Pülümür Vadisi Nerede

HÜSEYİN CANERİK

Pülümür Vadisi, bugün k&#;rkl&#;-ellili ya&#;lardaki Tuncelililerin çocukluk dü&#;üdür. Vadinin her iki yakas&#;nda do&#;up büyüyenlerin soluk ald&#;&#;&#;, hayvanlar&#;n&#; otlatt&#;&#;&#;, yaz mevsiminde yüzdü&#;ü, ç&#;&#;&#;n o ürkütücü ayn&#; zamanda heyecan verici sesine kulak verdi&#;i bir do&#;a harikas&#;d&#;r. Vadi bitki örtüsü, co&#;rafi yap&#;s&#; ve yaban hayat&#;n çe&#;itlili&#;iyle Türkiye’nin büyük zenginlik kayna&#;&#;d&#;r.
Pülümür vadisinin zengin canl&#; varl&#;&#;&#;n&#; besleyen su kayna&#;&#;, Pülümür çay&#;d&#;r. Da&#; keçileri, türü yok olma tehlikesiyle kar&#;&#; kar&#;&#;ya olan va&#;aklar, yaban domuzlar&#; bu hayvanlardan birkaç&#;d&#;r. Çayda az&#;msanmayacak say&#;da baz&#; bal&#;k türleri ya&#;amaktad&#;r. Bunlar&#;n ba&#;&#;nda, sazangillerden Capoeta umbla gelmektedir. Çay&#; besleyen önemli kaynaklardan biri olan Çemesol, k&#;rm&#;z&#; benekli alabal&#;&#;&#;n ya&#;am alan&#;d&#;r.

Pülümür çay&#;, Avc&#; da&#;lar&#;n&#;n ete&#;inde do&#;ar. Ard&#;çl&#; köyü yak&#;nlar&#;ndan geçen çay&#;n ilk dura&#;&#;, Pülümür’dür. Pülümür çay&#;, ilçe merkezini, Han&#;m (Hatun) Köprüsü ile Gelin Odalar&#;’n&#; geride b&#;rakt&#;ktan sonra, kapat&#;lan Pülümür Yat&#;l&#; &#;lkö&#;retim Bölge Okulu’nun yak&#;n&#;nda (Rabat), Turnadere’yle bulu&#;ur. Çay, Ba&#;&#;rpa&#;a da&#;&#;nda do&#;an Turnadere’den kuvvet al&#;r. Pülümür vadisine ve 70 km.’lik Pülümür-Tunceli kara yoluna paralel uzanan çay, Tunceli il merkezinde Munzur’a kavu&#;ur. Yüzey alan&#; ha, debisi m³/s olan Pülümür Çay&#;’n&#;n yolculu&#;u, Munzur’la birlikte Uzunçay&#;r baraj gölünde son bulur.

Çay, Turnadere’den sonra Salördek, K&#;rm&#;z&#;köprü’ye 5 km. mesafedeki Çemesol (Asgireg) ba&#;ta olmak üzere, irili ufakl&#; dereler ve kaynak sular&#;yla büyür. Pülümür çay&#;n&#;n yolculu&#;una Pülümür vadisi, bal&#;klar, da&#; keçileri, sansarlar, porsuklar, va&#;aklar, yaban domuzlar&#;, tav&#;anlar, sincaplar, kertenkeleler, bozay&#;lar, kurtlar, tilkiler, kaplumba&#;alar, y&#;lanlar, kartallar, güvercinler vd. canl&#;lar e&#;lik eder.

ON ÜÇ BALIK TÜRÜ YA&#;IYOR

Munzur Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi ö&#;retim üyesi Dr. Osman Serdar’&#;n yapt&#;&#;&#; bir ara&#;t&#;rmaya göre, Pülümür çay&#;nda 13 bal&#;k türü ya&#;&#;yor: Salmo trutta macrostigma (Alabal&#;k), Acanthobrama marmid, Alburnoides bipunctatus (Tahta bal&#;&#;&#;), Barbus lacerta, Capoeta trutta (Kum bal&#;&#;&#;), Capoeta umbla (Karabal&#;k), Chondrostoma regium, Cyprinus carpio carpio (Sazan), Squalius cephalus (Tatl&#; su kefali), Oxynoemacheilus angorae, Chalcarburnus mossulensis (Gümü&#; bal&#;&#;&#;), Barbus plebejus escherichi, Glyptothorax kurdistanicus (Kaya bal&#;&#;&#; veya köpek bal&#;&#;&#;).

KUTUDERES&#;’NDEK&#; PLAJLAR

Pülümür çay&#;n&#;n, özellikle son y&#;llarda yaz turizminin canlanmas&#;nda etkili oldu&#;u görülüyor. Denize giremeyen yöre insan&#; ve tatilciler, Kutudere’deki ‘plaj’larda ferahl&#;yor. Bu plajlar, yaz aylar&#;nda sadece tatilcilere de&#;il, yöre esnaf&#;na da soluk ald&#;r&#;yor. ‘Plaj Turizmi’yle, Tunceli ekonomisi canlan&#;yor. Kutuderesi’ndeki plajlara duyulan ilginin, bölgenin giderek daha güvenli hâle gelmesiyle birlikte artmas&#; bekleniyor. Bu durumda, Pülümür çay&#;n&#;n temizli&#;i büyük önem ta&#;&#;yor.

PÜLÜMÜR ÇAYI TEM&#;Z M&#;?

Ola&#;an ko&#;ullarda Pülümür çay&#;n&#;n temiz olmas&#; gerekir. Çünkü çay&#; besleyen ana kaynaklar, dereler ve kaynak sular&#;n&#;n tamam&#; temiz. Temiz olmas&#; gereken suyun, Pülümür ilçe merkezinde renk de&#;i&#;tirdi&#;i görülüyor. Temiz ve duru suyun bulan&#;k hâle gelmesi, kirlilikten kaynaklan&#;yor. Benzer durum, çay&#;n Ba&#;&#;rpa&#;a kolu (Turnadere) için de söylenebilir. Pülümür çay&#;n&#;n üzerinde, ilçe merkezi dâhil, herhangi bir fabrika bulunmuyor. O hâlde çay nas&#;l kirleniyor?

PÜLÜMÜR ÇAYI &#;Ç&#;N K&#;RLEN&#;YOR?

Çay&#;n kirlendi&#;inde ilk durak, Pülümür oluyor. Bin be&#; yüz nüfuslu ilçenin kanalizasyonu ar&#;t&#;lmadan çaya ak&#;t&#;l&#;yor. &#;lçede at&#;k su ar&#;tma tesisi olmad&#;&#;&#;ndan, kanalizasyon, herhangi bir i&#;lemden geçirilmeden çaya b&#;rak&#;l&#;yor. Suya kar&#;&#;an at&#;k miktar&#;, yaz aylar&#;nda ilçe nüfusunun ço&#;almas&#;yla birlikte art&#;yor. Ba&#;&#;rpa&#;a’da, 4 bin hektarl&#;k krom madeni i&#;letmesi, hafriyat&#;n&#; çaya dökerek suyu kirletiyor. Turnadere, hayvansal at&#;klarla kirletiliyor. Su k&#;y&#;s&#;na yak&#;n ah&#;rlardan suya dökülen gübre vb. hayvansal at&#;klar suyun kirlenmesine yol aç&#;yor. Naz&#;miye yol ayr&#;m&#;ndan itibaren çay yata&#;&#;nda faaliyet yürüten kum ocaklar&#; ve beton tesisleri, suda kirlili&#;in bir di&#;er nedeni. Pülümür-Tunceli kara yolu, çay&#;n kirlenmesinde önemli bir paya sahip. Piknikçilerin, sürücülerin ve yolcular&#;n dikkatsizli&#;i, suyu kirleten etkenlerden biri olarak görülüyor. Yol yap&#;m çal&#;&#;malar&#;nda çevre duyarl&#;l&#;&#;&#;n&#;n göz ard&#; edilmesiyle çayda kirlili&#;in önü aç&#;l&#;yor. Bilinçsiz avlanma, suyu kirleten etkenlerden biri olarak gösteriliyor.

ÇAYDAK&#; K&#;RL&#;L&#;&#;&#;N OLASI SONUÇLARI

Kanalizasyon, besin at&#;klar&#;, tar&#;msal gübre ve ilaçlar ile hayvansal at&#;klarda bulunan organik maddeler, suyun s&#;cakl&#;&#;&#;n&#; art&#;rarak suda ya&#;am&#; olumsuz yönde etkiliyor. Çok zararl&#; olmayan baz&#; kirleticiler, suya kar&#;&#;t&#;&#;&#;nda zararl&#; hâle gelebiliyor. Mikroorganizmalar, organik at&#;klar&#; parçalayarak sudaki oksijeni tüketirler. Bu da bal&#;k vb. su ürünlerinin oksijen yetersizli&#;inden dolay&#; ölümüne neden oluyor. Suda olu&#;an zararl&#; bakteriler bal&#;k vd. canl&#;lar&#;n ya&#;am&#;n&#; zorla&#;t&#;r&#;yor. Nitrat ve nitrit, bal&#;klar&#;n zehirlenmesine yol aç&#;yor.
Gübre vb. hayvansal at&#;klar ya da di&#;er at&#;klardan gelen azot ve fosforun sudaki de&#;erinin artmas&#;, canl&#;lar&#;n sa&#;l&#;&#;&#;n&#; tehdit ediyor. A&#;&#;r&#; azot, plankton ve alg varl&#;&#;&#;n&#; ço&#;altarak sudaki zararl&#; maddelerin artmas&#;na ve sudaki oksijenin azalmas&#;na neden oluyor. Pülümür eski Y&#;BO yak&#;nlar&#;ndaki toplu da&#; keçisi ölümlerinin bu kirlilikten kaynakland&#;&#;&#; savunuluyor.
Pet &#;i&#;e, po&#;et, plastik vb. ürünlerin içeri&#;indeki kimyasal bile&#;ikler suya kar&#;&#;t&#;&#;&#;nda ya da herhangi bir su canl&#;s&#;n&#;n bünyesine girdi&#;inde tehlikeli hâle geliyor. Bunlar insan vücudunda kanserojen etki, su canl&#;lar&#; tüketti&#;inde sindirim sistemini t&#;kama, su ile temas oldu&#;unda zararl&#; kimyasal bile&#;enlerin suya geçmesi vb. riskleri bar&#;nd&#;r&#;yor.
Pülümür çay&#;ndaki kirlili&#;in organik tar&#;m ve hayvanc&#;l&#;&#;&#; olumsuz yönde etkileyece&#;i de&#;erlendiriliyor. Yörede giderek yayg&#;nla&#;an organik bal, et, süt ve yumurta üretiminin kirlilikten kaynaklanan risklerle kar&#;&#; kar&#;&#;ya oldu&#;u belirtiliyor.

NE YAPILMALI?

Pülümür çay&#;ndaki kirlilikten suda ya&#;ayan canl&#; türlerinin, Pülümür vadisindeki yaban hayat&#;n, tar&#;m ve hayvanc&#;l&#;&#;&#;n, bitki örtüsünün olumsuz yönde etkilenmesi kaç&#;n&#;lmazd&#;r. Çaydaki kirlili&#;e kar&#;&#; al&#;nmas&#; gereken önlemler &#;öyle s&#;ralanabilir:

- Munzur Üniversitesi Çevre Mühendisli&#;i, Pülümür ve Munzur çaylar&#;nda kirlili&#;in nedenleri ile oranlar&#;n&#; ara&#;t&#;rmal&#; ve olas&#; sonuçlar&#; hakk&#;nda kamuoyunu bilgilendirmelidir.
-Tunceli &#;ehircilik ve Çevre &#;l Müdürlü&#;ü’nün tarihli raporuna göre, Tunceli’de, il merkezi d&#;&#;&#;nda herhangi bir at&#;k su/kat&#; at&#;k ar&#;tma tesisi bulunmuyor. Pülümür’ün kanalizasyonu Pülümür çay&#;na, Ovac&#;k’&#;n kanalizasyonu ise Munzur çay&#;na ak&#;t&#;l&#;yor. Pülümür vadisi ile Munzur Vadisi Millî Park&#;’n&#; besleyen su kaynaklar&#; kimyasal kirlilik tehdidiyle kar&#;&#; kar&#;&#;ya.
- Tunceli Valili&#;i, ilçe kaymakaml&#;klar&#; ve belediyeler çevreyi korumak amac&#;yla harekete geçmelidir.
- Tunceli’nin Pülümür, Naz&#;miye, Ovac&#;k, Hozat, Pertek, Çemi&#;gezek ve Mazgirt ilçeleri ile köylerinde kanalizasyon alt yap&#;s&#; ve at&#;k su ar&#;tma tesisleri in&#;a edilmelidir.
- Çevre ve &#;ehircilik Bakanl&#;&#;&#;, çevre felaketine yol açmas&#; beklenen, organik tar&#;m ve hayvanc&#;l&#;&#;&#;n geli&#;mesine engel olaca&#;&#; dü&#;ünülen kirlili&#;i önlemek için kente kaynak aktarmal&#;d&#;r.
- Valilik ve kaymakaml&#;klar çevre kirlili&#;ine yol açan tesislere (maden-kum ocaklar&#; vd.) kar&#;&#; harekete geçmeli ve etkin önlemler almal&#;d&#;r.
- Pülümür kanalizasyonunun Pülümür çay&#;na, Ovac&#;k kanalizasyonunun Munzur çay&#;na ar&#;t&#;lmadan ak&#;t&#;lmas&#;na derhal son verilmelidir. Bu amaçla, k&#;sa vadede maliyeti dü&#;ük paket at&#;k su ar&#;tma tesisleri hizmete sokulmal&#;d&#;r.
- Pülümür-Tunceli kara yolu yak&#;nlar&#;nda yer alan yerle&#;im birimlerinde, nüfus yo&#;unlu&#;unun dü&#;üklü&#;ü göz önünde bulundurularak, paket at&#;k su ar&#;tma sistemine geçilmelidir.
- Ba&#;&#;rpa&#;a Da&#;&#;’nda hafriyat&#;n&#; çaya döken krom madeni i&#;letmesine yapt&#;r&#;m uygulanmal&#;d&#;r.
- Çay yata&#;&#;ndaki kum ocaklar&#; ve beton tesislerinin ruhsatlar&#; iptal edilmelidir.
- Hayvansal at&#;klar&#;n suda yaratt&#;&#;&#; kirlilik konusunda çiftçiler e&#;itilmeli, gübre vb. hayvansal at&#;klar&#;n suya kar&#;&#;mas&#; engellenmelidir.
- Kara yolundan kaynaklanan kirlili&#;e kar&#;&#; kültürel seferberlik ba&#;lat&#;lmal&#;d&#;r.
- Pülümür çay&#;nda, yumurtlama döneminde bile rastlanan, bilinçsiz avc&#;l&#;&#;a (T&#;r&#;v&#;r&#;, dinamit, zehirli yem, dere yata&#;&#;n&#; de&#;i&#;tirme vb.) izin verilmemelidir.

Kaynakça:
Serdar, O., Pala, A., Küçükgül, A. (). Pülümür Akarsuyundan Avlanan Capoeta umbla (Heckel, )’n&#;n Sindirim Kanal&#; Helmintlerinin Ara&#;t&#;r&#;lmas&#;.

Doğal, tarihi ve kültürel zenginlikleri ile dikkati çeken Tunceli, yılın her dönemi çevre il ve ilçelerden çok sayıda doğa tutkununun uğrak yeri haline geliyor.

Deniz seviyesinden metre yükseklikte bulunan kent, Sülvüs, Buyer, Munzur ve Hel dağları arasında kurulu olması sebebiyle adeta saklı bir cenneti andırıyor.

Zengin florası, yaban hayatı varlığı ve biyolojik çeşitliliğiyle büyük öneme sahip olan kentte, nüfusu 3 bin ile 5 bin arasında değişen ilçeler de tarihi, doğal ve turistik güzellikleriyle gözde yerlerin başında geliyor.

Kente bağlı Ovacık ilçesinde, Munzur Vadisi Milli Parkı, Munzur Gözeleri, Mercan Vadisi ve Kırkmerdiven Şelaleleri bulunurken, Keban Baraj Gölü kıyısında kurulu Pertek ilçesinde ise Sağman, Sungur Bey ve Çelebi Ağa camileri ile Pertek Kalesi tarihi ihtişamıyla göz dolduruyor.

Hozat ilçesinde yer alan Ergen Kilisesi ve Çemişgezek'te bulunan İn Delikleri ve Tağar Köprüsü de geçmişten geleceğe ışık tutuyor.

Yaylaları ve ormanlarıyla her mevsim göz kamaştıran Pülümür ilçesi de Hatun Köprüsü, Gelin Odaları, Salördek ormanları ve Ağlayan Kayalar ile görülmeye değer güzellikler sunuyor.

"Ağlayan Kayalar" ziyaretçilerini ağırlıyor

Tunceli-Erzincan kara yolu üzerindeki Pülümür Vadisi Hılbeş Köprüsü yakınlarında bulunan Ağlayan Kayalar da sonbaharın gelişiyle çok sayıda ziyaretçinin akınına uğruyor.

Sürekli su damladığı için halk arasında Ağlayan Kayalar olarak adlandırılan ve şu sıralar çevresindeki ağaçların yapraklarının sararmasıyla ayrı bir güzellik sunan doğal oluşum, sonbaharda çevresindeki sapsarı bitki örtüsüyle, kışın ise metrelerce yükseklikteki buz sarkıtlarıyla eşsiz bir görünüme kavuşuyor.

Yaklaşık 20 metre yükseklikteki çok sayıda kaynaktan süzülen sularla görenleri büyüleyen kayalar, vadideki sonbahar renkleriyle bütünleşerek göz alıcı güzellikler sunuyor.

Doğal görüntüsüyle her mevsim yerli ve yabancı turistlerin ilgi odağı olan kayalar, hafta içi ve hafta sonu tatilinde doğaseverlerin doyasıya vakit geçirdiğini bir alana dönüşüyor.

Kayalardan akan sularla ziyaretçilerine unutulmaz anlar yaşatan bu doğal oluşum, fotoğraf sanatçılarının da ilgisini çekiyor.

Ziyaretçilerden İnan Çakmak, AA muhabirine, sonbaharın gelişiyle Tunceli'nin rengarenk olduğunu söyledi.

Kentin tarihi ve doğal güzellikleriyle ön plana çıktığını belirten Çakmak, Pülümür Vadisi'ne sık sık gezmeye geldiğini dile getirdi.

Çakmak, Ağlayan Kayalar'a hayran kaldığını ifade ederek, "Bu coğrafyanın dağları ve ormanları çok güzel. Ağlayan Kayalar'da ilkbahar aylarında sular çoğalıyor. Sonbaharda ise kaynaklardan çıkan sular biraz azalıyor. Buna rağmen burası halen çok hoş. Bu kayalar kış aylarında da buz tutuyor. Kayaların üzerinde boyu 3 metreyi aşan buz sarkıtları oluşuyor. Doğaseverler gelip mutlaka burayı görmeli. Burada tabiat sonbahar renkleriyle göz kamaştırıyor." diye konuştu.

Kırklar köyü muhtarı Düzgün Turan da Ağlayan Kayalar'ın turistik açıdan büyük öneme sahip olduğunu vurguladı.

Çevre il ve ilçelerden çok sayıda kişinin kayaları görmeye geldiğini anlatan Turan, "Kayalar kent merkezine 35 kilometre uzaklıkta. Ağlayan Kayalar dendiği zaman akla kayalardan şırıl şırıl akan sular geliyor. Buranın doğal güzelliği görenleri cezbediyor." ifadelerini kullandı.