Hava Durumu Kayseri Erciyes

Министерство культуры Российской Федерации Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Казанский государственный институт культуры» Кафедра методологии и технологии универсальных компетенций МНОГОУРОВНЕВАЯ ЯЗЫКОВАЯ ПОДГОТОВКА В УСЛОВИЯХ ПОЛИКУЛЬТУРНОГО ОБЩЕСТВА Материалы VIII международной научно-практической конференции 11 июня года Казань, УДК /8 ББК + М 73 Казанский государственный институт культуры Кафедра методологии и технологии универсальных компетенций Научные редакторы: д-р филол. наук, профессор Г.С. Хазиева канд. филол. наук, доцент З.Н. Серова канд. пед. наук, доцент Е.Е. Новгородова канд. филол. наук, доцент Л.Т. Идиатуллина Составитель: канд. пед. наук, доцент Е.Е. Новгородова М 73 Многоуровневая языковая подготовка в условиях поликультурного общества: материалы VIII междунар. науч.-практ. конф. (11 июня г.) / кафедра методол. и технол. универс. компетенций КазГИК; сост.: Новгородова Е.Е.; науч. ред.: Хазиева Г.С. и др. – Казань, – с. ISBN В издание вошли статьи преподавателей вузов, школьных учителей, ас- пирантов и магистрантов, исходя из тематики их научных исследований, от- вечающие общему направлению заявленной конференции. Материалы включены в сборник в авторской редакции. Авторы несут ответственность за содержание материалов, достоверность приведенных фактов, цитат, стати- стических данных. ISBN © КазГИК © Коллектив авторов 2 СОДЕРЖАНИЕ I. Модернизация образования и инновационные методики пре- подавания национальных и иностранных языков 9 Жусупова Р.Ф., Нурпеисова А.Х. Реализация коммуникативной ком- петенции в обучении профессионально-ориентированного ино- странного языка 9 Alkaya E., Öztürk M. Teaching of the Tatar Turkish in Turkey 18 Дульмухаметова Г.Ф. Особенности применения информационных методов обучения в образовательном процессе 24 Кирушина А.К., Кулькова М.А. Проектирование методической сис- темы развития лексической компетенции при помощи информаци- онно-коммуникационных технологий 32 Садриева Л.Р. Особенности использования проблемного подхода на уроках русского языка 38 Степанова А.С. Дорожная карта «Образование » и гуманитарный компонент образования при обучении межкультурной коммуника- ции 41 Рябова А.Р., Дульмухаметова Г.Ф. Современные песни как способ повышения мотивации студентов к изучению иностранного языка 48 Гиниятуллина Д.Р. Академическое письмо на уроках английского языка (примеры заданий по развитию навыков академического письма) 52 Орлова Л.Г., Корнилова Е.С. Развитие навыков реферирования на иностранном языке у студентов магистратуры 56 Пинегина И.Н., Рябова А.Р., Валеева Р.З. Роль мнемоники в запоми- нании новых иноязычных лексических единиц (на примере англий- ского и китайского языков) 61 Кириллова З.Н. Чит илләрдә татар телен укыту (Преподавание татарского языка в зарубежных странах) 66 Ахмедшин М.М. Использование коротких текстов в обучении ино- странному языку 75 Сабирова Р.И., Рахимова А.Э. Эффективные методы онлайн- обучения иностранному языку 80 Низамутдинова Э.А., Мухамадьярова А.Ф. Развитие социокультур- ной компетенции на основе аутентичных рекламных роликов на среднем этапе обучения в средней общеобразовательной школе 83 Зайнашева Л.Л., Сафин И.Х. Использование обучающих игровых ре- сурсов сети интернет при обучении лексике на начальном этапе обу- чения в средней общеобразовательной школе 87 Насибуллина Л.Р., Рахимова А.Э. Использование Твиттера при обу- чении письму на уроках иностранного языка 95 3 Липовая С.А. Методическое сопровождение деятельности учителя- русиста, или к вопросу о методологии обучения элементарной гра- мотности в образовательной организации 99 Жексимбаева Д.М., Рахимова А.Э. Роль мотивации при обучении го- ворению на иностранном языке Гилазова Г.Х. Авторская работа как средство совершенствования английской речи Аминова З.З. Использование технологии вопрошания как средство мотивации к обучению иностранным языкам Нурхамитов М.Р., Ильясова А.М. Использование сервиса Кахут в обучении лексике на занятиях по иностранному языку Пинегина И.Н., Валеева Р.З. Метод PowerPoint Party как фактор по- вышения мотивации студентов при обучении говорению на занятиях по английскому языку в условиях пандемии II. Литературоведение и иностранные языки в современном мире Kairken Adiyet Kazakh-tatar literature relations Калабина А.В., Серова З.Н. Философская лирика И.А. Бродского. Син- тез реализма и модернизма Вавилова П.П., Серова З.Н. Стивен Кинг и массовая литература Крюкова И.А., Серова З.Н. Балетная интерпретация трагедии Уилья- ма Шекспира «Ромео и Джульетта» в постановках Леонида Лавров- ского и Кеннета Макмиллана Кузьмина Е.К.,. Партибаева К.Р Особенности перевода феминити- вов Серазеева Е.А., Серова З.Н. Отражение темы расстройств аутистиче- ского спектра в современной литературе Павлова А.Р., Серова З.Н. Творческие пути Виктора Астафьева Кузьмина Е.К., Партибаева К.Р. Проблемы использования фемини- тивов в современном английском языке Щенин В.Н. К вопросу о терминообразовании в области компьютер- ных технологий Халяпова А.Р., Курочкин Р.В. Способы создания иронии в современ- ной английской литературе на примере романа курта воннегута «бойня №5, или крестовый поход детей» Сафина Г.Ф. Образ-символ крыльев в татарской поэзии ХХI в.: семан- тическая структура и особенности функционирования (на примере лирики Эльвиры Хадиевой) 4 III. Язык и межкультурная коммуникация в контексте со- временных тенденций образования Вильданова Г.А., Кейгл К.Н. «BLM» дискурс Утегулова С.Б., Сундеткалиева К.А. Иноязычная лексика в молодеж- ной речи Ибрагимов Э.А. Языковая политика в независимых турецких республиках (пример Азербайджана) Гуро-Фролова Ю.Р. Межкультурная коммуникация в смешанных экипажах морских судов Яковлева С.Л. Лепидоптеронимы в европейской и американской жи- вописи и культуре Тулусина Е.А., Уткульбаева Д.А. Современный немецкоязычный ме- диадискурс как материал для изучения на уроке иностранного язы- ка Волкова В.В. Изучение страноведения на занятиях иностранного языка в технических вузах Идиатуллин А.В., Идиатуллина Л.Т. Когнитивный компонент меж- культурной коммуникации в аспекте учета культурно маркирован- ной лексики американского варианта английского языка Палкина Н.Н. Использование видеоматериалов при обучении ино- странному языку профессионального общения Соловьева О.Б. Предметно-языковое интегрированное обучение в техническом вузе Коваль О.И. Обучение профессионально ориентированному ино- язычному общению студентов технических специальностей Бобкова Е.А. Анализ трудностей перевода (по результатам конкурса перевода) Новик В.Ю. Возникновение и развитие термина «коммуникативная компетенция» Гиниатуллина А.И., Мансурова В.Я. Идиомы как фразовые единицы в обучении иностранному языку в образовательном пространстве вуза Ухтерикова Ю.Ю., Букина Т.В. Особенности диалогической речи мо- лодежного английского языка IV. Русский язык как иностранный: технология и методика преподавания Кулькова М.А. Лингводидактический потенциал корпусно- ориентированных технологий в обучении РКИ Жиглий Ю.В. Обучение аудированию на занятиях по русскому языку как иностранному 5 Пашкова М.Н., Михайлова Е.С. Особенности развития психофизио- логических механизмов языковой догадки при обучении иностран- ных учащихся рецептивным видам речевой деятельности на русском языке Груздева Е.А. Обучение русскому языку как иностранному испаного- ворящих учащихся в современных условиях V. Лингвистические аспекты современной филологии Yalçin Süleyman Kaan Phonological appearances of the primary long vowels in Altai Turkish and phonological cases related to this vowels Karaca Veysel İbrahim Vowel shortening in Turkish quote words Гулиев Г.И. Категоризация цвет в азербайджанском и английском языках и ее роль в познавательной деятельности Ойноткинова Н.Р. Зооморфный код в мифологии алтайцев Вильданова Г.А. Гибридное словообразование как средство актуали- зации лексем национального языка в гастрономическом дискурсе Нургалиева Д.А., Кулькова М.А. Особенности перевода рекламных текстов с английского на русский язык Гиниатуллина А.И., Кулькова М.А. Отражение ценностей в паремио- логической картине мира Спичкина А.О., Вильданова Г.А. Лакуны в переводе (на примере рус- ского и английского языков) Нургалиева Л.Р., Кулькова М.А. Особенности перевода безэквива- лентной лексики с английского на русский язык Шигапова Д.М., Дульмухаметова Г.Ф. Эргонимы в переводе (на ма- териале английского и русского языков) Султанова А.П. Полисемия призначных фразеологизмов с компонен- том - онимом в русском языке Насибуллова Г.Р., Юйци Ли Зооним лошадь в русских и китайских фразеологизмах Амерханова Г.М., Галиева А.И. Особенности семантики фразеоло- гизмов с компонентом-зоонимом в русском, татарском и арабском языках Закирова А.А., Андреева М.И. Медицинский художественный текст: словосочетания, описание, модификаторы Рустамова С.Р., Вильданова Г.А. Средства создания образности в ли- тературных произведениях и способы их перевода Ахметгалиева А.Ф. Перевод индивидуально-авторской метафоры в художественном тексте 6 Хусаинова А.Я. Особенности системы согласных в татарских гово- рах Джафарова А.Р., Вильданова Г.А. Перевод лексических особенно- стей медицинского дискурса Мухаметкулова К.А., Букина Т.В. Кельтские заимствования в совре- менном английском языке Гутарова А.В., Тимирясова Л.Б. Особенности перевода немецких аналитических глагольно-именных конструкций спортивной тема- тики на русский язык Тимирясова Л.Б., Гутарова А.В. Сравнительный анализ слабого склонения существительных в древнеанглийском и современном не- мецком языках VI. Педагогика и психология в поликультурной среде образова- тельного учреждения Насипов И.С. Полилингвальные модели поликультурного образова- ния: опыт подготовки педагогических кадров в Акмуллинском уни- верситете Мукушева А.Н. Преподавание казахского языка как родного и как второго языка в казахстанских школах Седова Е.А. Программа по иностранному языку для магистрантов специальности «Строительство». Общие положения Малахова Л.А., Ситдикова Г.Р. Повышение эффективности оценива- ния дистанционного обучения при повышении квалификации препо- давателей Алексеева Е.А. Особенности изучения иностранного языка в поли- культурном обществе Гиниятуллина Д.Р. Просмотр аутентичных художественных филь- мов как способ совершенствования коммуникативной компетенции в области английского языка Ильдуганова Г.М. Геймификация процесса обучения иностранным языкам в вузе Идиатуллин А.В., Идиатуллина Л.Т. Роль и особенности использо- вания аутентичных текстов в условиях полилингвального обучения английскому языку Ильясова А.М., Нурхамитов М.Р. Методические аспекты подготовки студентов экономического факультета к сдаче международных экза- менов Рябова А.Р., Пинегина И.Н., Дульмухаметова Г.Ф. Геймификация как современный метод обучения иностранному языку 7 Козлова Ю.А., Заляева Л.Т., Валеева Р.З. К вопросу развития навы- ков пересказа у детей старшего дошкольного возраста с общим недо- развитием речи третьего уровня Кадыров Р.А., Валеева Р.З. Информационные технологии как инст- румент повышения мотивации учеников на уроках иностранного языка Минуллина Э.И., Новгородова Е.Е. Аутентичный текст как основа обучения иностранному языку (английскому) в процессе иноязычной подготовки будущих специалистов в области хореографии Мансурова В.Я., Гиниатуллина А.И. Роль личности преподавателя при формировании мотивации студентов при обучении иностранным языкам Малахова Л.А., Ситдикова Г.Р. Особенности организации курсов по- вышения квалификации для преподавателей иностранных языков в условиях дистанционного обучения Хамматова Э.М., Ибятова З.А. Воспитание речевой культуры студен- тов на занятиях сценической речи Авторы 8 9. KİLLİ, Gülsüm, Kuzeydoğu Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, KORKMAZ Zeynep. (). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları. ÖZKAN Nevzat. (). Gagavuz Türkçesi Grameri (Giriş-Ses Bilgisi- Şekil Bilgisi- Cümle-Sözlük-Metin Örnekleri). Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları. TEKİN Talat. (). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. İstanbul, Simurg Yayınları (TDBUÜ). TEKİN Talat. (). Orhun Türkçesi Grameri. (Yay: Mehmet Ölmez). İstanbul. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9. TOKATLI, Suzan, Başkurt Türkçesi Grameri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri, YALÇIN Süleyman Kaan. (). “Türkçede Artdamaksıllaşma Olayının Birincil Uzun Ünlülerle İlgisi Üzerine Bir Değerlendirme” Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları, (Prof. Dr. Ahmet Buran Armağanı), Volume 4/8 Summer, s. YALÇIN Süleyman Kaan. (). Çağdaş Türk Lehçelerinde Ünlüler. Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları. Veysel İbrahim Karaca TÜRKÇE ALINTI SÖZCÜKLERDE ÜNLÜ KISALMASI Türkçe tarihî süreç içerisinde birçok dil ile çeşitli etkileşime girmiş bir dildir. Sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel olarak birbiriyle etkileşim hâlinde olan milletlerin dillerinde olduğu gibi Türkçede de ilk yazılı metinlerinden bu yana farklı oranlarda alıntı sözcükler bulunmaktadır. Söz konusu alıntı sözcükler Türkçeye çeşitli ses olaylarına maruz kalarak ya da herhangi bir ses bilgisel değişikliğe uğramadan girmişlerdir. Bu ses olayları arasında en çok görüleni ünlü kısalması olayıdır. Türkiye Türkçesindeki alıntı sözcüklerde görülen ünlü kısalması olayının incelendiği bu çalışma, Türk Dil Kurumu tarafından yılında yayınlanan Türkçe Sözlük’ün baskısı baz alınarak yapılmış eş zamanlı bir çalışmadır. Çalışmamızın kapsamını oluşturan doğu dillerine ait alıntılar; Arapça, Çince, Ermenice, Farsça, Gürcüce, Hintçe, İbranice, Japonca, Korece, Malezyaca, Moğolca, Rusça, Soğdça ve Tibetçe kökenli olan toplam sözcüktür. Coğrafi olarak doğu dilleri ile sınırlı olan çalışmamız, tüm alıntı sözcüklerin %’ü üzerinde yapılan bir incelemedir. Çalışmada alıntı sözcüklerin bünyesinde bulunan uzun ünlülerin söz başı, söz içi ve söz sonundaki durumları incelenecektir. Anahtar Sözcükler: Alıntı Sözcükler, Türkiye Türkçesi, Ses Olayları, Ünlü Kısalması Veysel İbrahim Karaca VOWEL SHORTENING IN TURKISH QUOTE WORDS Turkish is a language that has interacted with many languages in the his- torical process. Just as in the languages of nations that interact with each other socially, economically, politically and culturally, Turkish has borrowed words at different rates since its first written texts. The aforementioned borrowed words entered Turkish by being exposed to various phonetic events or without under- going any phonetic changes. The most common among these sound events is vowel shortening. This study, which examines the vowel shortening in borrowed words in Turkey Turkish, is a simultaneous study based on the 10th edition of the Turkish Dictionary published in by the Turkish Language Association. Quotations from oriental languages that constitute the scope of our study; A total of 8, words originating from Arabic, Chinese, Armenian, Persian, Georgian, Hindi, Hebrew, Japanese, Korean, Malaysian, Mongolian, Russian, Sogdian and Tibetan. Our study, which is geographically limited to eastern languages, is an ex- amination of % of all borrowed words. In the study, the situations of the long vowels in the beginning of the word, in the word and at the end of the words will be examined. Key words: Quoted Words, Turkey Turkish, Phonetics, Vowel Abbreviation Dünyadan izole olmuş ilkel toplumlar dışındaki her toplum birbiriyle etkileşimde bulunmak zorundadır. Siyasi, ticari, kültürel ve sosyal ilişkilerle birbirini tanıyan toplumların dillerinin de belli bir ölçüde birbirini etkilemesi kaçınılmazdır. Üst kültürden alt kültüre, üretenden tüketene doğru bir yol izleyen bu etkileşim alıntı sözcükler yoluyla sözcük alış verişine olanak sağlamaktadır. İletişim ve çağdaşlığın bir getirisi olan bu alıntı sözcükler her dilde az ya da çok bulunmaktadır. Bu sözcüklerin azlığı ya da çokluğu söz konusu dillerin diğer dillerle olan ilişkilerine bağlıdır. Öyle ki, başka toplumlarla herhangi bir iletişim kurmayıp aynı zamanda bünyesinde başka dillere ait ögeler barındıran bir dilden bahsetmek mümkün değildir. Bu etkileşim kimi zaman alıcı dili bütünüyle yabancılaştırabilecek kadar artabilmekte ve kaynak dil açısından son derece tehlikeli olabilmektedir (Aksan, 29). Tarihî sürece bakıldığında Türk milleti çok geniş bir coğrafyaya yayılmış, siyasi ve kültürel olarak birçok toplum ve kültürle temas halinde olmuştur. Bu nedenle Türk dilinde Köktürk döneminden bu yana farklı oranlarda yabancı ögelere rastlamak mümkündür. Türkçede rastlanan bu alıntılar, Türk milletinin tarihi içerisinde geniş coğrafyalarda ve uzun devirler boyunca yöneticilik yaptıkları ve Türkçenin üst katman dili olarak kabul edilmesinden dolayı daha çok bilgi alıntıları şeklinde olmuştur. Türk dilinde var olan özenti alıntıların büyük bir kısmı yalnızca din kaynağına dayanmaktadır. Budizm, Manihaizm ve İslâmiyet birçok özenti alıntısının Türkçeye girmesine yol açmıştır (Karaağaç, ). Türkçeye yabancı ögelerin giriş sebeplerini genel olarak şu şekilde sıralamak mümkündür: Sosyal hayattaki köklü değişiklikler; din ve medeniyet dairesi değişiklikleri, tercüme faaliyetleri, alfabe değişiklikleri, geri kalmışlık, dil bilinci eksikliği, yabancı dille eğitim, çok coğrafya değiştirmek (Buran, ). Çağdaş Türkiye Türkçesinde de Türkçenin her döneminde olduğu gibi belli oranda alıntı sözcüklere rastlanmaktadır. Söz konusu sözcükler TDK tarafından yılında hazırlanan Türkçe Sözlük’ün baskısı arayıcılığıyla belirlenmiş ve Türkçe Sözlük’te verilen dil kısaltmaları temel alınmıştır. Türkiye Türkçesinde bulunan alıntı sözcüklerin toplamı adettir. Bu sayı Türkçe sözlüğün toplam söz varlığı olan sayısına oranlandığında, alıntı sözcüklerin yüzdelik oranı yaklaşık % 24’e tekabül etmektedir. Bu oran grafik üzerinde şu şekilde gösterilebilir: ALINTI SÖZCÜK ; TÜRKÇE % KÖKEN Lİ SÖZCÜK ;… Grafik 1: Türkçe Sözlük’te Alıntı Sözcük - Türkçe Sözcük Oranı Alıntı sözcükler içerisinde kaynak dillerin sayısal durumuna bakıldığında en büyük oranı Arapça teşkil etmektedir. Toplam sözcüğün adeti Arapça kökenlidir. Daha sonra sırasıyla Fransızca (), Farsça (), İtalyanca (), İngilizce (), Yunanca (), Almanca (84), Latince (78), Rusça (41), İspanyolca (34), Ermenice (23), Slavca (19), Macarca (14), Rumca (13), Moğolca (12), Bulgarca (9), Japonca (8), İbranice (7), Çince (5), Malezyaca (4), Portekizce (4), Norveççe (2), Hintçe (2), Tibetçe (2), Sanskritçe (2), Brezilya Yerel Dilleri (2), Fince (2), Gürcüce (1), Korece (1), Soğdça (1), Afrika Yerel Dilleri (1), Amerika Yerel Dilleri (1), Arnavutça (1), Eskimo Dili (1), Kızıl Derili Dilleri (1) Keltçe (1), Lehçe (1), Malayaca (1), Maldivce (1) alıntı sözcük bulunmaktadır. Çalışmamızın kapsamını oluşturan doğu dillerine ait alıntılar ise Arapça, Çince, Ermenice, Farsça, Gürcüce, Hintçe, İbranice, Japonca, Korece, Malezyaca, Moğolca, Rusça, Soğdça ve Tibetçe kökenli olan toplam sözcüktür. Coğrafi olarak doğu dilleri ile sınırlı olan çalışmamız, tüm alıntı sözcüklerin %’ü üzerinde yapılan bir incelemedir. Bu sözcüklerden tanesi en az bir ses olayına maruz kalarak Türkçeye geçerken, tanesi herhangi bir ses değişikliğine uğramadan kaynak dildeki durumuyla Türkçede bulunmaktadır. Söz konusu alıntı sözcükler üzerinde yapılan incelemeye göre, alıntı sözcükler Türkçenin ses yapısına uydurulurken, ünlü kalınlaşması, ünlü incelmesi, ünlü daralması, ünlü genişlemesi, ünlü düzleşmesi, ünlü yuvarlaklaşması, ünlü düşmesi, ünlü türemesi ve ünlü kısalması olaylarından ibaret olan ünlü olaylarına; ünsüz aykırılaşması, ünsüz benzeşmesi, ötümlüleşme, ötümsüzleşme, ünsüz düşmesi, ünsüz türemesi, ünsüz tekleşmesi, ünsüz ikizleşmesi, süreklileşme, süreksizleşme, sürekli ünsüzler arası değişme, süreksiz ünsüzler arası değişme ve göçüşme olaylarından ibaret ünsüz olaylarına maruz kalmıştır. Alıntı sözcüklerin Türkçenin ses yapısına uydurulmasında maruz kaldıkları ses olayları arasında en büyük oran ünlü kısalması olayındadır. Ünlü kısalması örnekte tespit edilmiş ve bu da % oranına tekabül etmektedir. Ünlü kısalması boğumlanma süresi normal bir ünlünün süresinden daha uzun olan yahut normal uzunluktaki iki ünlünün boğumlanma süresini içine alan ünlüler olarak tanımlanan (Korkmaz, ) uzun ünlülerin normal süreli ünlülere dönüşmesi olayıdır. Bu ses olayının nedenlerinden biri dilde hâkim olan en az çaba yasası olabilir; çünkü uzun ünlülerin boğumlanma süresi normal ünlülerin iki katı olduğundan söyleyiş esnasında boğumlanma süresinin aza indirgenmesi konuşma hızını artıracaktır. Türk dilinin fonetik temayülleri arasında görülen bu ses olayı Türkiye Türkçesinde de görülmektedir. AT. āç> TT.aç; AT. hāçıg> funduszeue.infoı; AT. kuk> TT. gök; AT. kuz> TT. köz; AT. tǖ> TT. tüy; AT. sǖt> TT. süt; AT. kǖn> TT. gün (Tekin, ). Türk dilinin fonetik temayülleri arasında görülen uzun ünlülerin kısalması olayı; normal süredeki ünlülerin daha kısa sürede boğumlanan ünlülere dönüşmesiyle de görülmektedir. Bu kısalma olayı daha çok /ı/, /i/ (/u/, /ü/) gibi az sesli, dayanıksız dar ünlülerde kendini göstermektedir (Korkmaz, ). Özellikle Çuvaş, Tatar ve Başkurt Türkçelerinde görülen bu olay, alıntı sözcüklerin Türkçenin ses yapısına uydurulması yönünde çokça kullanılmaktadır. Ünlü kısalması olayının alıntı sözcüklerin Türkçenin ses yapısına uydurulmasında bu denli etkin oluşu Türkçenin uzun ünlülere olan tepkisini bir kez daha kanıtlar özellik taşımaktadır. İncelemeye alınan sözcüğün gibi çok büyük bir kısmı bünyelerinde bulunan uzun ünlülerini kaybederek Türkiye Türkçesinde yer bulmuştur. Bu kısalma sonucu diğer ses olaylarının da etkilendiği söylenebilir. Çünkü bilindiği gibi uzun ünlüler kısalırken sözcükte çeşitli seslik izler bırakmaktadır. Bu seslik izler ünlü ve ünsüz ikizleşmesi, tonlulaşma, artdamaksıllaşma, öndamaksıllaşma, ünlü ve ünsüz türemeleri ve genişlemedir. Söz konusu ses olaylarına uğrayan sözcüklerin büyük bir çoğunluğunda uzun ünlü varlığından söz etmek mümkündür (Far. lāf-zen> TT. lafazan; Ar. ‘aks+śadā> TT. aksiseda). Türkiye Türkçesindeki alıntı sözcüklerde meydana gelen ünlü kısalması ile ilgili olarak şu örnekler gösterilebilir: ā >a: Söz Başı: Far. ābdest > TT. abdest; Far. ābnūs > TT. abnus; Ar. ādem > TT. adam; Ar. āfyūn > TT. afyon; Far. āħūr > TT. ahır; Ar. āħź > TT. ahz; Ar. ān > TT. an; Far. ārāste > TT. arasta; Far. ārzū > TT. arzu; Far. āster > TT. astar. Söz İçi: Ar. abbās > TT. abbas; Ar. abrāş > TT. abraş; Ar. iśrār > TT. ısrar; Ar. aġrāż > TT. ağraz; Ar. aħlāķ > TT. ahlak; Ar. cihāz > TT. çeyiz; Far. çābuk > TT. çabuk; Far. anbār > TT. ambar; Far. āsmān > TT. asuman; Ar. ĥāzmn > TT. hazin. Söz Sonu: Far.+Ar. āb+havā > TT. abuhava; Ar. ‘acebā > TT. acaba; Ar. ‘ādetā > TT. âdeta; Ar. aħşā > TT. ahşa; Ar. aķribā > TT. akraba; Ar. aķvā > TT. akva; Ar. ammā > TT. ama; Ar. āşūrā > TT. aşure; Far. bahā > TT. baha; Ar. bāķilā > TT. bakla. m > i: Söz Başı: Ar. mfā’> TT. ifa; Ar. mķāž> TT. ikaz; Ar. mhām > TT. iham; Ar. mcāb > TT. icap; Ar. mcār > TT. icar; Ar. mmām > TT. imam; Ar. mrād > TT. irat; Ar. mśāl > TT. isal. Söz İçi: Far. dmvār> TT. duvar; Far. āfermn > TT. aferin; Ar. aħmren > TT. ahiren; Ar. ‘aķmķ > TT. akik; T. + Ar. baş+ĥekmm > TT. başhekim; Ar. cedmd > TT. cedit; Ar. daķmķ > TT. dakik: Ar. emmn > TT. emin; Ar. fml > TT. fil; Ar. ĥākmm > TT. hâkim. Söz Sonu: Ar. ecnebm> TT. ecnebi; Ar. ĥanbelm > TT. hanbeli; Far. gezm > TT. gezi; Ar. fevrm > TT. fevri; Ar. ekŝerm > TT. ekseri; Ar. durzm > TT. dürzi; Far. ŧūŧm > TT. dudu; Far. çmnm > TT. çini; Far. bārm > TT. bari; Ar. baĥrm > TT. bahri. ō > o: Söz İçi: Far. ħōd-kām> TT. hodkâm; Far.ħōrende> TT. horanta; Far. ħōd- be-ħōd> TT. hodbehot; Far. ħōd-bmn > TT. hodbin; Far. ħōd-pesend > TT. hodpesent; Ar. + Far. ve+yāħōd > TT. veyahut; Far. yā ħōd > TT. yahut. ū > u: Söz İçi: Far. efsūn> TT. afsun; Ar. cumhūr> TT. cumhur; Ar. culūs> TT. cülus; Ar. ‘arūż > TT. aruz; Far. bārūd > TT. barut; Ar. baħūr > TT. buhur; Ar. fuđūl > TT. fodul; Ar. ġurūr > TT. gurur; Ar. ħuśūś > TT. husus; Ar. ĥużūr > TT. huzur. Söz Sonu: Far. ārzū> TT. arzu; Ar. + Far. ‘anber+bū> TT. amberbu; Far. āhū> TT. ahu; Far. hindū > TT. hindu; Far. cādū > TT. cadı; Far. dārū > TT. daru; Ar. maśnū > TT. masnu; Far. nāmlū > TT. namlu; Far. bāzū > TT. pazı; Far. peştū > TT. peştu. SONUÇ Türkiye Türkçesindeki alıntı sözcüklerde görülen ünlü kısalması ses olayı ile ilgili çalışmamızda elde edilen bulgular şu şekildedir: 1. Alıntı sözcükler Türkçenin ses yapısına uydurulurken, ünlü kalınlaşması, ünlü incelmesi, ünlü daralması, ünlü genişlemesi, ünlü düzleşmesi, ünlü yuvarlaklaşması, ünlü düşmesi, ünlü türemesi ve ünlü kısalması olaylarından ibaret olan ünlü olaylarına; ünsüz aykırılaşması, ünsüz benzeşmesi, ötümlüleşme, ötümsüzleşme, ünsüz düşmesi, ünsüz türemesi, ünsüz tekleşmesi, ünsüz ikizleşmesi, süreklileşme, süreksizleşme, sürekli ünsüzler arası değişme, süreksiz ünsüzler arası değişme ve göçüşme olaylarından ibaret ünsüz olaylarına maruz kalmıştır. 2. Bu ses olayları arasında alıntı sözcüklerin Türkçenin ses yapısında uydurulmasında en aktif rol örnek ve % ’lik oranla ünlü kısalmasındadır. 3. Alıntı sözcüklerde görülen ünlü kısalmaları ā > a, m > i, ō > o ve ū > u şeklinde gerçekleşmiştir. ā > a ve m > i kısalmalarında söz başı, söz içi ve söz sonunda; ō > o kısalmasında yalnızca söz içinde ve ū > u kısalmasında ise söz içi ve söz sonunda kısalma örneklerine rastlanmaktadır. 4. Alıntı sözcüklerde görülen ünlü kısalmalarında en büyük sayısal yoğunluk ā > a kısalmasında, en küçük yoğunluk ise ō > o kısalmasında görülmektedir. References 1. AKSAN, Doğan. (). Türkçenin Söz Varlığı. Ankara. Engin Yayınevi. 2. BURAN, Ahmet. (). “Yabancı Diller Karşısında Türkçe” Makaleler. (Ed. M. Dursun Erdem) (Yay. Haz. Ercan Alkaya, Süleyman Kaan Yalçın, Murat Şengül) Ankara: Turkish Studies Publication, Series V. s 3. KARAAĞAÇ, Günay (). Dil, Tarih ve İnsan. İstanbul. Kesit Yayınları. 4. KARACA, Veysel, İ. (). “Türkiye Türkçesinde Alıntı Sözcüklerde Görülen Ses Olayları Üzerine Bir İnceleme” FÜ. Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ. 5. KORKMAZ, Zeynep. (). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları. 6. TÜRK DİL KURUMU. (). Türkçe Sözlük. Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları. 7. TÜRK DİL KURUMU. (). Yazım Kılavuzu. Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları. Г.И. Гулиев КАТЕГОРИЗАЦИЯ ЦВЕТ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ И ЕЕ РОЛЬ В ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В статье категоризация в когнитивной лингвистике рассматривается как семантико-когнитивная деятельность человека, как процесс. Категоризация считается одним из самых важных понятий когнитивного подхода. Есть несколько основных различий между азербайджанским и английским языками. Настоящий анализ предполагает, что кросс-культурные различия могут проявляться по- разному в двух языках. Кросс-лингвистические различия могут возникать в буквальных значениях и концептуальных механизмах, а также в выражении одинаковых или разных концептуальных метафор. В процессе когнитивной деятельности человек выделяет категории на основе прототипа. Ключевые слова: когнитивная лингвистика, категория, категоризация, прототип, когнитивно-семантический анализ, ядро, периферия Heydar Izzat Guliyev CATEGORIZATION OF COLOR IN AZERBAIJAN AND ENGLISH LANGUAGES AND ITS ROLE IN COGNITIVE ACTIVITY The article considers categorization in cognitive linguistics as a semantic- cognitive human activity, as a process. Categorization is considered one of the most important concepts in the cognitive approach. There are several main differences between Azerbaijani and English. This analysis suggests that cross- cultural differences can manifest themselves in different ways in two languages. Cross-linguistic differences can arise in literal meanings and conceptual mechanisms, as well as in the expression of the same or different conceptual metaphors. In the process of cognitive activity, a person identifies categories based on the prototype.