Bebeklerin Gözü Neden Akar

ÇERKES DİYALEKTLERİ ÇERKES DİYALEKTLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ Şamil Emre AYDIN / Жыкъуэ Щамил 1  E-Kitap ISBN 978-605-65691-1-1 Adana 2015 2  İÇİNDEKİLER GİRİŞ ....................................................................................... 10 TEŞEKKÜR ............................................................................ 11 1. BÖLÜM: ÇERKES DİYALEKTLERİNİN SINIFLANDIRILMASI .......................................................... 12 1.1. BATI ÇERKESÇE’NİN DİYALEKTLERİ................ 13 1.1.1. KIYI DİYALEKTLERİ ...................................... 13 1.1.1.1. ŞAPSIĞ DİYALEKTİ................................ 13 1.1.1.2. HAKUÇ DİYALEKTİ ............................... 14 1.1.1.3. NATIHUAY - NATUHUAC DİYALEKTİ14 1.1.2. BOZKIR DİYALEKTLERİ ............................... 15 1.1.2.1. ÇEMGUY DİYALEKTİ ............................ 15 1.1.2.2. BJEDUĞ DİYALEKTİ .............................. 15 1.1.2.3. ABZAX DİYALEKTİ................................ 15 1.1.2.4. HATIKUAY DİYALEKTİ ........................ 16 1.1.2.5. MAHOŞ DİYALEKTİ ............................... 16 1.1.2.6. JANE DİYALEKTİ .................................... 17 1.1.2.7. YECERIKUAY DİYALEKTİ ................... 17 1.1.2.8. MAMHIĞ DİYALEKTİ ............................ 17 1.2. DOĞU ÇERKESÇE’NİN DİYALEKTLERİ ............. 18 1.2.1. KABARDEY DİYALEKTİ................................ 18 3  1.2.1.1. DOĞU KABARDEY (KÜÇÜK KABARDEY) ......................................................... 18 1.2.1.2. ORTA KABARDEY (BÜYÜK KABARDEY) ......................................................... 18 1.2.1.3. BATI KABARDEY ................................... 19 1.2.2. BESLENEY DİYALEKTİ ................................. 19 2. BÖLÜM: FONETİK YÖNDEN FARKLILIKLAR ............ 20 2.1. SES AYKIRILAŞMALARI (DİSİMİLASYONLAR) 20 2.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI ................................................. 20 2.1.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE ŞAPSIĞ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 20 2.1.1.2. BATI LİTERATÜRÜ VE HAKUÇ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 24 2.1.1.3. BATI LİTERATÜRÜ VE NATIHUAY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 26 2.1.1.4. BATI LİTERATÜRÜ VE BJEDUĞ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 27 2.1.1.5. BATI LİTERATÜRÜ VE ABZAX DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 29 4  2.1.1.6. BATI LİTERATÜRÜ VE HATIKUAY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 31 2.1.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI ................................................. 33 2.1.2.1. DOĞU LİTERATÜRÜ VE KABARDEY DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 33 2.1.2.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE BESLENEY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI............................................ 41 2.1.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI ............... 44 2.1.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ YABANCI KELİMELERDE GÖRÜLEN SES AYKIRILAŞMALARI ..................... 65 2.2. SES GÖÇÜŞMELERİ (METATEZLER) ................... 69 2.3. SES DÜŞMELERİ ...................................................... 71 2.3.1. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ KARŞILIKLI SES DÜŞMELERİ ............................................................... 71 2.3.2. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE YABANCI KELİMELERDE GÖRÜLEN SES DÜŞMELERİ ................................... 76 2.3.3. HER İKİ LİTERATÜRE DE UYMAYAN SES DÜŞMELERİ ............................................................... 77 5 3. BÖLÜM: MORFOLOJİK YÖNDEN FARKLILIKLAR.... 79 3.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ MORFOLOJİK FARKLILIKLAR ........... 79 3.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDA ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK ............................................. 79 3.1.1.1. GELECEK ZAMAN EKİNDE FARKLILIK ................................................................................. 79 3.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ MORFOLOJİK FARKLILIKLAR ........... 80 3.2.1. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ OLUMSUZ SORU EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK ............................. 80 3.2.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ OLUMSUZLUK EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK ............................. 81 3.2.3. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ ÇOĞUL EKİNDE GÖRÜLEN FARK........................................................ 81 3.2.4. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDA ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ..................................... 82 3.2.4.1. GELECEK ZAMAN EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR .................................................... 82 3.2.5. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ KOŞAÇ (COPULA) FARKLILIKLARI ........................................................ 83 6  3.2.5.1. BİLDİRME KOŞACINDAKİ FARKLILIK ................................................................................. 83 3.2.5.2. OLUMSUZLUK KOŞACINDAKİ FARKLILIK ............................................................ 84 3.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ MORFOLOJİK FARKLAR ............................................... 85 3.3.1. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ..................................... 85 3.3.1.1. ŞİMDİKİ ZAMAN EKİNDE FARKLILIK 85 3.3.1.1.1. ŞİMDİKİ ZAMANIN HİKAYESİ .... 86 3.3.1.2. GELECEK ZAMAN EKİNDE FARKLILIK ................................................................................. 87 3.3.1.2.1. GELECEK ZAMANIN HİKAYESİ .. 87 3.3.1.3. GEÇMİŞ ZAMAN EKİNDE FARKLILIK 88 3.3.1.3.1. GEÇMİŞ ZAMANIN HİKAYESİ ..... 88 3.3.1.4. GENİŞ ZAMAN EKİNDEKİ FARKLILIK88 3.3.1.4.1. GENİŞ ZAMANIN HİKAYESİ ........ 89 3.3.2. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE OLUMSUZLUK EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ..................................... 89 3.3.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE OLUMSUZ SORU EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR .............. 90 7  3.3.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE ÇOĞUL EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ......................................................... 91 3.3.5. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE KARŞILAŞTIRMA CÜMLELERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK ............. 92 3.3.6. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE ZAMİRLERDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ......................................................... 93 3.3.7. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE KÜÇÜLTME EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK ............................................. 94 3.3.8. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE AİTLİK ÖN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR ..................................... 95 3.3.8.1. ÜÇÜNCÜ TEKİL KİŞİ İLE İLGİLİ AİTLİK ÖN EKİNDEKİ FAKRLILIK ................................. 95 3.3.8.2. ÜÇÜNCÜ ÇOĞUL KİŞİ İLE İLGİLİ AİTLİK ÖN EKİNDEKİ FARKLILIK ................... 96 3.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ KOŞAÇ (COPULA) FARKLILIKLARI ........................... 97 3.4.1. BİLDİRME KOŞACINDAKİ FARKLILIK ...... 97 3.4.2. OLUMSUZLUK KOŞACINDAKİ FARKLILIK ...................................................................................... 98 3.5. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE YETERLİLİK EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR... 99 8 4. BÖLÜM: LEKSİKOGRAFİK SEMANTİK YÖNDEN FARKLILIKLAR .................................................................. 100 4.1. EŞ ANLAMLI (SİNONİM) KELİMELER .............. 100 4.1.1. LİTERATÜRLER ARASI GEÇİŞ YAPMAYAN SİNONİM KELİMELER............................................ 100 4.1.2. BATI LİTERATÜR KULLANIMI DOĞUDA VARKEN, DOĞU LİTERATÜR KULLANIMI BATIDA OLMAYAN SİNONİM KELİMELER ...... 106 4.1.3. DOĞU LİTERATÜR KULLANIMI BATIDA VARKEN, BATI LİTERATÜR KULLANIMI DOĞUDA OLMAYAN SİNONİM KELİMELER .... 108 4.2. EŞ SESLİ (HOMONİM) KELİMELER ................... 109 KAYNAKÇA ........................................................................ 111 9 GİRİŞ Dil, toplumun anlaşmak için yarattığı bir araçtır. Bu araç; zaman, coğrafya, siyasi koşullar, inançlar ve diğer kültürlerle etkileşim gibi faktörler nedeniyle değişime uğramaya müsaittir. Bu müsaitliği nedeniyle; ses, yapı ve söz dizimi bakımından farklılaşarak diyalektlere ayrılır. Zamanla bu diyalektler de birbirinden ayrılarak farklılaşır ve bağımsız diller hâline gelirler. Kimi diyalektler de zamanla ölürler. Yani diller zamanla gelişir, değişir, alt gruplara ayrılır ve başkalaşırlar. Birçok dilde olduğu gibi Çerkes dilinde de bu farklılaşma aşamaları gözlemlenmektedir. Okumakta olduğunuz bu çalışma, Çerkes dilinin diyalektlerini tanıtmayı ve Çerkes diyalektlerinin karşılaştırmalı analizini yaparak Çerkes Diyalektolojisine ufak da olsa katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Farklılıkların öğrenilmesi, farklı diyalektlerle anlaşmayı kolaylaştıracak ve ortak dile doğru bir kapı aralayacaktır. Şamil Emre AYDIN Жыкъуэ Щамил 1 1 [email protected] adresi üzerinden görüş, eleştiri ve önerilerinizi tarafıma iletebilirsiniz. 10 TEŞEKKÜR Bitmek bilmez sorularıma değerli zamanlarını ayırarak cevap veren ve kaynak kişi olarak yardımını esirgemeyen, aşağıda ismi geçen arkadaşlarıma ve dostlarıma teşekkürü borç bilirim. 11 1. BÖLÜM: ÇERKES DİYALEKTLERİNİN SINIFLANDIRILMASI Çerkesler tarafından ‘‘Адыгэбзэ (Adıgebze)’’ olarak nitelendirilen Çerkesçe, Kuzeybatı Kafkas dilleri ailesine mensup eklemeli bir dildir. Kökleri tarih öncesi çağlara kadar uzanan Çerkesçe, günümüzde Doğu Çerkesçe ve Batı Çerkesçe olmak üzere iki grupta incelenir. Doğu Çerkesçe, tarihî Çerkesya’nın doğusundaki günümüz Kabardey-Balkarya ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyetlerinde resmi olarak kullanılır. Batı Çerkesçe ise tarihî Çerkesya’nın batısındaki günümüz Adıge Cumhuriyetinde resmi olarak kullanılır. 2 ÇERKESÇE BATI ÇERKESÇE 3 DOĞU ÇERKESÇE 4 Kabardey (Къэбэрдей) Kıyı Diyalektleri Diyalektleri 5 Şapsığ (Шапсыгъ) Doğu Kabardey Hakuç (ХьакIуцу) Terek (Тэрч) Natıhuay (Нэтыхъуай) - Nathuac (Натхъуадж) Mezdok (Мэздэгу) Bozkır Diyalektleri Orta Kabardey 2 Günümüzde Doğu Çerkesçe ve Batı Çerkesçe arasında büyük aykırılıklar olduğunu öne süren bazı dilbilimcilerin bu iki diyalekti iki farklı dil olarak nitelemeleri ve Çerkeslerin üç farklı ülkede üç farklı isimle (Adıge – Çerkes – Kabardey) üç farklı milletmiş gibi gösterilmesi kafa karışıklığı yaratmaktadır. 3 ISO’nun dil kodlandırma sisteminde ‘‘ISO 639-3: ady’’ olarak anılmaktadır. Bakınız: http://www.ethnologue.com/language/ady 4 ISO’nun dil kodlandırma sisteminde ‘‘ISO 639-3: kbd’’ olarak anılmaktadır. Bakınız: http://www.ethnologue.com/language/kbd 5 Üstte belirtilen Kabardey diyalektlerinin dışında, literatürde ‘‘Kuzey Kabardey diyalektleri’’ adı altında ‘‘Mulka’’ ve ‘‘Zabardiqa’’ diyalektlerinden bahsedilmiş olsa da, bu diyalektlere ait doyurucu veri bulunmadığından bu diyalektleri çalışmama eklememe kararı aldım. 12  Çemguy (КIэмыгуй) Baksan (Бахъсэн) Bjeduğ (Бжъэдыгъу) Malka (Балъкъ) Abzax (Абдзах) Batı Kabardey Hatıkuay (Хьатыкъуай) Kuban (Псыжь) Kuban-Zelençuk Mahoş (Мэxъош) (Инджыдж) Besleney (Беслъэней) Jane (Жанэ) Diyalekti Yecerıkuay (Еджэрыкъуай) Mamhığ (Мамхыгъ) 1.1. BATI ÇERKESÇE’NİN DİYALEKTLERİ 1.1.1. KIYI DİYALEKTLERİ Karadeniz kıyısına yakın coğrafyalarda konuşulmuş diyalektler. 1.1.1.1. ŞAPSIĞ DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Şapsığ (Шапсыгъ) boyundan almaktadır. Şapsığlar diasporada Kabardeyler ve Abzaxlardan sonraki en kalabalık üçüncü Çerkes boyudur. Şapsığ diyalekti Türkiye dışında, Adıge Cumhuriyeti’nde, Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde ve İsrail’in kuzeyindeki Kfar Kama beldesinde konuşulmaktadır. 1924’te kurulan Şapsığ Ulusal Rayonu’nun, 1945’te kaldırılmasına kadar Batı Çerkes literatürü Şapsığ diyalekti üzerine inşâ edilmişti. 13 1.1.1.2. HAKUÇ DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Hakuç (ХьакIуцу) boyundan almakta olan bu diyalekt, Rusya’daki Kıyıboyu Şapsığ’da Soçi’ye bağlı Thağapş (Kirova) köyünde ve Türkiye’de konuşulmaktadır. Bazı dilcilere göre Hakuç konuşma tarzı, Şapsığ diyalektinin bir aksanı iken, bazı dilcilere göre ise apayrı bir diyalekttir. Ben de bu çalışmada Hakuç konuşmasını ayrı bir diyalekt olarak ele almayı uygun gördüm. Bunun sebepleri olarak, Hakuç ve Şapsığ diyalektlerindeki ses olaylarında görülen farklılaşmalar ile Kafkasya’da Hakuç - Ubıh etkileşimi nedeniyle Hakuç diyalektinin Ubıhça’ya en yakın diyalekt olması gösterilebilir. 1.1.1.3. NATIHUAY - NATUHUAC DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Natıhuay - Nathuac (Нэтыхъуай - Натхъуадж) boyundan almakta olan bu diyalekt, eskiden Anapa ve Ts’emez (Novorossiysk) civarlarında kullanılmaktaydı; fakat bugün Kafkasya’da Adıge Cumhuriyetine bağlı Natıhuay köyü dışında konuşanı kalmamıştır. Türkiye’de de az da olsa konuşanı vardır. Kayıtlara geçmesi önem arz eden bu diyalektle ilgili bulabildiğim kısıtlı bilgileri çalışmama ekledim. 14 1.1.2. BOZKIR DİYALEKTLERİ Kuban ırmağı havzasında konuşulmuş diyalektler. 1.1.2.1. ÇEMGUY DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Çemguy (Кlэмыгуй) boyundan almakta olan bu diyalekt, büyük ölçüde Batı Çerkes Literatürünün temelini oluşturmaktadır. Çemguyların tarihî toprakları Laba ve Belaia nehirleri arasındadır. Nüfusları Kafkasya’da fazla iken diasporada çok azdır. 1.1.2.2. BJEDUĞ DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Bjeduğ (Бжъэдыгъу) boyundan almakta olan bu diyalekt, Adige Cumhuriyetinin Kuban Nehri boyunda ve Türkiye’nin Çanakkale ilinin Biga ilçesinde yaşayan Bjeduğlar tarafından konuşulmaktadır. Kafkasya’da nüfusları fazla iken, diasporada az sayıda bulunurlar. 1.1.2.3. ABZAX DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Abzax (Абдзах) boyundan almakta olan bu diyalekt, Adıge Cumhuriyetindeki Hakurınehable (Şovgenovski) ve Mafehable 6 adlı köylerde konuşulmaktadır. Kafkasyada sayıca az olan Abzaxler diasporada Kabardeylerden sonraki en kalabalık ikinci boydur. İsrail’in Rihaniya beldesindeki Çerkesler arasında da Abzax diyalekti hâkimdir. 6 Mafehable köyü, 1999 yılında Kosova'dan getirilen Abzaxlardan oluşur. 15  1.1.2.4. HATIKUAY DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Hatıkuay (Хьатыкъуай) boyundan almakta olan bu diyalekt, eskiden Şhaguaşe ve Pşışe nehirleri arasındaki arazide konuşulmaktaydı. Fakat günümüz Kafkasya’sında konuşanı kalmamıştır. Bu yüzden Kafkasyadaki Çerkes diyalektolojisinde Hatıkuay diyalektinden nâdiren bahsedilmektedir. Günümüz Türkiye’sinin Kayseri ilinin Pınarbaşı ilçesindeki 20’ye yakın Çerkes köyü tarafından konuşulmakta olan bu diyalektin kayıt altına alınmasının önem arz ettiğini bildiğim için bu diyalekte daha fazla önem verdim. Umarım bulduğum bilgiler Çerkes diyalektoloji alanındaki Hatıkuay diyalekti ile ilgili açığı kapatır. 1.1.2.5. MAHOŞ DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Mahoş (Мэxъош) boyundan almaktadır. Bu diyalekti konuşan kalmamıştır. Mahoşlar artık Çemguy diyalekti ile konuşmaktadır. Osmanlı Arşiv kayıtlarında 1858-1859’da Mahoşların grup grup Osmanlı topraklarına geldiği yazılmaktadır. Büyük Çerkes Sürgününden sonra Türkiye’nin Samsun ilinin Alaçam ilçesine yerleşmişlerdir. 7 7 Seral Çelik, Hürriyet Karadeniz - İkibine Doğru, 12 Mart 1989, s:11 - http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/BasindaCerkesler/020- turkiyede.htm 16 1.1.2.6. JANE DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Jane (Жанэ) boyundan almaktadır. Bu diyalekti konuşan kalmamıştır. Janeler, doğudan Şapsığlarla, güneyden Natıhuaylarla komşuydular. Bu iki boya karışarak diyalektlerinin yok olduğu düşünülmektedir. 1.1.2.7. YECERIKUAY DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Yecerıkuay (Еджэрыкъуай) boyundan almaktadır. Bu diyalektin konuşanı kalmamıştır. Yecerıkuaylar artık Çemguy diyalekti ile konuşmaktadır. 1.1.2.8. MAMHIĞ DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Mamhığ (Мамхыгъ) boyundan almaktadır. Günümüzde konuşanı kalmayan bu diyalekt, eskiden Kurcips ve Belaya nehirleri çevresinde konuşulmaktaydı. Mamhığlar artık Çemguy diyalekti ile konuşmaktadır. 17 1.2. DOĞU ÇERKESÇE’NİN DİYALEKTLERİ 1.2.1. KABARDEY DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin en kalabalığı olan Kabardey (Къэбэрдей) boyundan almaktadır. Kabardeyler dünyada olduğu gibi Kafkasya’da da sayısı en çok olan Çerkes boyudur. Kabardeyler’in, 13-14. yüzyıllarda doğuya doğru göç ettiği düşünülmektedir. Coğrafya değişimi dilin de yavaş yavaş değişmesine neden olmuştur. Kabardey diyalektleri günümüzde doğu, orta ve batı olmak üzere üç grupta incelenir: 1.2.1.1. DOĞU KABARDEY (KÜÇÜK KABARDEY)  Terek (Тэрч, Болътей) : Terek ırmağı boyunca konuşulur. 15. yüzyılın başlarında oluşmaya başlamıştır.  Mezdok (Мэздэгу) : 18. yüzyılın ortalarında oluşmaya başlamıştır. Kuzey Osetya’da ve Stavropol Krayda yaşayan Ortodoks Hristiyan Kabardeyler tarafından konuşulur. 1.2.1.2. ORTA KABARDEY (BÜYÜK KABARDEY)  Baksan (Бахъсэн): Baksan ırmağı boyunca konuşulur. Büyük ölçüde Doğu Çerkes Literatürünün temelini oluşturmaktadır.  Malka (Балъкъ) : Malka ırmağı boyunca konuşulur. 18  1.2.1.3. BATI KABARDEY  Kuban (Псыжь) : Adige Cumhuriyeti sınırları içindeki Laba ırmağının sol yakasındaki dört köyde konuşulur. Bu diyalekt 19. yüzyılın ortalarında Kaberdey bölgesinden göç eden bir grup Kabardey’in Kuban nehri kıyılarına (günümüz Adige Cumhuriyeti’ne) yerleşmesi ile ortaya çıkmıştır. Batı Çerkesçe’ye en yakın diyalekttir.  Kuban-Zelençuk (Инджыдж, Кубан- ЗэлэнцIыкIу) : Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde konuşulur. 1.2.2. BESLENEY DİYALEKTİ İsmini, Çerkeslerin Besleney (Бэслъэней) boyundan almaktadır. 13-14. yüzyıllarda Kabardeylerle birlikte Besleneylerin de doğuya göç ettiği düşünülmektedir. Bu diyalekt, günümüz Karaçay-Çerkes Cumhuriyetindeki iki köy (Бесленей Тхьастыкъуей, Дохъчокъуей), Krasnodar Krayındaki iki köy (Кургъокъуей, Бэчмырзей) ve Adıge Cumhuriyetindeki bir köyde (Къэнокъуей) konuşulmaktadır. Türkiye’de de Amasya, Ankara, Çorum, Eskişehir gibi şehirlere bağlı bazı Besleney köylerinde hâlâ varlığını sürdürmektedir. 19 2. BÖLÜM: FONETİK YÖNDEN FARKLILIKLAR 2.1. SES AYKIRILAŞMALARI (DİSİMİLASYONLAR) 2.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Bu bölümde Batı Literatürünün kaynağı olan Çemguy diyalekti ile Şapsığ, Hakuç, Natıhuay, Bjeduğ, Abzax ve Hatıkuay diyalektleri arasındaki ses aykırılaşmaları işlenmektedir. 2.1.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE ŞAPSIĞ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Batı Şapsığ Aykırılaşmaları Literatürü Diyalekti Anlamı а↔ы къэкIухьан къэкIуахьын gezmek дж ↔ гь 8 джанэ гьанэ gömlek дж ↔ гь еджэн егьэн okumak дж ↔ гь дыджы дыгьы acı (tat olarak) дж ↔ гь сымадж сымагь hasta дж ↔ гь тэджын тэгьын kalkmak düğün, дж ↔ гь джэгу гьэгу eğlence дж ↔ гь джы гьы şimdi 8 Bu ses aykırılaşmasında Şapsığ diyalekti ile Türkiye’deki Kabardey diyalekti paraleldir (‘‘джэгу’’ kelimesi dışında). 10 Bu ses aykırılaşmasında Şapsığ diyalekti ile Türkiye’deki Kabardey diyalekti paraleldir. 12 İsrail’in Kfar Kama beldesindeki Şapsığlarda bu ses aykırılaşması görülür. 23  э↔а бэджы багьэ örümcek э↔ы къухьэ къуахьы gemi э↔ы пшэсэн пшысэн ısırgan otu ы↔а гущыIэ гущаIэ kelime ы↔э кIыхьэ кIьэхьы uzun inek büyük ы↔э чэмыр инэп чэмэр инэп değil Iу ↔ гъу 14 IункIыбзэ гъуткIьибзэ anahtar Iу ↔ гъу гъучIыIун гъучIыгъун çivi 2.1.1.2. BATI LİTERATÜRÜ VE HAKUÇ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Batı Hakuç Aykırılaşmaları Literatürü Diyalekti Anlamı къ ↔ кхъ 15 къуае кхъуае peynir къ ↔ кхъ къо кхъо domuz -о ↔ -э гъогу гъэгу yol -о ↔ -э губгъо губгъэ ova 14 Bu ses aykırılaşmasına diyaspora Şapsığlarında rastlanabilir. Anavatandaki Şapsığlarda rastlanmaz. 15 Bu ses aykırılaşmasında Hakuç diyalekti ile Kabardey diyalekti paraleldir. 24 ш↔ч шы чы at (hayvan) щ↔ч щэ чэ süt щ↔ч лъащэ лъачэ topal щ↔ч щыгъу чыгъу tuz щ↔ч щыбжьый чыбжъый biber щ↔ч гощын гочын bölmek щ↔ч щынэн чынэн korkmak Iэ ↔ Iо Iэгу Iогу avlu I ↔ кIъ Iазэ кIъазэ usta I ↔ кIъ Iанэ кIъанэ sofra I ↔ кIъ Iофы кIъофы iş I ↔ кIъ Iуш кIъушы akıllı, zekî I ↔ кIъ Iыгъын кIъыгъын tutmak I ↔ кIъ Iэ кIъэ el I ↔ кIъ гущыIэ гушыкIъэ kelime I ↔ кIъ паIо пакIъо şapka I ↔ кIъ тIу ткIъу iki (2) I ↔ кIъ ыIуагъ ыкIъуагъ söyledi 25 2.1.1.3. ущыщ? nerelisin? тыдэ тэдэ ы↔э тыщыI? тыщыI? neredeyiz? Iу ↔ гъу IункIыбзэ гъукIьибзэ anahtar 2.1.1.4. BATI LİTERATÜRÜ VE BJEDUĞ DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Batı Bjeduğ Aykırılaşmaları Literatürü Diyalekti Anlamı а↔ы къэкIухьан къэкIуахьын gömlek а↔ы хамэ хымэ yabancı кI ↔ дж IэмкIэ Iэмджэ el ile кI ↔ дж лъакъомкIэ лъакъомджэ ayakla с ↔ шъ сыд? шъыд? ne? 27 с ↔ шъ сыдигъо? шъыдыгъо ne zaman? сш ↔ чъ сшыпхъу чъыпхъу kız kardeş erkek kardeş, at сш ↔ чъ сшы чъы (hayvan) ш↔ч шэфы чэфы balmumu щ↔ч гощын гочын bölmek п ↔ пп пытэ ппыттэ sert т ↔ тт тыгъэ ттыгъэ güneş yemek х↔к шхэн шкэн yemek х↔к инышхо инышко çok büyük ы↔а гущыIэ гущаIэ kelime ы↔а зыплъыхьан зыплъахьын bakınmak тыдэ ы↔э ущыщ? тэдэ ущыщ? nerelisin? nerede ы↔э тыдэ удэс? тэдэ удэс? oturuyorsun? чэмыр ин inek çok ы↔э дэд чэмэр ин дэд büyük э↔а пэчъахь пачъыхь kral 28  э↔ы къухьэ къуахьы gemi э↔ы джэхьнэм джыхьнэм cehennem 2.1.1.5. BATI LİTERATÜRÜ VE ABZAX DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Batı Abzax Aykırılaşmaları Literatürü Diyalekti Anlamı г↔к 16 гу, гузэгу ку, кузэгу orta г↔к гурыт курыт ortanca лъэкуа(н)жьэ г↔к лъэгуанджэ 17 diz дж ↔ жь 18 лъэмыдж лъэмыжь köprü дж ↔ жь ныбджэгъу ныбжьэгъу arkadaş дж ↔ жь баджэ бажьэ tilki к↔ч бэрэскэжъый бэрчэжъый Çarşamba к↔ч бэрэскэшху бэрчэшху Cuma кӏ ↔ Iь кIалэ Iьалэ oğlan, 16 Bu ses aykırılaşmasında Abzax diyalekti ile Kabardey diyalekti paraleldir. 17 Türkiye’deki Abzaxlar ‘‘лъэкуа(н)жьэ’’ kelimesini ‘‘н’’ harfi olmaksızın konuşurken, Kafkasyadaki Abzaxlar ‘‘н’’ harfi ile konuşurlar. 18 Bu ses aykırılaşmasında Abzax diyalekti ile Kabardey diyalekti paraleldir. 30  чъ ↔ ш чъыІэ шыІэ soğuk чъ ↔ ш чъэн шэн koşmak ayakta чI ↔ Iь чIэтын Iьэтын durmak чI ↔ Iь чIэсын Iьэсын oturmak чI ↔ Iь чIэлъын Iьэлъын yatmak yeryüzü, чI ↔ шI чIыгу шIыгу toprak yer, чI ↔ шI чIыпIэ щIыпIэ konum чI ↔ шI чIыох шIыох ova чI ↔ шI чІэгъ шІэгъ alt чI ↔ шI упчIэ упшIэ soru чI ↔ шI гъучIы гъушIы demir ы↔э тыдэ ущыщ? тэдэ ущыщ? nerelisin? ы↔э тыдэ тыщыI? тэдэ тыщыI? neredeyiz? 2.1.1.6. BATI LİTERATÜRÜ VE HATIKUAY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Batı Hatıkuay Aykırılaşmaları Literatürü Diyalekti Anlamı кI ↔ дж АдыгэбзэкIэ Адыгэбзэджэ Çerkesçeyle кI ↔ дж тхылъмкIэ тхылъмджэ kitapla кI ↔ дж лъакъомкIэ лъакъомджэ ayakla 31  кI ↔ дж ащкIэ ащджэ onunla bence, bana кI ↔ дж сэрыкIэ сэрыджэ göre кI ↔ дж тэрыкIэ тэрыджэ bize göre т ↔ ть тыгъужъы тьыгъужь kurt omuz, т ↔ ть тамэ тьамэ kanat т ↔ ть тыгъэ тьыгъэ güneş т ↔ ть тэ тьэ biz т ↔ ть уатэ уатьэ çekiç т ↔ ть хатэ хатьэ bağ, bahçe ы↔а гущыIэ гущаIэ kelime ы↔э тыдэ? тэдэ? nere? э↔а/е↔э хъэрен хъаерэн salıncak 32 2.1.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Bu bölümde Literatür diyalekti ile farklı Kabardey ve Besleney diyalektleri arasındaki ses aykırılaşmaları işlenmektedir. 2.1.2.1. DOĞU LİTERATÜRÜ VE KABARDEY DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Aykırılaşmalar Doğu Kabardey ı Literatürü Diyalektleri Anlamı г↔й 20 Адыгэ Адийэ Çerkes beddua г↔й бгэн бйэн etmek г↔й бгырыпх бйырыпх kemer г↔й бгырыс бйырыс dağlı г↔й жыг жый ağaç г↔й пагэ пайэ kibirli д ↔ т 21 дамэ тамэ kanat тауэ? , д↔т дауэ? , даурэ? таурэ? nasıl? д↔т дапхуэдиз? тапходиз? ne kadar? д↔т дэнэ? тэнэ? nere? дж ↔ гь 22 сымаджэ сымагьэ hasta 20 Ürdün’de ve Türkiye’nin Kahramanmaraş iline (Göksun ilçesine) bağlı Kabardey köylerinde bolca rastlanan bir konuşma şekli. 21 Kuban Kabardeylerin konuşma şekli. 22 Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. 24 Mezdok, Kuban ve Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 25 Kuban Kabardeylerinin konuşma şekli. 27 Mezdok Kabardeylerinde ve Türkiye’nin Tokat iline bağlı bazı Kabardey köylerinde rastlanan konuşma şekli. 28 Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 29 Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. 31 Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 32 Mezdok ve Kuban Kabardeylerinin konuşma şekli. 33 Mezdok Kabardeylerinin konuşma şekli. 35 Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. 36 Türkiye’nin Tokat, Sivas ve Kahramanmaraş illerinde yaşayan bazı Kabardeylerde rastlanan ender bir konuşma şekli. 37  gelseydi щ↔с къэкIуащэрэт къэкIуасэрэт keşke щ↔с уэ щэ? уэ сэ? ya sen? щ↔с гущэ гусэ beşik щ↔с щхьэл схьэл değirmen щ↔с дыщэ дысэ altın ne kadar, щ↔с дапщэ? дапсэ? kaç? щ↔с щынэ сынэ kuzu щ↔с сыт щыгъуэ? сыт сыгъуэ? ne zaman? щ↔с сыт щхьэкIэ? сыт схьэкIэ? ne için? щ↔с пщыхьэщхьэ псыхьэсхьэ akşam щ↔с къупщхьэ къупсхьэ kemik щ↔с пщэдэлъ псэдэлъ kaşkol щ↔с унэщхьэ унэсхьэ çatı щ↔с джэдэщ гьэдэс kümes щ↔с хьэщIэщ хьэсIэс misafir odası щI ↔ сI 37 щIакхъуэ сIакхъуэ ekmek щI ↔ сI щIалэ сIалэ genç, oğlan щI ↔ сI щIэныгъэ сIэныгъэ bilim щI ↔ сI щIымахуэ сIымахуэ kış щI ↔ сI тхьэмыщкIэ тхьэмыскIэ fakir, zavallı щI ↔ сI гуащIэ гуасIэ ekşi щI ↔ сI гуфIапщIэ гуфIапсIэ müjde 37 Türkiye’nin Tokat iline bağlı bazı Kabardey köylerinde rastlanan konuşma şekli. 39 Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. 40 Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 39  э↔а гуэщ гуаш garaj э↔а мэIуху маIуху kalkan э↔и шэджагъуэ шигьагъуэ öğlen э ↔ ы 41 блэгущIэ блыгущIэ koltukaltı yalvarıyoru э ↔ ы 42 сынолъэIу сынолъыIу m э↔ы 43 лIэщIыгъуэ лIыщӀыгъуэ yüzyıl э ↔ ы 44 мэжаджэ мыжаджэ mısır ekmeği э↔ы 45 пэшэгъу пышэгъу arkadaş, dost Iэ ↔ Iы 46 щыIэщ щыIыс var Iэ ↔ Iы щыIэкъым щыIыIым yok Iэ ↔ Iи 47 унэ уиIэ? унэ уиIи? evin var mı? Iэ ↔ Iи унэ сиIэщ унэ сиIи(с) evim var Iэ ↔ Iи Iуэху фиIэ? Iуэху фиIи? işiniz var mı? 41 Baksan Kabardeylerinin konuşma şekli. 42 Kuban Kabardeylerinin konuşma şekli. 43 Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 44 Terek Kabardeylerinin konuşma şekli. 45 Türkiye’deki Kabardeylerin konuşma şekli. 46 Türkiye’de Gaziantepli ve Kayserili bazı Kabardeylerin konuşma şekli. 47 Türkiye’nin Kahramanmaraş iline (Göksun ilçesine) bağlı Kabardey köylerinde bolca rastlanan bir konuşma şekli. 40 2.1.2.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE BESLENEY DİYALEKTİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI Ses Doğu Besleney Aykırılaşmaları Literatürü Diyalekti Anlamı д↔т дэнэ? тэнэ? nere? nasıl? ne д↔т дауэ? , даурэ? тауэ? , таурэ? şekilde? д↔т дапхуэдиз? тапхуэдиз? ne kadar? е↔а тебэ табэ tepsi ж ↔ дж жыпIа? джыпIа? dedin mi? Örnek: Türkiye’deki Ses Doğu Besleney Aykırılaşmaları Literatürü Diyalekti Anlamı дж ↔ гь джэгу гьэгу oyun, eğlence дж ↔ гь джанэ гьанэ gömlek дж ↔ гь джэд гьэд tavuk дж ↔ гь бэдж бэгь örümcek дж ↔ гь джатэ гьатэ kılıç дж ↔ гь сымаджэ сымагьэ hasta tat olarak acı, дж ↔ гь дыдж дыгь ekşimsi ш↔ч лъашэ лъачэ topal ш↔ч пшынэ пчынэ müzik aleti ш↔ч пшэ пчэ bulut ш↔ч шатэ чатэ kaymak ш↔ч шхэ чхэ (yemek) ye! ш↔ч шы чы at (hayvan) ш↔ч шыд чыд eşek 43  ш↔ч шынэн чынэн korkmak ш↔ч шэ чэ süt ш↔ч шэдыгъуэ чэдыгъуэ kiraz 2.1.3. сыт? ne? д↔т сыдкIэ? сыткIэ? ne ile? дапщэ? ne kadar? т↔д тыгъуакIо дыгъуакIуэ hırsız т↔д тыгъужъы дыгъужь kurt т↔д тыгъэ дыгъэ güneş т↔д тыжьыны дыжьын gümüş т↔д тэ дэ biz т↔д уатэ уадэ çekiç т↔д хатэ хадэ bağ, bahçe тI ↔ д жъынтIыу жьынду baykuş хьэндыркъуакъ тI ↔ д хьантIаркъу уэ 48 kurbağa шъэфрытхъ т↔п у щэхурыпхъуэ sinsi, hilekâr -у ↔ -уэ ау ауэ ama, fakat, 48 Mezdok Kabardeyleri, ‘‘kurbağa’’ için ‘‘бэкъэкъ’’ kelimesini kullanırlar. 52  lakin -у ↔ -уэ дэгъу дэгъуэ iyi -у ↔ -уэ хьау! хьэуэ! hâyır! фыхэт? kimsiniz? Bu çoklu aykırılaşmalar kelimeyi anlamayı zorlaştırabilmektedir. 1.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ YABANCI KELİMELERDE GÖRÜLEN SES AYKIRILAŞMALARI Ses Aykırılaşması olayı Öz Çerkesçe kelimelerde görüldüğü gibi, Çerkes diline yabancı dillerden geçen alıntı kelimelerde de görülmektedir. 2. SES GÖÇÜŞMELERİ (METATEZLER) Kelime içinde bazı seslerin yer değiştirmesi anlamına gelen metatez olayı, birçok dilde olduğu gibi Çerkesçe’de de vardır. Fakat Çerkes dilinde görülen metatez olayı, ses aykırılaşmaları kadar fazla değildir. Bu olaya aşağıdaki kelimeleri örnek gösterebiliriz: Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı ехьщ(ыр) ещхь benzer гъэлыджын 49 гъэкIылын gıdıklamak ныбыдж бынжэ göbek нэбгырэ 50 нэрыбгэ kişi, fert лъхъа(н)чэ 51 лъахъшэ alçak, engin натрыф нартыху mısır пшысэ шыпсэ öykü, hikâye, masal шIу(н)кI 52 кIыфI karanlık бзыуцыф 53 бжьэхуц pamuk 49 Çerkes dilindeki ‘‘кI ↔ ч ↔ дж’’ sesleri fonetik olarak benzerlik taşıdıkları için bu örnekteki gibi değişim gösterebilirler. 50 Kuban Kabardeyleri, Batı Çerkeslerinden etkilendiği için ‘‘нэрыбгэ’’ yerine ‘‘нэбгырэ’’ derler. 51 ‘‘BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE HECE (SES) DÜŞMELERİ’’ adlı bölümde ‘‘н’’ sesi düşmesine birçok örnek verilmiştir. 52 ‘‘BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI’’ adlı bölümde ‘‘шIу ↔ фIы’’ ses aykırılaşmasına birçok örnek verilmiştir. 53 ‘‘BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI’’ adlı bölümde ‘‘ф ↔ ху’’ ses aykırılaşmasına birçok örnek verilmiştir. 69  хьантIаркъо хьэнд(ы)р(къу)акъуэ kurbağa итэкъун 54 икIутэн dökmek махълъэ малъхъэ damat Doğu Literatürü ve Doğu Diyalektleri arasında da az da olsa metatez olayına rastlanır: Doğuda Doğu Farklı Literatürü Kullanımlar Anlamı дэтхэнэ дэхтэнэ 55 hangi мырамысэ мамырысэ 56 mısır unlu yemek мэпсалъэ мэплъасэ 57 konuşuyor тIасхъэ тIахъсэ 58 giz, sır, esrar 54 ‘‘BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİ ARASINDAKİ SES AYKIRILAŞMALARI’’ adlı bölümde ‘‘э ↔ ы’’ ses aykırılaşmasına birçok örnek verilmiştir. 55 Baksan Kabardeylerinin konuşma şekli. 56 Terek ve Mezdok Kabardeylerinin bir kısmının konuşma şekli. 57 Mezdok Kabardeylerinin konuşma şekli. 58 Kuban-Zelençuk Kabardeylerinin konuşma şekli. 70 2.3. SES DÜŞMELERİ 2.3.1. 60 Kafkasyadaki bazı Kabardeyler ‘‘fasülye’’ için ‘‘джэрш’’ derken, Türkiye’deki Kabardeyler ‘‘гьэрш’’ derler. дапщэ? ne kadar? ы↔Ø бзыу бзу kuş 72 ы↔Ø бырыу бру matkap ы↔Ø къырахы кърах getirsinler ы↔Ø мэзы мэз orman ы↔Ø мэлы мэл koyun bebek, ы↔Ø наныу нану çocuk ы↔Ø осы уэс kar ы↔Ø пыуты пуд ucuz ы↔Ø узы уз ağrı ы↔Ø шыу шу atlı, süvari ы↔Ø щхыу шху yoğurt ы↔Ø щыды шыд eşek э↔Ø чынэ чын topaç э↔Ø зыгорэ зыгуэр biri э↔Ø шъыхьэ щыхь geyik yürüyerek, э↔Ø лъэсэу лъэсу yaya olarak сыдэу сыту ne kadar э↔Ø гъэшIэгъон гъэщIэгъуэн ilginç! kendi э↔Ø ежь-ежьырэу езыр-езыру kendine bilmiyor э↔Ø пшIэрэба пщIэркъэ musun? 74 Ø↔ы тхьаркъо тхьэрыкъуэ güvercin Ø↔э губзыгъ губзыгъэ akıllı, zeki Ø↔э кIах кIахэ aşağı Ø↔э Iудан Iуданэ iplik Ø↔э лэныст лэныстэ makas Ø↔э тхьакIумкIыхь тхьэкIумэкIыхь tavşan Ø↔э тыгъуас дыгъуасэ dün Ø↔э тыгъэгъаз дыгъэгъазэ aralık (ay) хьадрых, хьэдрыхэ, Ø↔э хьадырых хьэдырыхэ âhiret Ø↔э шIу дэд фIы дыдэ çok güzel hizmetli, Ø↔э шъхьагърыт щхьэгъэрыт hizmetkâr Ø↔и джы иджы şimdi Ø↔и джыстыу иджыпсту hemen şimdi 75 2.3.2. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE YABANCI KELİMELERDE GÖRÜLEN SES DÜŞMELERİ Düşen Batı Doğu Sesler Literatürü Literatürü Anlamı м↔Ø шэмбэт 62 щэбэт cumartesi м↔Ø самбыр сабыр sabır н↔Ø шхонч фоч 63 tüfek бэрскэжъый ск ↔ Ø 64 бэрэжьей çarşamba ы↔Ø къарыу къару güç, kuvvet э↔Ø щэрэхъ шэрхъ tekerlek Ø↔р пындж 65 прунж pirinç 62 Şapsığlar, bu kelimeyi ‘‘шэбэт’’ şeklinde ‘‘н’’ harfini düşürerek kullanırlar. 63 Besleneyler, bu kelimeyi ‘‘фонч’’ şeklinde ‘‘н’’ harfini düşürmeden kullanırlar. 64 Abzexler, bu kelimeyi ‘‘бэрчэжъый’’ şeklinde ‘‘с’’ harfini düşürerek kullanırlar. 65 Şapsığlar, bu kelimeyi ‘‘пыдж’’ şeklinde ‘‘н’’ harfini düşürerek kullanırlar. 76 2.3.3. HER İKİ LİTERATÜRE DE UYMAYAN SES DÜŞMELERİ Bu tip ses düşmeleri doğuda sınırlıdır; fakat batı diyalektlerinde çokça görülür. BÖLÜM: MORFOLOJİK YÖNDEN FARKLILIKLAR 3.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ MORFOLOJİK FARKLILIKLAR 3.1.1. BATI LİTERATÜRÜ VE BATI DİYALEKTLERİ ARASINDA ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK Batı Literatürü ve batı diyalektleri arasındaki morfolojik fark olarak zaman ekleri gösterilebilir. Bu zaman eklerinden de sadece gelecek zaman ekinde farklılık görülmektedir. 3.1.1.1. GELECEK ZAMAN EKİNDE FARKLILIK Çemguy ve Abzaxlar gelecek zaman eki olarak ‘‘-щт’’ ekini kullanır. Bjeduğ ve Hatıkuaylar ise ‘‘-т’’ ekini kullanırlar. Olayın daha iyi anlaşılması için ‘‘gitmek’’ fiilinin gelecek zaman ekiyle çekimini verelim: Batı Farklı Farklılaşma Literatürü Kullanım Anlamı -щт ↔ -т сыкIощт сыкIот gideceğim -щт ↔ -т укIощт укIот gideceksin -щт ↔ -т кIощт кIот gidecek -щт ↔ -т тыкIощт тыкIот gideceğiz -щт ↔ -т шъукIощт шъукIот gideceksiniz -щт ↔ -т кIощтых кIотых gidecekler Şapsığlarda ise durum biraz karışıktır. Gerek Kafkasyada yaşayan Şapsığlar tarafından, gerek Türkiye’de yaşayan Şapsığlar tarafından gelecek zaman için ‘‘-щт’’ ve ‘‘-т’’ son ekleri kullanılmaktadır. İsrail’deki Şapsığlar ise gelecek zaman için sadece ‘‘-т’’ son ekini kullanırlar. Bu yüzden Şapsığ diyalektini konumlandırma konusunda kesin bir şey söylemek 79 güçtür. Ayrıca Şapsığlarda 3. Tekil kişi ve 3. Çoğul kişinin çekiminde de ‘‘рэ-’’ ön ekinin olması ayrı bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Hakuç diyalektinde ise 3. Tekil kişi ve 3. Çoğul kişinin çekiminde kelimeye ‘‘-э’’ son eki getirilir. Örnek: Batı Şapsığ Hakuç Anlamı Literatürü Diyalekti Diyalekti кIуагъ рэкIуагъ кIуагъэ gitti кIуагъэх рэкIуагъэх кIуагъэхэ gittiler 3.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ MORFOLOJİK FARKLILIKLAR 3.2.1. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ OLUMSUZ SORU EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK Kafkasyadaki ve diyasporadaki Kabardeylerin büyük bir bölümü olumsuz soru eki olarak ‘‘Iэ’’ ekini kullanırlar. Hajret Kabardeylerinde ise Literatür kullanımında olduğu gibi olumsuz soru eki ‘‘къэ’’ dir. İlginçtir! Çoğunluğun kullanım şekli değil; azınlığın kullanım şekli literatür kullanımı olmuştur. Literatür Farklı Farklılıklar Kullanımı Kullanım Anlamı -къэ ↔ -Iэ сэракъэ? сэраIэ? ben değil miyim? -къэ ↔ -Iэ уэракъэ? уэраIэ? sen değil misin? -къэ ↔ -Iэ аракъэ? араIэ? o değil mi? -къэ ↔ -Iэ апхуэдэкъэ? апхуэдэIэ? öyle değil mi? -къэ ↔ -Iэ пщIэркъэ? пщIэрIэ? bilmiyor musun? -къэ ↔ -Iэ пэжкъэ? пэжIэ? doğru değil mi? -къэ ↔ -Iэ фIыкъэ? фIыIэ? iyi değil mi? 80 3.2.2. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ OLUMSUZLUK EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK Literatür Farklı Farklılık Kullanımı Kullanımlar Anlamı -шэ ↔ -чэ 66 узыншэ узынчэ sağlıklı -шэ ↔ -чэ амалыншэ амалынчэ imkânsız -шэ ↔ -чэ гулъытэншэ гулъытэнчэ düşüncesiz 3.2.3. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ ÇOĞUL EKİNDE GÖRÜLEN FARK Çoğul son ekinde görülen farklı kullanım Diyasporadaki Kabardeyler arasında yaygındır. Literatür Farklı Farklılık Kullanımı Kullanımlar Anlamı -хэ ↔ -хьэ ахэр ахьэр onlar -хэ ↔ -хьэ дахэхэр дахэхьэр güzeller -хэ ↔ -хьэ бзухэр бзухьэр kuşlar -хэ ↔ -хьэ унэхэр унэхьэр evler -хэ ↔ -хьэ фащэхэр фащэхьэр giysiler -хэ ↔ -хьэ нэхэр нэхьэр gözler 66 Kuban Kabardeyleri, Mezdok Kabardeyleri ve Türkiye’nin Kahramanmaraş iline bağlı Kabardey köyleri, olumsuzluk eki olarak ‘‘-чэ’’ ekini kullanırlar. 81 3.2.4. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDA ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Doğu Literatürü ve datı diyalektleri arasındaki morfolojik fark olarak zaman ekleri gösterilebilir. Bu zaman eklerinden de sadece gelecek zaman ekinde farklılık görülmektedir. 3.2.4.1. GELECEK ZAMAN EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Gelecek zaman eki, Doğu Çerkes Literatüründe ‘‘-ну, -нущ’’ iken, Kuban, Kuban-Zelençuk ve Mezdok Kabardeylerinin diyalektlerinde ‘‘-нэ’’ dir. Doğu Farklı Farklılık Literatürü Kullanım Anlamı -нущ ↔ -нэ сыкIуэнущ сыкIонэ gideceğim -нущ ↔ -нэ сыкӀуэнут сыкӀонэт gidecektim -нущ ↔ -нэ сыкIуэнукъым сыкIонэкъым gitmeyeceğim -нущ ↔ -нэ дыкъэкIуэнущ дыкъэкIонэ geleceğiz -нущ ↔ -нэ дыкъэкIуэнукъым дыкъэкIонэкъым gelmeyeceğiz 82 Gelecek zaman eki doğu literatüründe ‘‘-щ’’ koşacı eklenerek ‘‘-нущ’’ şeklinde vurgulanırken, Besleney diyalektinde koşaç eklenmeksizin ‘‘-ну’’ şeklinde telaffuz edilir. Doğu Besleney Farklılık Literatürü Diyalekti Anlamı -нущ ↔ -ну сыкIуэнущ сыкIуэну gideceğim -нущ ↔ -ну укъэкIуэнущ укъэкIуэну geleceksin -нущ ↔ -ну еуэнущ еуэну vuracak -нущ ↔ -ну тIысынущ тIысыну oturacak -нущ ↔ -ну деджэнущ теджэну okuyacağız 3.2.5. DOĞU LİTERATÜRÜ VE DOĞU DİYALEKTLERİ ARASINDAKİ KOŞAÇ (COPULA) FARKLILIKLARI 3.2.5.1. BİLDİRME KOŞACINDAKİ FARKLILIK Literatür kullanımındaki ‘‘-щ’’ eki Terek diyalektine dayanmaktadır, ‘‘-с’’ eki ise Baksan, Mezdok, Türkiye ve Ürdün Kabardeyleri arasında yaygındır. Gerek Malka Kabardeylerinde, gerek Kuban Kabardeylerinde (Ходз, Къощхьэблэ, Лэщэпсынэ gibi köylerde) gerekse Besleneylerde bildirme koşacı kullanılmamaktadır. Literatür Farklı Farklılıklar Kullanımı Kullanımlar Anlamı -щ ↔ -с , -Ø аращ арас, ара öyledir, odur -щ ↔ -с , -Ø къэкIуас, къэкIуащ къэкIуа geldi -щ ↔ -с , -Ø ар кIуащ ар кIуас, ар кIуа o gitti -щ ↔ -с , -Ø мыр пэжс, мыр мыр пэжщ пэж bu doğrudur 83  -щ ↔ -с , -Ø псыр псыр хуабэс, хуабэщ псыр хуабэ su sıcaktır -щ ↔ -с , -Ø фащэр фащэр псыфс, псыфщ фащэр псыф giysi ıslaktır -щ ↔ -с , -Ø пIэр щабэс, yatak пIэр щабэщ пIэр щабэ yumuşaktır 3.2.5.2. OLUMSUZLUK KOŞACINDAKİ FARKLILIK Kafkasyadaki ve diyasporadaki Kabardeylerin büyük bir bölümü olumsuzluk eki olarak ‘‘-Iым’’ ekini kullanırlar. Fakat literatür kullanımı, Kuban-Zelençuk ve Laba ırmakları çevresinde yaygın olan ve Hajret Kabardeyleri tarafından da benimsenen ‘‘-къым’’ ekidir. Türkiye’nin Kahramanmaraş iline bağlı Kabardey köylerinde ise olumsuzluk eki olarak ‘‘- Iэм’’ kullanılır. Farklı Literatür Kullanımla Farklılıklar Kullanımı r Anlamı -къым ↔ -Iым , араIым , -Iэм аракъым араIэм o değil -къым ↔ -Iым , дахэIым , -Iэм дахэкъым дахэIэм güzel değil -къым ↔ -Iым , пэжIым , -Iэм пэжкъым пэжIэм doğru değil -къым ↔ -Iым , фIыIым , -Iэм фIыкъым фIыIэм iyi değil -къым ↔ -Iым , сефаIым , -Iэм сефакъым сефаIэм içmedim -къым ↔ -Iым , стхаIым , -Iэм стхакъым стхаIэм yazmadım -къым ↔ -Iым , сыкIуаIым , -Iэм сыкIуакъым сыкIуаIэм gitmedim 84 3.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ MORFOLOJİK FARKLAR 3.3.1. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE ZAMAN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR 3.3.1.1. ŞİMDİKİ ZAMAN EKİNDE FARKLILIK Şimdiki zaman eki batıda ‘‘-э, е-’’ iken, doğuda ‘‘-о, йо-’’ dur. 3.1.1.1. ŞİMDİKİ ZAMANIN HİKAYESİ Şimdiki zamanın hikayesi eki batıda ‘‘-щтыгъэ’’ iken, doğuda ‘‘-т’’ dir. Batı Doğu Farklılıklar Literatürü Literatürü Anlamı -щтыгъэ ↔ -т сэкIощтыгъэ сокIуэт gidiyordum -щтыгъэ ↔ -т сэтхэщтыгъэ сотхэт yazıyordum -щтыгъэ ↔ -т сэшIэщтыгъэ сощIэт biliyordum -щтыгъэ ↔ -т тэшхэщтыгъэ дошхэт yiyorduk -щтыгъэ ↔ -т къеджэщтыгъэ къоджэт çağırıyordu -щтыгъэ ↔ -т седжэщтыгъэ соджэт okuyordum -щтыгъэ ↔ -т сеощтыгъэ соуэт vuruyordum -щтыгъэ ↔ -т сеплъыщтыгъэ соплът bakıyordum -щтыгъэ ↔ -т еощтыгъэ йоуэт vuruyordu -щтыгъэ ↔ -т ешъощтыгъэ йофэт içiyordu -щтыгъэ ↔ -т етхыщтыгъэ йотхт yazıyordu -щтыгъэ ↔ -т епчъыщтыгъэ йобжт sayıyordu -щтыгъэ ↔ -т еплъыщтыгъэ йоплът bakıyordu 86 3.3.1.2. GELECEK ZAMAN EKİNDE FARKLILIK Gelecek zaman eki batıda ‘‘-щт’’ iken, doğuda ‘‘-нущ’’ dur. Batı Doğu Farklılık Literatürü Literatürü Anlamı -щт ↔ -нущ сыкIощт сыкIуэнущ gideceğim -щт ↔ -нущ сыкъэкIощт сыкъэкIуэнущ geleceğim -щт ↔ -нущ сеплъыщт сеплъынущ bakacağım -щт ↔ -нущ седжэщт седжэнущ okuyacağım -щт ↔ -нущ стхыщт стхынущ yazacağım -щт ↔ -нущ естыщт естынущ vereceğim -щт ↔ -нущ хъущт хъунущ olacak 3.3.1.2.1. GELECEK ZAMANIN HİKAYESİ Gelecek zamanın hikayesi eki batıda ‘‘-щтгъэ’’ iken, doğuda ‘‘-нут’’ dur. Batı Doğu Farklılık Literatürü Literatürü Anlamı 67 -щтгъэ ↔ -нут сыкIощтгъэ сыкIуэнут gidecektim -щтгъэ ↔ -нут сыкъэкIощтгъэ сыкъэкIуэнут gelecektim -щтгъэ ↔ -нут сеплъыщтгъэ сеплъынут bakacaktım -щтгъэ ↔ -нут седжэщтгъэ седжэнут okuyacaktım -щтгъэ ↔ -нут стхыщтгъэ стхынут yazacaktım -щтгъэ ↔ -нут естыщтгъэ естынут verecektim -щтгъэ ↔ -нут хъущтгъэ хъунут olacaktı 67 Bjeduğlarda ‘‘-щтыгъэ’’ yerine ‘‘-тагъэ’’ eki kullanılır. Ör: ‘‘сыкIотагъэ (gidecektim), сыкъэкIотагъэ (gelecektim), сеплъытагъэ (bakacaktım), седжэтагъэ (okuyacaktım), стхытагъэ (yazacaktım), естытагъэ (verecektim), хъутагъэ (olacaktı)’’. 87 3.3.1.3. GEÇMİŞ ZAMAN EKİNDE FARKLILIK Geçmiş zaman eki batıda ‘‘-гъ’’ iken, doğuda ‘‘-щ’’ dır. Batı Doğu Farklılık Literatürü Literatürü Anlamı -гъ ↔ -щ атхыгъ ятхащ yazdılar -гъ ↔ -щ седжагъ седжащ okudum -гъ ↔ -щ ыIуагъ жиIащ söyledi -гъ ↔ -щ тыкIуагъ дыкIуащ gittik -гъ ↔ -щ къэкIуагъ къэкIуащ geldi 3.3.1.3.1. GEÇMİŞ ZAMANIN HİKAYESİ Geçmiş zamanın hikayesi eki batıda ‘‘-агъагъ’’ iken, doğuda ‘‘-ат’’ dır. Batı Doğu Farklılık Literatürü Literatürü Anlamı -агъагъ ↔ -ат седжагъагъ седжат okumuştum -агъагъ ↔ -ат ыIуагъагъ жиIат söylemişti -агъагъ ↔ -ат тыкIуагъагъ дыкIуат gitmiştik -агъагъ ↔ -ат къэкIуагъагъ къэкIуат gelmişti 3.3.1.4. GENİŞ ZAMAN EKİNDEKİ FARKLILIK Geniş zaman eki, batıda ‘‘-н’’ iken; doğuda ‘‘-нщ’’ dir. Batı Doğu Farklılıklar Anlamı Literatürü Literatürü -н ↔ -нщ сыкIон сыкIуэнщ giderim -н ↔ -нщ укIон укIуэнщ gidersin -н ↔ -нщ кIон кIуэнщ gider -н ↔ -нщ тыкIон дыкIуэнщ gideriz 88  -н ↔ -нщ шъукIон фыкIуэнщ gidersiniz -н ↔ -нщ кIоных кIуэнхэщ giderler 3.3.1.4.1. GENİŞ ZAMANIN HİKAYESİ Geniş zamanın hikayesi eki, Batı Literatüründe ‘‘-нгъи’’ iken, Doğu Literatüründe ‘‘-нт’’ dir. Batı Doğu Farklılıklar Anlamı Literatürü Literatürü -нгъи ↔ -нт сыкIонгъи сыкIуэнт giderdim -нгъи ↔ -нт укIонгъи укIуэнт giderdin -нгъи ↔ -нт тыкIонгъи дыкIуэнт giderdik -нгъи ↔ -нт шъукIонгъи фыкIуэнт gidersiniz 3.3.2. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE OLUMSUZLUK EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Batı Doğu Farklılıklar Literatürü Literatürü Anlamı -чъэ ↔ -шэ гупшысэнчъэ гупсысэншэ düşüncesiz -чъэ ↔ -шэ узынчъэ узыншэ ağrısız, sağlıklı -чъэ ↔ -шэ унэнчъэ унэншэ evsiz -чъэ ↔ -шэ лажьэнчъэ лажьэншэ suçsuz -чъэ ↔ -шэ Iофынчъэ Iуэхуншэ işsiz -ко ↔ -гуэ бзако бзагуэ dilsiz -ко ↔ -гуэ кIако кIагуэ kısa kör, keskin -ко ↔ -гуэ цако дзагуэ olmayan 89 3.3.3. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE OLUMSUZ SORU EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Olumsuz soru eki doğuda ‘‘-къэ’’ şeklinde statik iken, batıda kelimenin durumuna göre ‘‘-ба, -эба’’ gibi iki farklı şekle bürünebilir. Batı Doğu Farklılıklar Literatürü Literatürü Anlamı -ба ↔ -къэ дахэба? дахэкъэ? güzel değil mi? -ба ↔ -къэ дэгъуба? дэгъуэкъэ? iyi değil mi? -ба ↔ -къэ щыIэба? щыIэкъэ? yok mu? -ба ↔ -къэ арыба? аракъэ? öyle değil mi? -ба ↔ -къэ унэ уиIэба? унэ уиIэкъэ? evin yok mu? -эба ↔ -къэ пшIэрэба? пщIэркъэ? bilmiyor musun? -эба ↔ -къэ еджэрэба? еджэркъэ? okumuyor mu? görmüyor -эба ↔ -къэ плъагъурэба? плъагъуркъэ? musun? -эба ↔ -къэ кIохэрэба? кIуэхэркъэ? gitmiyorlar mı? gelmiyor -эба ↔ -къэ тыкъакIорэба? дыкъакIуэркъэ? muyuz? 90 3.3.4. 3.5. 3.6. Ör: ай дэжь (orası), мый дэжь (burası), ай еупчI (ona sor), ай нэмыкI (ondan başka), мый пае (bu yüzden), мый щыIэп (burada yok), ай ауж (ondan sonra), ай фэдэ (öyle, onun gibi), мый фэдэ (böyle, bunun gibi), ай фэдиз (o kadar), мый фэдиз (bu kadar), мый ытхагъ (bu yazdı), ай ытхыгъ (o yazdı), сэй фэдэ (benim gibi), ой пае (senin için), тэй фэшIыкIэ - тэй пае (bizim için), ай нэс (oraya kadar) vb... 93  щ↔р сэщ фэдэ сэр хуэдэ benim gibi щ↔р ощ пае уэр папщIэ senin için тэщ щ↔р фэшIыкIэ дэр щхьэкIэ bizim için 3.3.7. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE KÜÇÜLTME EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIK Doğu Farklılık Batı Literatürü Literatürü Anlamı küçük жъый ↔ жьей чэтжъый джэджьей tavuk, civciv жъый ↔ жьей пцэжъый бдзэжьей küçük balık küçük жъый ↔ жьей шъэжъый сэжьей bıçak, çakı küçük ip, жъый ↔ жьей кIэпсэжъый кIапсэжьей sicim жъый ↔ жьей пшъэшъэжъый пщащэжьей küçük kız 94 3.3.8. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE AİTLİK ÖN EKLERİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR 3.3.8.1. ÜÇÜNCÜ TEKİL KİŞİ İLE İLGİLİ AİTLİK ÖN EKİNDEKİ FAKRLILIK Batı Doğu Farklılık Literatürü Literatürü Anlamı 69 ы↔и ащ ыужыкIэ абы иужькIэ ondan sonra ы↔и ащ ылъапс абы и лъапсэ onun kökeni ы↔и ащ ышъхьэ абы и щхьэ onun kafası ы↔и сыда ышIэрэр? сыт ищIырэ? o ne yapıyor? ы↔и ыкIоцI и кIуэц onun içi ы↔и ылъакъу и лъакъуэ onun ayağı ы↔и ыныбжь и ныбжь onun yaşı ы↔и ыпхъу ипхъу onun kızı ы↔и ыцIэ и цIэ onun ismi ы↔и ышIэрэба? ищIэркъэ? o bilmiyor mu? 69 Doğu Çerkeslerinden olan Besleneyler’de de Çemguylar gibi ‘‘ы’’ ön eki kullanılır. 95 3.3.8.2. ÜÇÜNCÜ ÇOĞUL KİŞİ İLE İLGİLİ AİTLİK ÖN EKİNDEKİ FARKLILIK Batı Doğu Farklılık Literatürü Literatürü Anlamı анахь я нэхъ onların en а ↔ я 70 лъэшыр лъэщыр güçlüsü анахь onların en а↔я дахэр я нэхъ дахэр güzeli а↔я ахэмэ апэ ахэм япэ onlardan önce а↔я ахэмэ ауж ахэм яуж onlardan sonra а↔я ахэмэ аун ахэм я унэ onların evleri ахэмэ а↔я афэдэ ахэм яхуэдэ onlar gibi ахэмэ а↔я ацIэхэр ахэм я цIэхэр onların isimleri ахэмэ а↔я ащыщ ахэм ящыщ onlardan а↔я ахэр ашIэ ахэр ящIэ onlar biliyorlar ахэр onlar yapıyorlar а↔я ашIырэ? ахэр ящIырэ? mı? 70 Batı Çerkeslerinden olan Hatıkuaylar ve Şapsığlar’ın çoğu, tıpkı Kabardeyler gibi ‘‘я’’ ön ekini kullanır. 96 3.4. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDEKİ KOŞAÇ (COPULA) FARKLILIKLARI 3.4.1. BİLDİRME KOŞACINDAKİ FARKLILIK Doğuda bildirme koşacı olarak ‘‘-щ’’ harfi kullanılıyorken, batıda bu harf kullanılmamaktadır. Batı Doğu Farklılık Literatürü Literatürü Anlamı мыр мыр -Ø ↔ -щ плъыжь плъыжьщ bu kırmızıdır -Ø ↔ -щ мор шъабэ мор щабэщ şu yumuşaktır -Ø ↔ -щ ар цIыху o düzgün ар цIыф заф захуэщ insandır -Ø ↔ -щ ар пшъэшъэ ар пщащэ дах дахэщ o güzel kızdır -Ø ↔ -щ ар кIэлэ ар щIалэ блан бланэщ o yiğit oğlandır 97 3.4.2. OLUMSUZLUK KOŞACINDAKİ FARKLILIK Olumsuzluk koşacı doğuda ‘‘-къым’’ şeklinde statik iken, batıda kelimenin durumuna göre ‘‘-п, -эп , -гъэп’’ gibi üç farklı şekle bürünebilir. 5. BATI VE DOĞU ÇERKES LİTERATÜRLERİNDE YETERLİLİK EKİNDE GÖRÜLEN FARKLILIKLAR Yeterlilik eki doğuda ‘‘-ф, -фы’’ şeklinde iken, batıda ‘‘-шъу, -шъугъ’’ şeklindedir. Batı Doğu Farklılıklar Literatürü Literatürü Anlamı шъу ↔ ф ешъошъу йофэф içebiliyor шъу ↔ ф къеджэшъу къоджэф çağırabiliyor шъу ↔ ф къеошъу къоуэф vurabiliyor шъу ↔ ф седжэшъу соджэф okuyabiliyorum шъу ↔ ф сеплъышъу соплъыф bakabiliyorum шъу ↔ ф сэтхэшъу сотхэф yazabiliyorum шъу ↔ фы ептышъун? ептыфын? verebilir misin? шъу ↔ фы еупчIышъун? еупщIыфын? sorabilir mi? шъу ↔ фы итIысхьэшъун? итIысхьэфын? oturabilir mi? шъу ↔ фы птышъун? птхыфын? yazabilir misin? okuyabilir шъу ↔ фы уеджэшъун? уеджэфын? misin? ayakta durabilir шъу ↔ фы щытышъун? щытыфын? mi? шъугъ ↔ ф еджэшъугъа? еджэфа? okuyabildi mi? шъугъ ↔ ф иртышъугъа? иритыфа? verebildi mi? шъугъ ↔ ф пшIышъугъа? пщIыфа? yapabildin mi? шъугъ ↔ ф тIысышъугъа? тIысыфа? oturabildi mi? шъугъ ↔ ф къэкIошъугъа? къэкIуэфа? gelebildi mi? шъугъ ↔ ф птхышъугъа? птхыфа? yazabildin mi? 99 4. BÖLÜM: LEKSİKOGRAFİK SEMANTİK YÖNDEN FARKLILIKLAR 4.1. EŞ ANLAMLI (SİNONİM) KELİMELER Çerkes Literatürleri arası sinonim kelimeleri üç grupta incelemek mümkündür: 1. Literatürler arası geçiş yapmayan sinonim kelimeler. 2. Batı Literatür kullanımı Doğuda varken, Doğu Literatür kullanımı Batıda olmayan sinonim kelimeler. 3. Doğu Literatür kullanımı Batıda varken, Batı Literatür kullanımı Doğuda olmayan sinonim kelimeler. 4.1.1. LİTERATÜRLER ARASI GEÇİŞ YAPMAYAN SİNONİM KELİMELER Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı амкIышъ уэрэдбзу bülbül апс, лагъэ 71 тепщэч tabak, kab хьаумэ хьэмэрэ yoksa, değilse ары нтIэ 72 evet ары пакIошъ уеблэмэ hatta, bile, dahi бамыкIэ мэлхьэпIацIэ kene, akar, sakırga бгъэбылъын гъэпщкIун saklamak бжымы, Iэбжым IэштIым yumruk быбын лъэтэн uçmak 71 Besleneyler de ‘‘tabak, kab’’ için ‘‘лагъэ’’ derler. 72 Kuban Kabardeyleri ve Besleneyler ‘‘evet’’ için ‘‘айэ’’ kelimesini kullanırlar. Terek Kabardeyleri ve Türkiyedeki Kabardeylerin bir kısmı ise, ‘‘evet’’ için ‘‘ахьей’’ kelimesini kullanırlar. 103 сырын кIэфий düdük сэлъэIу, табыу кхъыIэ lütfen сэмэркъэу гушыIэ şaka дэтхэнэр? тары? тара? hangisi? дэтхэнэра? темыр ищхьэрэ kuzey тещэ щауэкъуэт sağdıç тхьацуф хупхъэ oklava тхьачэты гуэгуш, кIуркIур hindi тыгъоснахьып вэсэмахуэ dünden önceki gün тыдэ? дэнэ? nere? пIэрэ? acaba? шъуамбгъо, хъоопщау Iэхуитлъэхуит geniş шъугъуал фыгъуэнэд kıskanç шъхьэпай къуейщIей yaramaz, serseri шъыпкъэ, тэрэз пэж gerçek, doğru шэплъы тхьэмбылыфэ pembe щалъ пэгун kova 74 Şapsığlar ‘‘sincap’’ için ‘‘шъае’’ kelimesini kullanırlar. 105  щыбз кхъузанэ elek, kalbur щынаут щхъухь zehir щэкъмар шыкIуртIым kozalak Iоныгъу фокIадэ eylül Iэгу, щагу пщIантIэ avlu Iэзэгъу, хущхъуэ ilaç Iэзэгъууц Iэнтэгъу, Iэтэгъуп IэфракIэ dirsek Ιуамбл, пΙуабл арджэн hasır 4.1.2. BATI LİTERATÜR KULLANIMI DOĞUDA VARKEN, DOĞU LİTERATÜR KULLANIMI BATIDA OLMAYAN SİNONİM KELİMELER Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı бэ 75 куэд çok, fazla кощын 76 Iэпхъуэн taşınmak, göçmek пхъацI 77 гъуанэдэс tahtakurusu пшъашъэ 78 хъыджэбз kız жъажъэ 79 хуэм, кIэлъэф yavaş 75 Doğu’da, Batı’da olduğu gibi ‘‘бэ’’ kelimesi tek başına fazla kullanılmaz; genellikle ‘‘нэхъы + бэ (daha çok)’’, ‘‘цIыху + бэ (çok insan)’’ vb. kelimelerde olduğu gibi başka kelimelerle birleştirilerek kullanılır. 76 Doğu’da -özellikle Kuban-Zelençuk Çerkesleri arasında, ‘‘куэшын’’ şeklinde kullanılır. 77 Doğu’da ‘‘пхъацIэ’’ şeklinde kullanılır. 78 Doğu’da ‘‘пщащэ’’ şeklinde kullanılır. 79 Doğu’da ‘‘жьажьэ’’ şeklinde kullanılır. 106 мы пчыхьэ 80 ныщхьэбэ bu akşam мы пчэдыжь 81 нышэдибэ bu sabah нэмыкI 82 нэгъуэщI başka нэIуас 83 жэрэгъу, хэгъэрей arkadaş, dost, ahbap пэIэщIэ, пхыдза, uzak чыжьэ 84 пыIудза лъащэ 85 щIакъуэ topal тхьацу 86 хупцIынэ hamur шIэн 87 цIыхун tanımak дэгъу 88 хъарзынэ iyi джыри 89 аргуэру tekrar, yeniden лъэрычъэ 90 Iэшанэ kayak чый 91 тэмакъ boğaz, gırtlak 80 Doğu’da ‘‘мы пщыхьэщхьэ’’ şeklinde kullanılır. 81 Doğu’da ‘‘мы пщэдджыжь’’ şeklinde kullanılır. 82 Doğu’da ‘‘нэмыщI’’ şeklinde kullanılır. 83 Doğu’da ‘‘нэIуасэ’’ şeklinde kullanılır. 84 Doğu’da ‘‘жыжьэ’’ şeklinde kullanılır. 85 Doğu’da ‘‘лъашэ’’ şeklinde kullanılır. 86 Doğu’da ‘‘тхьэв’’ şeklinde kullanılır. 87 Doğu’da ‘‘щIэн’’ şeklinde kullanılır. 88 Doğu’da ‘‘дэгъуэ’’ şeklinde kullanılır. 89 Doğu’da ‘‘иджыри’’ şeklinde kullanılır. 90 Doğu’da ‘‘лъэрыжэ’’ şeklinde kullanılır. 91 Doğu’da ‘‘джий’’ şeklinde kullanılır. 107 4.1.3. DOĞU LİTERATÜR KULLANIMI BATIDA VARKEN, BATI LİTERATÜR KULLANIMI DOĞUDA OLMAYAN SİNONİM KELİMELER Batı Literatürü Doğu Literatürü Anlamı адэ, пщыгъэ бэгыгъэ 92 tümör гъуаткIу ткIуэпс 93 damla дысы задэ 94 dik хьалыгъу щIакхъуэ 95 ekmek мытIыр ин 96 büyük ныбжьыкъу жьауэ 97 gölge псэуныгъ узыншагъэ 98 sağlık ренэу 99 зэпымыу 100 hep, sürekli сэснэй уэздыгъей 101 çam ağacı уцэIун гъэныщкIун 102 çiğnemek хашъу, шъоф губгъуэ 103 ova, düzlük, step 92 Batı’da da yazımı aynıdır. 93 Batı’da ‘‘ткIопс’’ şeklinde kullanılır. 94 Batı’da ‘‘зандэ’’ şeklinde kelimenin içine ‘‘н’’ sesi eklenerek kullanılır. 95 Batı’da ‘‘кIакъу’’ şeklinde kullanılır. 96 Batı’da ‘‘ины’’ şeklinde kullanılır. 97 Batı’da ‘‘жьау’’ şeklinde kullanılır. 98 Batı’da ‘‘узынчъагъ’’ şeklinde kullanılır. 99 Bu kelime bir istisna olarak Kuban-Zelençuk Kabardeyleri arasında ‘‘рену’’ şeklinde kullanılmaktadır. Diğer Kabardeyler bu kelimeye yabancıdır. 100 Batı’da da ‘‘зэпымыу’’ şeklinde kullanılır. 101 Batı’da ‘‘остыгъай’’ şeklinde kullanılır. 102 Batı’da ‘‘гъэунэшкIун’’ şeklinde kullanılır. 103 Batı’da ‘‘губгъо’’ şeklinde kullanılır. 108 хьамдыр лъэгуажьэтес 104 diz kapağı жъоку дэп 105 köz шъофнэкI пшахъуалъэ 106, къум çöl 4.2. EŞ SESLİ (HOMONİM) KELİMELER Çerkes Literatürleri arası homonim kelimeler çok fazla olmamakla birlikte, değişen anlamları yüzünden iletişimi zorlaştırmakta ve konuşanlara komik anlar yaşatmaktadırlar. Batı Doğu Kelime Literatüründeki Literatüründeki Anlamı Anlamı tümör, güven адэ baba ifadesi архъуажъ, архъожъ / anakonda, boa timsah архъуэжь yılanı kelime, cümle, гущыIэ / гушыIэ şaka söz, konuşma гъум(ы) hâmile, kalın şişman, kaba кIосэн / кIуэсэн sönmek kocaya kaçmak кIыф(ы) / кIыфI açık, beyaz, soluk koyu, karanlık ку araba orta 104 Batı’da ‘‘лъэгонджэтес’’ şeklinde kullanılır. 105 Batı’da ‘‘тэп’’ şeklinde kullanılır. 106 Batı’da ‘‘пшэхъуалъ’’ şeklinde kullanılır.  БАЛЪКЪАР Борис Хазешевич, Язык Бесленеевцев, «Кабардино-Балкарское книжное издательство», Нальчик, 1959.  КУМАХОВА З. Ю., Абадзехский Диалект и его место среди других Адыгских Диалектов, «Эльбрус» Нальчик, 1972.  ТХАРКАХО Ю. А., Чемгуйский Диалект и его место среди других Адыгских Диалектов, «Адыгейский республиканский институт гуманитарных исследований им. Т.М. Керашева», Майкоп, 1993.  ТАОВ Хазеша Талиевич, Проблемы кабардино- черкесской диалектологии, «Кабардино-Балкарский Государственный Университет им. Х.М. Бербекова», Нальчик, 1998.  ÇELEBİ Süleyman, Mevlid (Çerkesçe Mevlid), «Birleşik Kafkasya Derneği», Şapsığ Diyalektine çevirenler: Abdurrabhamn Efendi, H.Zekeriya Efendi ve Yusuf Efendi & Hayırlayan: NAWKO Abdullah, İstanbul, 2000.  ТАОВ Хазеша Талиевич & ХУТЕЖЕВ Заудин Галиевич, Кабардино-Черкесская Диалектология, 111  «Кабардино-Балкарский Государственный Университет им. Х.М. Бербекова», Нальчик, 2003.  СИТИМОВА Сара Саферовна, Особенности Бжедугского Диалекта Адыгейского языка, «Адыгейский государственный университет», Майкоп, 2004.  ШЪАУКЪО Аскэр, Джырэ Адыгабз, «Адыгейское республиканское книжное издательство», Майкоп, 2009. 112