Evrensel Ahlak Yasasını Kabul Edenler Slayt

AHLÂK FELSEFESİ (ETİK)

Ahlâk felsefesi, insan eylemlerini ve bu eylemlerin dayandığı ilkeleri konu alan felsefe dalıdır. Buna göre ahlâk felsefesi, ahlâk alanında hakim olan ilkeleri, “iyi” ve “kötü” nün ne olduğunu, ahlâklılığın ne anlama geldiğini ele alır. Ahlâklılığın ne olduğu üzerinde durur; özünü ve temellerini araştırır. İnsanın davranışlarında özgür olup olmadığını sorgular. Hangi eylemlerin ahlâklı olabileceğini irdeler. Bunlar için bir takım ölçütler koyar. Kısacası ahlâk felsefesi, ahlâk hayatı üzerinde sistemli bir biçimde düşünme ve soruşturmadır.

Her bilgi dalının kendine özgü kavramları ve özel terimleri vardır. Ahlâk felsefesinin de “iyi”, “kötü”, “özgürlük”, “erdem”, “sorumluluk”, “vicdan”, “ahlâk yasası”, “ahlâki karar”, “ahlâki eylem” olarak belirlenen kavramları vardır. Şimdi bu kavramların neyi anlattığını kısaca belirtelim.

1. Ahlak Felsefesinin Temel Kavramları

İyi: Ahlâk açısından yapılması uygun olan, iradenin yapılmasına özgürce karar verdiği eylemlerdir.

Kötü: Ahlâk yasası açısından yapılması uygun olmayan eylemlerdir.

Özgürlük: İradeyi kullanarak istediğini yapabilme halidir.

Erdem: İradenin cesaret, cömertlik, bilgelik gibi iyiyi yapmaya yönelmesidir.

Sorumluluk: İnsanın bilerek ve iradeli olarak yaptığı bir işin, bir davranışın sonuçlarını kabullenmesidir.

Vicdan: İyi ile kötüyü birbirinden ayırabilme gücüdür. (Bireyin, kendi tutum ve eylemlerini değerlendirme yetisi.)

Ahlâk yasası: Uyulması ahlâk açısından gerekli ve geçerli olan kurallardır. Bu kurallar kişinin ne yapması, ne yapmaması, davranışlarının nasıl olması gerektiğini gösterirler.

Ahlâki karar: Kişinin, ahlâk yasalarına kendi hür iradesi ile uymasıdır. Bu uyma dışardan herhangi bir zorlama ile değil, bireyin kendi isteğiyle olmalıdır.

Ahlâki eylem: Ahlâk kurallarına uygun ve iradeli olarak bir şeyi yapmaktır.

2. Ahlâk Felsefesinin Temel Soruları

a. Ahlaki eylemin bir amacı var mıdır?

Bu soruya filozoflar farklı cevaplar vermişlerdir.

Ahlâkın amacını mutluluk – haz olarak açıklayan filozoflardan Epiküros’a göre mutluluk; yaşamdan “haz” alabilmektir. Haz, en yüksek iyidir.

Ancak bu haz duyusal bir haz olmayıp, bedenin acılardan uzak olması, ruhun huzura kavuşmasıdır.

“Fayda”yı ileri süren filozoflara göre mutluluk, insanın tutkularına engel olması, toplumun çıkarının kişisel çıkarlardan üstün tutulmasıdır.

Kant’a göre ise ahlâki eylemin amacı mutluluk değil “ödev” olmalıdır. Ödev, iyiyi istemedir. Bunun gerçekleşmesi ya da gerçekleşmemesi önemli değildir.

b. İnsan ahlâki eylemde bulunurken özgür müdür?

Bazı filozoflar bu soruya birbirine karşıt iki cevap vermişlerdir. Bu cevaplar determinizm ve indeterminizm olarak iki grupta incelenebilmektedir. Otodeterminizm bu iki görüşü uzlaştıran üçüncü bir görüş olarak ortaya çıkmıştır.

İnsanın eylemlerinde özgür olduğunu ya da olmadığını savunanlar kendilerine göre psikolojik, sosyal, ahlâki ve hukuki kanıtlar ileri sürmektedirler.

Eylemlerin özgür olduğunu (indeterminizm) savunan filozoflar, kişinin kararlarında tamamen özgür olduğunu ileri sürerler ve özgürlük için sınır tanımazlar.

Eylemlerin özgür olmadığını (determinizm) savunanlar ise herşeyin önceden belirlenmiş olduğuna, insanın önceden belirlenmiş olanları hiçbir şekilde değiştiremeyeceğine inanırlar.

Bunlara göre insan, rüzgarın önündeki yaprak gibidir. İrade içten ve dıştan gelen etkenler tarafından belirlenir. İnsan karar alırken içinde bulunduğu koşulların etkisindedir. Bu koşullar serbest karar vermeyi önler.

Ahlaki eylemlerin özgürlüğü konusunda bir başka yaklaşım, otodeterminizm (ahlaksal özerklik)tir. Bu yaklaşım, kişinin kendi ahlaki değerlerini oluşturabilme ve bu değerlere uyabilme özgürlüğünü varsayar. Burada kişinin bilinçli tercihleri öne çıkar. Bir bakıma determinizm ile indeterminizmi uzlaştırır.

c. İnsan Neye Karşı Ahlaklıdır?

Bu soruya bağlı olarak dört tür ahlaktan söz edilebilir:

• Dine karşı ahlak: Dinin belirlediği kurallara uymak esastır. Kutsallara saygılı olmak gibi.
• Doğaya karşı ahlak: İnsanın doğaya tepkilerinde kendini gösterir. Doğal varlıkları korumak gibi.
• Bireysel ahlak: Bireylerin kendi öz güvenine karşı bakışında söz konusudur. Kimsenin haberi olmadığı halde çektiği kopya için, “kendimden utanıyorum” diyen birinin bu ifadesi, kendine karşı ahlaki durumunu ifade etmektedir.
• Toplumsal ahlak: İnsanın diğer insanlarla ilişkilerinde ortaya çıkar. Başkalarının iyi niyetini kötüye kullanmada olduğu gibi.

d. Ahlakın Kaynağı nedir?

Bu konuda farklı görüşler vardır.

• Ahlakın, dünyanın bir parçası olduğunu söyleyenler vardır.
• Ahlakın doğa üstü bir varlıktan, örneğin dinden kaynaklandığını ileri sürenler vardır.
• Ahlakı, insan zihninin bir ürünü sayanlar vardır.

e. Ahlak Yargısını Diğer Yargı Türlerinden Ayıran Özellikler Nelerdir?

• Ahlak yargıları, yapılması istenen bir eylemi bildirirler. Bunlar yaşama yönelik, olması gerekeni belirten yargılardır.
• Ahlak yargıları değer içerdiğinden özneldir. “İyi” ve “kötü” gibi değerler ortaya koyarlar.
• Ahlak yargıları değişkendir. Zamana ve mekana göre değişir. Herkes için değişmez yasalar ortaya koymaz.
• Ahlak yargıları normatif (kural koyucu)dir. Yapılması ya da yapılmaması gerekeni belirtir. “Yalan söylemek kötüdür” gibi.

f. Evrensel Bir Ahlâk Yasası Var Mıdır?

Bu soru ahlak felsefesinin temel problem alanını ortaya koymaktadır ve kişi vicdanı karşısında evrensel bir ahlak yasasının olup olmadığını irdeler. Bu problem alanında iki farklı yaklaşım vardır: Evrensel ahlak yasasının varlığını reddedenler; evrensel ahlak yasasının varlığını kabul edenler.

fa. Evrensel Ahlâk Yasası Yoktur Diyenler

Ahlaki eylem herşeyden önce kişinin iradesi ve vicdanı ile ilgilidir. Bu nedenle bireysel ve özneldir. Hedonizm, Faydacılık, Egoizm, Anarşizm gibi yaklaşımlar daha çok bireyi temele aldıklarından evrensel bir ahlâk yasasının olmadığını savunurlar.

Haz Ahlakı

Ahlaki eylemin değeri, eylemin sonucunda oluşan hazdan gelmektedir. Haz duygusu farklı derecelerde ve kişiye bağlı olduğundan, evrensel ahlak yasasını reddeder. Temsilcileri Aristippos ve Epiküros’dur.

Aristippos için haz sağlayan şey iyidir, acı veren şey de kötüdür.

Epiküros’a göre de hazlar, tüm insanların amaçladığı, yönelmek durumunda oldukları hedeftir.

Fayda Ahlakı

Bireye fayda sağlayan şeyler iyi, fayda sağlamayan şeyler kötüdür. Bu anlayış ahlaki eylemin sonucuna değer vermekte, ahlaki eylemin değerini onun vereceği sonuca bağlamaktadır. Faydayı ve başarıyı iyinin ölçütü sayan bu anlayışa göre de evrensel ahlak yasası yoktur.

Bencillik (Egoizm)

Bencillik, kişinin kendi benine ve çıkarlarına düşkünlük göstermesidir. Etik anlamda bencillik, kişinin tüm eylemlerinin ben sevgisiyle belirlendiğini, ahlaklılığın da kendini koruma güdüsünün dışa vurmasından başka bir şey olmadığını ileri sürer. Bu nedenle evrensel ahlak yasasının varlığını tanımaz.

Bu anlayışın önde gelen temsilcisi Hobbes’tur. Ona göre insanı yönlendiren ve harekete geçiren iki önemli güdü; “ben sevgisi” ve “kendini koruma”dır. Hobbes, yaşamda her şeyden önemli ve değerli şey, olarak kişinin kendi başarısı ve mutluluğunu görür.

Anarşizm
Hukuk gibi ahlak da, insan özgürlüğünü kısıtlayan kurallardır. Bunlar olmadan insan kendini daha iyi gerçekleştirebilir, daha iyi yaşar. Önemli olan tek şey bireyin hak ve özgürlükleridir. Temsilcileri Proudhon ve Stirner’dir.

Proudhon, insanların doğal durumlarının yapma kurumlarla zorlanmaması gerektiğini savunur. Baskıcı kurumların kaldırılmasının insanı mutlu edeceğini söyler.

Stirner, bireyin kendisi dışında hiçbir şeye ve hiçbir kimseye karşı sorumluluk altında olmadığını savunur. “İyinin de, kötünün de benim için hiç bir anlamı yoktur” der. Ona göre insan eylemlerini haklı çıkaran şey, yalnızca kendi beninin gücüdür.

Nihilizm

Var olan görüşlere, değerlere, düzene karşı hiçbir ilke tanımayan yaklaşımdır. Temsilcisi Nietzsche’dir. Nietzsche, köle ahlakı olarak nitelediği geleneksel ahlak anlayışına karşı çıkarak, ahlak dışı bir öğreti kurmaya çalışmıştır. Ona göre yaşamın temel nedeni güçlü olma isteğidir. Mutluluk hazda değil, güçlü olmadadır.

Öz Ahlakı

Sartre’ın temsilciliğini yaptığı bu anlayışa göre, evrende kendi varlığını yaratan tek varlık insandır. İnsan değerlerini kendisi yaratır, yolunu kendisi seçer. Sartre’a göre genel bir ahlak yoktur; dünyada insana yol gösterecek bir işaret yoktur. İnsan özgürlüğe mahkumdur. Herkes kendi özünü kendi belirlemek zorundadır. İnsan karar verirken tek başınadır, tüm sorumluluklar onun omuzundadır.

fb. Evrensel Ahlâk Yasası Vardır Diyenler

Bazı düşünürlere göre ahlaki yasalar, nesnel olarak insanın dışında, ondan bağımsız biçimde vardır ve kendini bireye kabul ettirir. Ahlâk yasasının varlığını kabul eden filozoflara göre bu yasayı subjektif ve objektif özellikler belirlemektedir.

Subjektif özellikleri savunan filozoflara göre, insanların ahlâki eylemlerinde kendilerine yol gösteren bir ahlâk yasası vardır. Ancak bu yasa Tanrı’dan ya da bir takım objektif değerlerden kaynaklanmaz. İnsandan bağımsız olmayan yasa, varlığını insanın öznel yaşamından alır ve karşısına, davranışlarını belirleyen bir buyruk biçiminde çıkar. “Dürüst ol”, “İnsanları sev” gibi.

Bergson: Ona göre doğru bilginin ölçütü sezgidir. İnsan neyin iyi neyin kötü olacağını ancak sezgi ile kavrayabilir. İnsan, içinden gelen sezgiye uyarak hareket ederse (yoksula yardım edip etmeme gibi) iyi olanı, ahlaki olanı yapmış olur.

Mill: İyi ve kötünün ölçütü faydadır. İyinin ölçütü olan mutluluk, yalnızca eylemde bulunanın değil, ilgili herkesin mutluluğudur. Mill, çok sayıda insana en yüksek mutluluğu verebilmek ilkesini benimser. Böylece evrensel ahlak yasasının varlığını kabul eden Mill, bunu mutluluk gibi öznel bir ilkeye dayandırmış olmaktadır.

Bentham: Yaşamda değerli olan şeyin haz olduğu görüşündedir. Ona göre en yüce haz, olabildiğince çok sayıda insana en yüksek düzeyde fayda sağlayan hazdır. Bu anlayışa göre insan yalnızca kendi hazzını ya da mutluluğunu değil, birlikte yaşadığı diğer insanların da yararını ve mutluluğunu düşünmelidir. O halde tek başına insan için değil, herkes için faydalı olan, yasa olarak kabul edilmelidir.

Evrensel ahlak yasasını objektif özelliklerin belirlediğini savunan filozoflar, evrensel bir ahlâk yasasının varlığını kabul ederler. Ancak onlara göre bu yasa varlığını insandan, onun öznel yaşamından almamaktadır. Bu yasanın kaynağı insanın dışındadır ve o kendisini insana zorla kabul ettirir. Yani bu yasanın insandan bağımsız objektif bir temeli vardır.

Sokrates: Ona göre tüm insanlara yol gösterecek objektif bir ahlak yasası vardır. İnsanın eylemlerini belirleyen bir takım temel normlar ve değerler vardır. Bu değerlerin kaynağı insanda değildir.

İnsanın nasıl eylemde bulunacağına, bu değerler ışığında akıl karar vermelidir.

Platon: Bir eylemin iyi ya da kötü olmasını, “İyi ideası”na uygun olup olmamasına bağlıyor. İnsanın en yüksek amacı, İyi ideası’na ulaşmaktır.

Aristoteles: Aristoteles’e göre insan, mutluluğa ulaşmak için aşırı uçlardan kaçınmalı,
orta yolu seçmelidir. Gözü kara ile korkaklık arasında orta yol olan cesareti, müsriflik ile cimrilik arasında orta yol olan cömertliği seçmelidir.

Spinoza: Spinoza’da evrensel ahlak yasasını belirleyen en önemli öğe, insanın kendisinin de bir parçası olduğu doğa düzenidir. İnsan doğa yasasına uymalıdır. Onun yasasına uyan iyi, uymayan kötüdür. Ahlaki hayat aklın tutkulara karşı savaşıdır. Amacı da insanı özgür olma durumuna yükseltmektir. İnsanı tutkularından kurtaracak ve aklın öngördüğü yaşam biçimine ulaştıracak olan bilgidir. Bu bilgiyle donanmış olan kişi her şeyin Tanrı’nın özünden zorunlu olarak türemiş olduğunu anlar. İnsanın bundan sonra uyacağı ahlak yasası, bilgisini edindiği evrenin (Tanrı’nın) yasasıdır. Spinoza’da evren ve Tanrı birdir. (Panteist anlayış) Böylece ahlak yasası, insanın dışında objektif bir temele oturmuş olur.

Kant: Ona göre bir eylem, “ödev” duygusundan dolayı gerçekleştirilmişse, ahlakidir.

Kant’a göre bir eylemin gerisindeki ilke, eylemin kendisinden ve sonucundan daha önemlidir. Ödeve uygun davranmak, sağduyu sahibi herkes için yükümlülüktür. Ödevle aklın sesi dile getirilir. “Öyle davran ki, eylemine ölçü aldığın ilke, tüm insanlar için genel bir yasa haline gelebilsin” ilkesi onun evrensel ahlak anlayışını ortaya koymaktadır.

İnsanlar, ahlak yasalarını tüm insanlar için geçerli olabilecek şekilde koydukları için evrensel ve mutlaktır.

AHLAK FELSEFESİ ( ETİK ) Felsefenin ana konuları 3 tanedir. Bunlar varlık, bilgi ve değer (ahlak ve sanat) konularıdır. Varlık ve bilgi konularını incelemiştik. Değerler alanında ise ilk olarak ahlak konusunu ele alacağız. Genel olarak ahlak insanların kendisine göre yaşamlarını düzenledikleri ilkeler, kurallar topluluğudur. Ahlak sayesinde davranışlarımız hakkında iyi-kötü gibi değerlendirmeler yaparız. Ahlak felsefesi (etik) ise genel olarak ahlaktan farklıdır. Etik (ahlak felsefesi) felsefeye özgü yöntem ve tekniklerle ahlak alanını ele alan felsefenin bir alt dalı durumundadır. Ahlakın özünü, ilkelerini araştırır. Ahlaklı olmanın ne olduğu üzerinde durur. Bu alandaki problemlere deney ve gözleme başvurmadan akıl kaynaklı çözümler arar. Ahlak Felsefesinin Temel Kavramları İyi-Kötü: İyi ya da iyilik ahlak felsefesinin temel kavramıdır. Etik için “iyi” ahlakça değerli olandır. Ne var ki bu da kişiden kişiye değişmektedir. Özgürlük: Bireyin kendi iradesi ile birinden birini bilinçli olarak seçmesidir. Özgürlüğün olabilmesi için şu 3 koşul sağlanmalıdır. 1. Birey dış etkiden uzak kendi iradesi ile karar vermeli 2. Bu kararı verirken bilinçli olmalı. Yani normal zekâ ve kişiliğe sahip bilinçli olmalı. Örneğin; akıl hastaları bilinçsizdir. Bu nedenle davranışlarında özgür sayılmazlar. 3. Birey kararını verirken “seçme” olmalı. Birden fazla seçenek olmalı. Yoksa bireyin karşısında tek bir seçenek varsa bu özgürlük olmaz. Örneğin; bir ilköğretim okuluna yazılacak öğrenci bulunduğu bölgede sadece bir okul varsa okulunu seçerken özgür sayılmaz. Sorumluluk: Bireyin tutum ve davranışlarının sonuçlarını üstlenmesidir. Yine sorumluluğun üstlenilebilmesi için kişi davranışı kendi iradesi ile ve bilinçli olarak yapmalıdır. Erdem: Kişinin sürekli ahlakça “iyi” görülen davranışlara yönelmesidir. Vicdan: İnsanda iyi ile kötüyü ayıran yeti bir tür içsel sestir. Ahlak Yasası: Uyulması ahlak açısından gerekli olan kurallardır. Ahlaksal Karar: Ahlak yasalarına uygun olan karardır. Ahlaksal Eylem: Bireyin ahlak yasasına uygun olarak gerçekleştirdiği eylemdir. Ahlak Felsefesinin Temel Soruları Ahlak felsefesinin yanıt aradığı başlıca ahlakla ilgili sorular şunlardır:  Ahlaksal eylemin bir amacı var mıdır?  İnsan ahlaksal eylemde bulunurken özgür müdür?  Ahlak yargılarını din ve bilimin yargılarından ayıran özellikler nelerdir?  Tüm insanların ortaklaşa benimseyebilecekleri evrensel ahlak yasaları var mıdır? v.b. 1. Ahlaksal eylemin bir amacı var mıdır? Ahlak filozofları ahlaksal eylemin bir amacının olduğunda birleşmişler, fakat bu amacın ne olduğu konusunda birleşememişlerdir. Sokrates ve Platon: Mutluluktur. Mutluluğun koşulu bilgiyle temellenen erdemdir. Hedonizm (Aristippos ve Epiküros): Mutluluktur. Mutluluğun koşulu hazdır. Faydacılık (Bentham ve Mill): Mutluluktur. Koşulu faydadır. 1 Demokritos: Mutluluktur. Mutluluğun koşulu düzenli, uyumlu ölçülü bir yaşam ve akla uygun davranışladır. İ. Kant ise ahlaksal eylemin amacının mutluluk değil ödev olduğunu ileri sürer. Daha önceki görüşlere karşı çıkar. Bu cevaplara evrensel ahlak yasası konusunda yer verilecektir. 2. Kişi ahlaksal eylemde bulunurken özgür müdür? İnsan ahlaksal bir karar alırken, bir davranışta bulunurken bu kararı özgür olarak mı alır? Yoksa çeşitli dış faktörlerin etkisinde kalmakta mıdır? Bu soruya verilen cevapları 3 grupta toplayabiliriz. İndeterminizm: Kişi ahlaksal eylemde bulunurken özgürdür. - Psikolojik Kanıt: İnsan eylemde bulunurken, bunu özgür yaptığını bir etki altında olmadığını hisseder. - Sosyolojik Kanıt: Bütün kurallar ve karşılıklı anlaşmalar, insanın özgür bir varlık olduğu varsayımına dayanır. - Ahlaki Kanıt: İnsanın davranışlarını belirleyen ahlaki kuralların dayanağı insanın karar özgürlüğüdür. Özgür insana emir verilir. - Hukuki Kanıt: Ceza hukuku, insanın yaptıı bir davranışın sorumluluğunu taşıdığı ilkesinden hareket eder. Özgür insan sorumlu tutulur. Determinizm: Kişi ahlaki eylemde bulunurken özgür değildir. Çünkü farkında olmadan birey karar verirken çeşitli dış faktörlerin etkisinde kalmaktadır. - Psikolojik Kanıt: İnsan bilinçaltındaki etkenlerin farkında değildir. - Sosyolojik Kanıt: Birey davranışta bulunurken, içinde yaşadığı toplumun kurallarını göz önünde bulundurur. - Ahlaki Kanıt: Ahlaki kurlallar insanın kararlarını etkiler. - Hukuki Kanıt: Hakuki kurallar eylemlerimizi etkiler. Otodeterminizm: Otodeterministlere göre özgürlük bize doğanın bir armağanı değildir. İnsan özgür olarak da doğmaz. Bilgi birikimini zenginleştirerek, kişiliğini geliştirerek özgürleşir. Özgür eylemlerde bulunur. Bu da bizi şu sonuca götürür. Kişiliğini geliştirmiş olanlar, geliştirmemiş olanlardan daha özgürdür. 3. Ahlak yargılarını din ve bilimin yargılarından ayıran özellikler nelerdir? Yargıları genel olarak gerçeklik ve değer yargıları olarak ikiye ayırabiliriz. Gerçeklik yargıları; bilimin yargılarıdır. Deney ve gözleme dayanırlar, kesindirler. Kişiden kişiye değişmezler. Olgusaldır. (Gözlenebilir ve ölçülebilir olaylara ilişkindir.) Değer yargıları ise; gerçekle ilgili değil belli bir konu ya da olayla ilgili kişisel değerlendirmelerimizi içeren yargılardır. Kişisel değerlendirmeye dayandığı için kişiden kişiye bu değerlendirmeler değişir. Yani özneldir. Örneğin; Sanat : güzel - çirkin ( Yaratma alanında ) Din : günah – sevap ( İnanç alanında ) Ahlak : iyi – kötü ( Eylem alanında ) değerlendirmeler yapar. Ahlak yargıları bilim yargılarından farklıdır. Çünkü bilimin yargıları deney ve düşünmeye dayanır. Bu nedenle kişiden kişiye değişmez. Evrensel yargılardır. Oysa ahlak yargıları değer alanına ilişkin olduğundan ve kişisel değerlendirmeyi içerdiğinden bireyden bireye 2 farklılık gösterir. Örneğin; birine göre iyi olan diğerine göre olmayabilir. Ahlakın alanı bilimdeki gibi olgular değildir. Din ile ahlak yargılarıda birbirinden farklıdır. Din dogmalara (doğruluğu deneyle sınanmadan inanılan bir takım düşüncelere) dayanır. Ahlak yargıları zaman ve koşullara bağlı olarak değişmelerine karşın din yargıları bir toplumda zaman ve koşullara göre değişmez aynı kalır. Din yargıları sorgulanamaz. Ahlak yargıları sorgulanabilir. 4. Tüm insanların benimseyebileceği ortak evrensel ahlak yasalarının olup olmadığı problemi “Evrensel bir ahlak yasasının olup olmadığı” problemi etik’in en çok tartışılan problemlerinden birisidir. Kimi düşünürler bu soruyu olumsuz kimileride olumlu yanıtlamışlardır. Önce olumsuz yanıt verenlere değineceğiz. a-) Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Reddedenler Evrensel bir ahlak yasasının varlığını reddeden başlıca yaklaşımlar arasında haz ahlakı, fayda ahlakı, (utilitarizm), bencillik, anarşizm ile F.Nietzche ile J.P.Sartre’ın ahlak anlayışlarını sayabiliriz. HAZ AHLAKI (Hedonizm): Kurucusu Aristippos’tur. En önemli temsilcilerinden biride Epiküros’tur. Hedonizm (Hazcılık) evrensel ahlak yasasının varlığını reddeden ahlaksal eylemin amacının mutluluk; mutluluğun koşulunu da hazda gören bir öğretidir. Aristippos’a göre haz veren şeyler “iyi” haz vermeyenler “kötü”dür. Bu ikisi dışında kalanlar ise önemsizdir. Yaşamın amacında en yüksek hazza ulaşmaktır. En yüksek hazda anlık en yüksek haz duygusudur. Aristippos haz derken maddi nitelikli hazları anlar. Epiküros’a göre ise; “hazzı aramak, acıdan kaçmak yaşamın en güçlü yasasıdır.” Haz en yüksek iyidir. Ancak bu haz bedensel (duyusal) bir haz olmayıp bedenin acılardan uzak durması ruhun sukûna kavuşması biçimindedir. Bir haz yanında acı getirirse o iyi bir haz değildir. Ayrıca Epiküros hazları bedensel ve ruhsal olarak ikiye ayırır. Epiküros’a göre bedensel hazlar kısa sürer. Ruhsal hazlar ise gelip geçici olmayan, uzun süreli hazlardır. Ona göre erdemli ve bilgili olmanın kazandıracağı ruhsal hazlar en yüksek hazlardır. Onun şu sözü bu görüşünü dile getirir. “İnsanın bir ekmeği ile suyu olunca mutlulukta Zeus’la yarışabilir.” Hedonizm ahlaksal eylemin amacını haz olarak görür. Ne var ki haz duyulan şeylerde kişiden kişiye değişir. Bu nedenle hedonizm (haz ahlakı) evrensel bir ahlak yasasının varlığını reddeder. FAYDA AHLAKI (Utilitarizm): Ahlaksal eylemin amacını mutluluk olarak görür. Mutluluğu sağlayan ise faydadır. Bu görüşe göre kişiye çıkar (fayda) sağlayan iyi sağlamayan kötüdür. En önemli temsilcileri J.Bentham ve J.S.Mill’dir. Utilitarizm (faydacılık) kişiye yaralı olanı iyi, zararlı olanı kötü olarak gören bir yaklaşımdır. Faydalı ve zararlı olmak kişiden kişiye değiştiğinden fayda ahlakı evrensel bir ahlak yasasının varlığını reddeder. 3 NOT: Genel olarak fayda ahlakı (utilitarizm) evrensel bir ahlak yasasına karşıdır. Fakat fayda ahlakını savunan Bentham ve Mill bu konuda (evrensel ahlak yasasının olup olmadığı) farklı düşünmektedir. Bentham ve Mill’in evrensel ahlak yasasını nasıl açıkladığını daha sonra göreceğiz. BENCİLLİK (Egoizm): Günlük hayatta bencillik bir kişilik özelliği olarak bireyin sadece kendi çıkarını düşünerek hareket etmesi, başkalarının hak ve çıkarlarını göz ardı etmesidir. Ahlaki anlamda ise; insanın kendi çıkarına, egosuna uygun hareket etmesinin iyi olduğunu ileri süren felsefi bir görüştür. Bu görüşe göre insan doğası gereği bencildir Kendi beni ön plandadır. Her şeyde olduğu gibi ahlakta da egemen olan çıkardır. En önemli temsilcisi T.Hobbes’tur. Egoizmde ahlaksal ilkeler değil bireyin kendi benine, çıkarına uygun davranması önemlidir. Kişinin kendi benine, çıkarına, isteğine uygun davranış ahlaklılığın ölçütü olarak görülürse bu da kişiden kişiye değişeceği için tüm insanlar için geçerli bir ahlak yasasından söz edilemez. Ahlaksal davranış kendini koruma içgüdüsünden kaynaklanır. ANARŞİZM (Kural Tanımazcılık): Devlet, din, ahlak v.b. kurumların insana baskı yaptığını, insanın özgürlüğünü kısıtladığını ileri süren bir görüştür. Bu görüşe göre insan bu kurumlar olmadan da yaşayabilir. Bu nedenle bu kurumların kaldırılmasını savunur. Buna göre bütün toplumsal kurumlar (ahlak, aile, din v.b.) ve değer sistemleri ile birlikte devlette yıkılması gerekli olanlar arasındadır. En önemli temsilcileri Proudhon (Prüdon), Bakunin, Kropotkin ve Stirner (Şitörnır)’dır. Anarşist ahlak anlayışı ortak toplumsal değerleri reddederek bireysel iradeyi savunur. Bu anlamda herkes için geçerli bir evrensel ahlak yasasının varlığını da reddeder. F. NİETZCHE (Niçe): Evrensel bir ahlak yasasının varlığını reddeden Nietzche’ye göre toplumda iki sınıf vardır. Bunlar halk sınıfı ve seçkinler sınıfıdır. Ona göre halk sınıfı sürü durumundadır. Din ve gündelik ahlak kuralları bu sınıf için yeterlidir. Nietzsche’ye göre halkın ahlakı sürü, köle ahlakıdır. Seçkinler sınıfına yakışan ahlak ise bencil, acımasız, iradeyi güçlendiren insan doğasına uygun olan ahlaktır. Nietzsche’ye göre bu yeni ahlak seçkinler sınıfı arasında yetişecek “üst insan”larca konulacaktır. Filozof bu üst insanların koyacağı ahlaka “efendi ahlakı” der. Ona göre bu korkaklara ve sıradan kimselere yarayan bu köle ahlakından kurtulmanın zamanı gelmiştir. Ona göre üst insan güçlü iradenin temsilcisidir. Nietzche’ye göre yapılması gereken insanları ahlaktan kurtarmak ahlakla birlikte suç ve ceza kavramlarını da dünyadan çıkarmaktır. İnsan hayatının bütün değerlerini(Din, ahlak v.b.) reddettiği için Nietzsche evrensel bir ahlak yasasının da varlığını yadsır. J.P.SARTRE: Egzistansiyalizm(Varoluşculuk) felsefesinin temsilcilerindendir. Varoluşculuk çağımız felsefe akımlarının en popüler olanlarından biridir. Varoluşcu 4 felsefeye göre evreni toplumu anlamak için sadece bireyi onun yaşamını ele almak yeterlidir. Felsefenin konusunda varoluş ve yaşam olmalıdır. Bu nedenle felsefe varoluşun bilincine vardırmaya, yaşama anlam kazandırmaya yönelik olmalıdır. Sartre’a göre insan dışında tüm varlıkların özü varoluşdan önce gelir. Örneğin tüm ağaçlar ağaç özüne, tüm geyikler geyik özüne göre varolurlar. Yalnız insanda varoluş özden önce gelir. İnsan özü doğası diye bir şey yoktur. Evrende kendi varoluşunu yaparak özünü oluşturan yalnızca insandır. Filozofa göre insan dünyaya atılmış bir varlıktır. Kendi varoluşunu tamamlayarak özünü oluşturmak durumundadır. Ona göre insan doğuştan iyi, kötü, dürüst ya da suçlu değildir. Özgürce yaptığı eylemlerle iyi, kötü gibi ahlaki değerleri oluşturur. Sarte’a göre doğuştan gelen nitelikler yoktur. İnsan bütün niteliklerini kendi yaşamında yaptığı özgür eylemlerle oluşturur. Çünkü ona göre insan her zaman karar vermek, seçmek zorundadır. Bu karar verme ve seçme sonucu nasıl bir insan olacağını belirler. Örneğin kişinin dürüst bir insan ya da hırsız olması, özgürce seçimi sonucu gerçekleşir. Sartre’a göre insan tüm eylemlerini dolayısıyla da ahlaki eylemlerini özgür iradesiyle belirler. Bu nedenle de evrensel bir ahlak yasasını reddeder. Ahlaksal davranış ahlaki bir yasaya göre değil kişinin özgürce yaptığı bir eylemdir. b-) Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Kabul Edenler: Bazı düşünürler evrensel bir ahlak yasasının varlığını kabul ederler. Bu yasayı kabul eden düşünürler, bu yasayı belirleyen özellikler konusunda iki gruba ayrılırlar. Bunlar; evrensel ahlak yasasını sübjektif ve objektif özelliklerin belirlediğini söyleyen filozoflardır. 2-)Evrensel Ahlak Yasasını Belirleyen Özellikler: a-)Evrensel Ahlak Yasasını Sübjektif Özelliklerin Belirlediğini İleri Sürenler: Bazı düşünürler evrensel bir ahlak yasasının olduğunu ve bu yasanın insanın biyolojik ve ruhsal durumundan kaynaklandığını ileri sürerler. Tanrı ya da toplum gibi insanın dışındaki objektif (tarafsız) değerlerden kaynaklanmayan bu yasa, daha çok insanın doğasıyla ve koşulları ile ilgilidir ve insanın özellikleri tarafından belirlenir yani sübjektif (öznel)dir. Bentham ve Mill’e göre; ahlaksal eylemin amacı mutluluk, koşulu faydadır. İnsan doğası gereği acıdan kaçar, hazza yönelir, mutluluğa erişmek ister. Her zaman kendi çıkarını, faydasını düşünür. Ne var ki faydacı ahlak (utilitarizm) anlayışının kurucularından Bentham ve Mill insanın yalnızca kendi faydasını çıkarını gözeterek mutlu olamayacağını düşünürler. Çünkü bireysel mutluluğumuz toplum içerisinde yaşadığımızdan diğer insanların mutluluğuyla da ilişkilidir. Bu nedenle bireysel mutluluğumuzu diğer insanların mutluluğu ile uzlaştırmak zorundayız. Bunun yolu da yalnızca kendi faydamızı değil toplumdaki diğer insanların faydasını, çıkarını gözeterek hareket etmemizdir. Bu yolla toplumdaki diğer insanları mutlu ederek kendi mutluluğumuzu da sağlamış olacağız. 5 Örneğin bir çocuğun mutluluğu kendisine olduğu kadar aile bireylerinin mutluluğuyla da ilişkilidir. Aile bireylerinin biri üzgün ise bu da çocuğu etkiler. Bu nedenle çocuk diğerlerinin de faydasını dolayısıyla mutluluğunu düşünmelidir. O halde Bentham ve Mill’e göre “Yalnız tek insan için değil, herkes için faydalı olan” evrensel ahlak yasası kabul edilmelidir. Görüldüğü gibi bu yasa kişiye bağımlı, kişiden kişiye değişen (sübjektif) bir yasadır. Henri Bergson’a göre de evrensel ahlak yasası sübjektif bir yasadır. Ona göre doğru bilgide olduğu gibi, doğru eylemin ölçütü de sezgidir. İnsan neyin iyi neyin kötü olduğunu sezgi ile kavrayabilir. Örneğin boş zamanını müzik dinleyerek ya da film izleyerek geçirebilir. Ya da yardıma muhtaç bir insana yardımda edebilir. Burada bireyin tutumunu belirlemesinde yardım edecek sezgidir. Çünkü ancak sezgisi, kişinin müzik dinlemek ya da film izlemek yerine kişiye yardım etmesini söyleyebilir. Bu nedenle Bergson’a göre “Kişinin sezgisine uyarak hareket etmesi iyi, uymayarak hareket etmesi kötüdür” Bu bir evrensel ahlak yasasıdır. b-)Evrensel Ahlak Yasasını Objektif Özelliklerin Belirlediğini İleri Sürenler: Bazı düşünürlere göre evrensel ahlak yasası vardır ve bu yasa insanın kendisi tarafından belirlenmez. Varlığını insanın dışında bir temelden alır. Örneğin Platon’a göre iyi ideasından, tasavvuf düşüncesinde tanrıdan alır. Yani bu yasa kaynağı itibariyle kişiye bağımlı olmayan objektif (tarafsız) bir yasadır. Objektif bir evrensel ahlak yasasını savunanlar ise; Sokrates, Platon, Farabi, Spinoza, İ. Kant’dır. Ayrıca evrensel dinler(İslamiyet, Hristiyanlık, Musevilik) ve tasavvuf düşünceside evrensel bir ahlak yasasını kabul etmektedir. Şimdi bunları görelim. Platon: Platon herkes için geçerli(genel-geçer) bir bilginin varlığını nasıl “idealar kuramına” göre açıklamışsa, evrensel bir ahlak yasasının varlığını da “idealar kuramı”na göre açıklar. Platon’a göre iki ayrı evren(nesneler ve idealar) vardır. Asıl olan idealar evrenidir. Nesneler dünyası görünüşten ibarettir. Buradaki varlıklar birer kopyadır. Platon’a göre idealar dünyasında bulunan idealar içerisinde en yücesi “iyi ideası”dır. Ona göre “iyi ideasına uygun eylem ahlaklı, uygun olmayan eylem ahlaksızdır.” Bu bir evrensel ahlak yasasıdır. Görüldüğü gibi Platon ahlak yasasının kaynağını iyi ideasına bağlar. İyi ideası da insanın dışında, insana bağımlı olmayan objektif bir idea(fikir)dir. Bu nedenle de evrensel ahlak yasası objektif bir yasadır. Farabi: Evrensel bir ahlak yasasını kabul eden ve bu yasanın objektif özellikler tarafından belirlendiğini söyleyen filozoflardan biriside Farabi’dir. Farabi’ye göre insan aklı iyi ile kötüyü, yararlı ile zararlıyı, doğru ile yanlışı birbirinden ayırır. Farabi’nin varlık anlayışına göre akıl ruhtan, ruh ise etkin akıldan gelir. Etkin akılda tanrısal akıldan çıktığı için iyi ile kötünün kriteri Tanrı tarafından belirlenmiştir. Kişi akla uygun davranışta bulunursa ahlaklı hareket etmiş olur. Farabi’ye göre bu bir evrensel ahlak yasasıdır. Bu yasa Tanrı tarafından belirlendiği ve kişiye bağlı olmadığı için objektif(tarafsız) bir yasadır. 6 B.Spinoza: Spinoza panteist bir filozoftur. Panteizm evren(doğa) ile Tanrı’nın bir (aynı şey) olduğunu söyleyen öğretidir. Bu görüşe göre evren(doğa) Tanrı’nın bir parçasıdır, Tanrıdır. Spinoza’ya göre insan tutkular ve düşünce ikilemi içerisinde yaşar. Tutkular bir ruhun bulanık ve karışık yönünü oluşturur. Tutkular içerisindeki insan bir köledir. Düşünce durumunda ise özgürdür. Özgürlük erdemdir. Ahlakın amacı da insanın düşünce ile tutkularını yenmesidir. Ahlaki hayat, aklın tutkulara karşı savaşıdır, insanın tutkuların kölesi olmaktan kurtarıp, onu özgür kılmaktır. Filozofa göre insan özgürlüğe ancak bilgi ile ulaşabilir. Bilmek, Tanrı’yı bilmek demektir. Tanrı ile doğa(evren) aynı şey olduğundan (panteizm) doğayı bilmek Tanrı’yı bilmektir. Doğa yasalarına uygun hareket etmek Tanrı’ya uygun hareket etmektir. Bu durumda ahlak yasası sa bellidir. “Doğanın (Tanrı’nın) yasalarına uygun hareket iyi, uymayan kötüdür.” Bu bir evrensel yasadır ve objektiftir. Yanı kaynağını insanın dışından Tanrı’dan(doğadan) alır. İ.KANT: Ahlak yasasının nesnel olarak varlığını kabul eden bir filozoftur. Demokritos’tan J.Stuart Mill’e kadar uzanan ilk, orta ve yeniçağ süreci içerisinde ahlaksal eylemin amacı mutluluk olarak görülmektedir. Örneğin Demokritos, Sokrates, Aristoppos, Epiküros ilk çağda, bireyci mutluluktan söz ederken 18. yy’da Bentham ve Mill’le bireyci mutluluk yerini toplumcu mutluluğa (fayda ahlakı) bırakmıştır. Alman filozofu İ.Kant bu mutlulukçu ahlak anlayışının insanın yapıp etmelerini (davranışlarını) açıklayamayacağını savunmuştur. Mutlulukçu ahlak anlayışlarını sert biçimde eleştirmiştir. Kant’a göre ahlaksal eylemin amacı “ödev”dir. Ödev de kişinin sadece niyet olarak iyiyi istemesidir. İyi niyet aynı zamanda davranışın ahlaklı ya da ahlaklı olmadığını belirleyen ölçüttür. Kant eylemleri zorlama ya da özgürce yapılan eylemler olarak ikiye ayırır. Özgür eylemleri de ödeve uygun ve ödevden doğan eylemler olmak üzere ikiye ayırır. Kant’a göre ödeve uygun eylem tutkuların etkisiyle yapılmış eylemlerdir. Ödevden doğan eylemler ise kişinin sadece iyi niyet duygusuyla yapılmış eylemlerdir. Ahlaki eylem ödevden doğan eylemdir. Örneğin bir kreş öğretmeninin çok sorunlu bir çocuğa sabır gösterip ona anlayışlı davranmasının ahlaklı bir davranış olup olmadığını belirleyen temeldeki iyi niyettir. Eğer öğretmen kötü davranışının bir biçimde duyulacağını ve işsiz kalacağı korkusuyla böyle bir davranışta bulunmuşsa bu ödeve uygun bir eylemdir ve ahlaki değildir. Fakat öğretmen yalnızca çocuğa kötü davranmaması gerektiğini düşünerek sadece iyi niyetle bu davranışı yapmışsa bu davranış ödevden doğan eylemdir ve ahlakidir. Kant’a göre koşulsuz çıkar gözetmeden yapılan eylem(ödevden doğan) ahlaklıdır. Diğer eylemler ahlaklı değildir. Bu bir evrensel yasadır. Ahlak Yasasının Evrensel Dinlere Göre Temellendirilmesi Evrensel dinler tam anlamıyla tek tanrılı (monoteist) dinlerdir. Tanrı öncesiz ve sonrasızdır. Evreni yoktan var eden, içindekilerin tümünü yaratandır.(İslamiyet, Hıristiyanlık, Musevilik) Bu dinlerin kutsal kitapları, uyulması gerekli dinsel ve toplumsal kuralları içermektedir. 7 Evrensel dinlerde ahlak yasası Tanrı tarafından koyulmuştur. Neyin “iyi” neyin “kötü” olduğu önceden saptanmış, kutsal kitaplarında belirtilmiştir. Tasavvuf Düşüncesinde Evrensel Ahlak Yasasının Temellendirilmesi Tasavvuf (gizemcilik), insanın duygu ve sezgi yoluyla Tanrı’ya erişmesini ve onunla bütünleşmesini mümkün gören bir öğretidir. İslam tasavvufun kaynağı Kuran-ı Kerim ve hadistir. Tasavvufta Tanrı’ya varmanın yolu akıl değil, sevgi (gönül) dir. Tanrı’ya giden “ince uzun yol” kişi kendi aşmak durumundadır. Tasavvuf düşüncesi Allah’ın “ben gizli bir hazineyim, istedim ki bilineyim” sözünün yorumlanmasıyla ortaya çıkmıştır. Buna göre Allah’ın varlık âlemini kendi özüne duyduğu aşktan dolayı oluşturduğu savunuldu. Böylece Tanrı’ya korkuyla ya da bir çıkar umarak değil, sevgiyle, aşkla, coşkuyla yaklaşmak gereği benimsendi. Sonuçta tasavvuf felsefesi bir sistem olmakla kalmadı, bir yaşam felsefesine dönüştü. Tasavvufa gönül verenden(sofi) beklenen şunlardır. Nefse egemen olma, ahlakı güzelleştirme, dünya zenginliklerinden olabildiğince uzak durma, Allah’a yönelme ve tam bir inanç içinde onda ölümsüzleşme. Türk-İslam kültür dünyasının öde gelen mutasavvıfları şunlardır: Mevlana, Yunus Emre ve Hacı Bektaş Veli. Bunların ahlak yasasını nasıl temellendirdiklerini görelim. MEVLANA: Horasan bölgesinin Belh kentinde doğmuş Konya’da yaşamış ve ölmüştür. Öncelikle şu iki soruya yanıt aramıştır. 1-)Evrenin varlık nedeni nedir? 2-) İnsanın bu evrendeki yeri ve değeri nedir? Mevlana birinci soruya vahdet-i vücud (varlığın birliği; Tanrı evrenin özü öteki canlı ve cansız varlıklar da onun belirtileridir.)inancı içinde açıklar. Ona göre Tanrının “gizli bir hazine” olmaktan çıkıp bilinmesi, iyilik ve güzelliğini göstermeyi arzulaması evrenini varlık nedenidir. İkinci soruya gelince(insanın evrendeki yeri ve değeri) Mevlana’ya göre insan evrendeki diğer yaratıklardan üstündür. Diğer varlıklar içinde kendisine ilahi bir ruh üstlenmiş, Tanrı’nın özünü, güzellik ve iyiliğini sezebilecek tek varlık odur. Mevlana’da ahlak yasasının temelinde Tanrı’ya duyulan sevgi(aşk) yatmaktadır. Aşk yaratılmış her varlığın Tanrı adına sevişmesidir. Buradan ahlak yasası çıkar “Yaradılan her varlığı sevmek iyi, sevmemek kötüdür.” YUNUS EMRE: Türk şairi ve düşünürüdür. Yunus’a göre tek gerçek Tanrı(Hakk)dır. Doğru bilgi Tanrı’yı tanımaktır, en yüce değer ona yönelmektir. Bunun tek yolu da sevgidir. Yunus Emre’de de yaratılan her varlığın Allah adına sevilmesi ahlak yasasıdır. Çünkü yaratılan her varlık Allah tarafından yaratılmıştır. Bu nedenle her varlıkta Allah’ın farklı bir güzelliği bulunmaktadır. (Vahdet-i vücud) Yunus’a göre insandaki benlik insanı bencil, çıkarcı, hırslı yapar. Onu sevgiden dolayısıyla Allah’tan uzaklaştırır. O halde beni etkisiz kılmak gerekir bunun da tek yolu sevgi(aşk)dır. Yunus’a göre sevgi ile “bencil” benlik yerine “ilahi benlik” kişiye konabilir. Bu da onu daha çok Tanrı’ya yaklaştırır. HACI BEKTAŞ VELİ: Türk mutasavvıflarından olan Hacı Bektaş’ın benimsediği felsefi öğreti vahdet-i vücuddur. Bu görüşe göre Tanrı’dan başka hiçbir varlık gerçek değildir. O tüm varlıkların varlık nedenidir. Hacı Bektaş’ta Tanrı’ya ulaşma üç aşamada gerçekleşir. 8 1-) Vahdetişuhüd: Kişinin çevresinde gördüğü her şeyi Tanrı’ya açıklaması 2-) Vahdetikusüd: Bu aşamada kişi çevresinde gördüğü değişik nesnelerin aynı özden geldiğini düşünür ve bunları maddesel olan tek özde birleştirir. 3-) Vahdetivücud: Bu aşamada maddesel olan evrenle ruhsal olan Tanrı’nın ikiliği ortadan kalkar. Tek varlığın eş değişiyle Tanrı’da birleşip kaynaşırlar. Hacı Bektaş’a göre bu aşamaya (Vahdetivücud) ulaşan kişi kâmil (olgun)insandır. Yaradanla (Hakk) yaratılanı (Halk) ayrı görmez. Bu duruma yani Hakk ile Halk’ın birliğine “aynü’l cem” denir. Hacı Bektaş’ta da yaradılan her varlığın Allah adına sevilmesi bir ahlak yasasıdır. KAVRAMLAR Erek: amaç İstenç (irade): İstenilmiş olanı gerçekleştirmeye karar verme ve yerine getirme gücü. Ahlaksal eylem için karar verebilme yetisi. Evdaimania: Yaşamın anlamını mutlulukta bulan farklı öğretilere verilen ortak ad. Olgu: Gözlemlenebilir veya ölçülebilir şeylerin genel ifadesi. Örneğin yağmur bir olgudur. Değer: Nesne ve olaylar hakkında yaptığımız olumlu ve olumsuz değerlendirmelerdir. Duygu, istek ve ihtiyaçlara bağlıdır. Hedonizm (Hazcılık): Ahlaksal eylemin amacının haz olduğunu savunan öğretidir. Utülitarizm (Faydacılık): Ahlak felsefesinde ahlaki eylemin amacının fayda, çıkar olduğunu savunan görüş. Tasavvuf: İnsanın duygu ve sezgi yoluyla Tanrı’ya erişmesini ve onunla bütünleşmesini mümkün gören öğretidir. Göreli: Bir başka şeye bağlı olan, durumdan duruma değişen. Amoral: Ahlak dışı Olgusal: Gözlemlenebilir veya ölçülebilir olayların genel ifadesi. Örneğin; yağmur olgusaldır. Ahlak değildir. Epiküryen: Dünyevi hazlara aşırı düşkünlük. 9