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile Müslüman olan olma- yan herkesin can, mal, ırz ve konut dokunulmazlıklarının eşit şekilde koruma altına alınacağı bildirildi. Böylece Osmanlı uyruklarının din farkı gözetilmeksi- zin herkesin kanun önünde eşitliği ilk olarak pozitif hukuk kuralı olarak sap- tandı Islahat Fermanı ile Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile verilen haklar aynen tekrarlandı ve İslam hukukunun zimmilere tanıdığı statü tamamen de- ğiştirildi. Zimmilerin “eşit” Osmanlı vatandaşı olduğu yönündeki haklar bu fermanla vurgulanıyordu Bu fermana göre Devlete verilecek vergiler ka- nunla tespit edilecek ve vergi eşitliği sağlanacaktı. Zimmilerin ibadethanelerini tamir için önceden padişahın iznini almalarına gerek olmayacaktı. Zimmiler hangi milletten olursa olsun devlet hizmetine alınacak kabiliyetlerine uygun bölümlerde çalıştırılabileceklerdi. Zimmiler askerlik yapacaklar ve bu sebeple de cizye vergisi ödemeyeceklerdi. Zimmileri aşağılayıcı deyimlerin resmi evrak- larda geçmesi, halkın veya memurların aşağılayıcı konuşmaları ayrıca yasak- lanmıştı. Bunun yanında zimmiler yerel meclislere katılacak ve seçim usulleri konusunda mevcut nizamnameler tekrar gözden geçirilecekti. Taraflarından biri Müslüman ve zimmi olan veya biri zimmi diğer tarafın yabancı olduğu ceza ve ticaret davaları karma mahkemelerde görülecek, her zimmi kendi dinine göre yemin edecekti ve tüm tanıkların statüsü eşit olacaktı. Miras davaları zimmile- rin kendi cemaat mahkemesinde görülebilecekti. Görüldüğü üzere Osmanlı Devleti, hukuk devleti olma yolunda bir adım atmış ve eşitlik gibi kavramlar yazılı hukuk kuralları haline getirilmişti. Böylece devlet kendini yeniden var edebilmek ve egemenliğini sağlayabilmek için İslam hukukunun ana prensiplerini geride bıraktı. Zimmiler tam anlamıyla bir “Os- manlı vatandaşı” olarak kabul edildi Osmanlı, devletin devamını klasik dö- nemdeki Müslüman zimmi ayrılığını yok ederek sağlayacağını düşündü. Ancak fermanlarla zimmilerin kazandıkları haklar daha güçlenmelerine ve bağımsızlık söylemlerini daha gür ifade etmelerine sebep oldu Bununla birlikte Osmanlı’nın bir yandan yeni Batı modelini uygulamaya çalışırken diğer yandan da devletin teokratik unsurlarını devam ettirmeye ça- lışması bir ikilem yarattı. Hukuk anlamında hem Şer’i hukuk, hem de yeni batı menşeli hukuk kanunlar önündeki eşitlik ilkesinin tam olarak uygulanmama- Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüs- lim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s Osmanağaoğlu, fermanda yer alan, kişi hakları, eşitlik ilkesi ve hizmet ve ihya edilecek milletten bahsetmesi bakımından Osmanlı Devleti’nde yeni bir tabiiyet anlayışının oluşmaya başladığını da belirtmektedir. (Cihan Osmanağaoğlu, Rum Nizamatı Çerçevesinde Fener Rum-Ortodoks Patrikanesi, İstanbul, On İki Levha Yayıncılık, , s. ) Fermanda geçen “mülk ve milleti ihya” tabirinde geçen millet kavram- ının anlamı bakımından detaylı bilgi için ayrıca bkz: Cihan Osmanağaoğlu, Tanzimat Dönemi İtibarıyla Osmanlı Tabiiyetinin (Vatandaşlığının) Gelişimi, İstanbul, Legal Yayıncılık, , s. A.e, s; Soykan, a.g.e., s Bozkurt, Alman- İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüs- lim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (), s A.e., s A.e., s Özge Demir (İÜHFM C. LXXII, S. 1, s. , ) sına neden oluyordu Bu da eşitlik ilkesi ile kendini var etmeye çalışan Os- manlı Devleti’nin yıkılmasının başlıca sebeplerinden birini oluşturdu. Sonuç olarak reform hareketlerini hem Müslüman halkın hem de zimmi halkın sahiplenmemesi, hatta yer yer bu değişikliklere itiraz etmesi, bununla birlikte zimmilerin kendilerine sunulmuş eşitlikten ziyade kendilerine ait bir devlet kurma fikrinin ağırlık kazanması, tüm reform çalışmalarının sonuçsuz kalmasına sebep oldu. Osmanlı Devleti zimmilere Müslümanlarla eşitlik suna- rak ulusçuluk akımını engelleyeceğini düşünse de bu gerçekleşmedi ve Os- manlı Devleti’nın çöküşü ve parçalanması durdurulamadı. KAYNAKÇA Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Yönetimi Pax Ottoman, İstanbul, Timaş Yayınları, Akyılmaz, Sevgi Gül, “Osmanlı Devleti’nde Yönetici Sınıf Açısından Mü- sadere Uygulaması, ” Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Ankara, C. XII, S. , , s. Aydın, Mehmet Akif, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul, Beta Yayınları, Berkes, Niyazi, Teokrasi ve Laiklik, İstanbul, Adam Yayıncılık, Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Ka- musu, seafoodplus.info-III, İstanbul, Bilmen Yayınevi, , Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmeleri- nin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu ( ), Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Bozkurt, Gülnihal, “İslam Hukuku’nda Zimmilerin Hukuki Statüsü,” Prof. Dr. Kudret Ayıter Armağanı, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Ankara C. III, No. , , s. Bozkurt, Gülnihal, “İslam Hukukunda Müs’temen’ler,” Prof. Dr. Fadıl Hakkı Sur’un Anısına Armağan, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, , s. Cin, Halil, Akyılmaz, Gül, Türk Hukuk Tarihi, Konya, Sayram Yayınları, Ekinci, Ekrem Buğra, Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk, İstanbul, Arı Sanat Yayınları, Ercan, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslümler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, Ankara, Turhan Kitabevi, Ercan, Yavuz “Türkiye’de XV ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin İçti- mai Ve İktisadi Durumu,” Belleten, C. XLVII, S, , s Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi, İstanbul, Risale Yayınları, Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Millet Sistemi, İstanbul, Ağaç Ya- yıncılık, Soykan, a.g.e., s İslam Hukuku’nda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü Hamidullah, Muhammed, İslam Anayasa Hukuku, İstanbul, Beyan Ya- yınları, Karataş, Ali İhsan, “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlere Tanınan Din Ve Vicdan Hürriyeti,” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa, C. XV, S.1, , s Kenanaoğlu, Macit, Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, İstanbul, Klasik Yayınları, Khadduri, Majid, İslam’da Savaş ve Barış, İstanbul, Fener Yayınları, Molla Hüsrev, Gurer Dürer Tercümesi (İslam Fıkhı ve Hukuku), çev. Arif Erkan, C.I-IV, İstanbul, Eser Neşriyat, Osmanağaoğlu, Cihan, Tanzimat Dönemi İtibarıyla Osmanlı Tabiiye- tinin (Vatandaşlığının) Gelişimi, İstanbul, Legal Yayıncılık, Osmanağaoğlu, Cihan, Rum Nizamatı Çerçevesinde Fener Rum- Ortodoks Patrikhanesi, İstanbul, On İki Levha Yayıncılık, Özel, Ahmed, İslam Hukukunda Milletlerarası Münasebetler ve Ülke Kavramı, İstanbul, Marifet Yayınları, Soykan, T. Tankut, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler, İs- tanbul, Ütopya Kitabevi Yayınları, Üçok Coşkun, Mumcu Ahmet, Bozkurt Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, Savaş Yayınları, Yurdaydın, Hüseyin G, “İslam Devletlerinde Müslüman Olmayanların Durumu” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXVII, , s.