Ilyas Güneş Eşi

Sinan Akçıl, İlyas Yalçıntaş, Sinan Akçıl, İlyas Yalçıntaş, Sinan Akçıl, Masoud Sadeghloo, Sinan Akçıl, İlyas Yalçıntaş, Sinan Akçıl, İlyas YHiç Unutma, Hiç Unutma

02:51

INSTITUTUL DE CERCETĂRI INTERETNICE

MOLDOVA BİLİMNÄR AKADEMİYASI

EVDOKİYA SOROÇANU

GAGAUZLARIN KALENDAR
ADETLERİ
Etnolingvistik aaraştırması

Kişinöv 2006
Moldova Bilimnär Akademiyasının Milletlärarası Aaraştırmaları İnstitutunun
Bilim Sovetindä kaavilendi hem tiparlamak için izin verildi

Redaktor: Petri Çebotar

Avtor şükür eder Doktora, Gazi Universitetinin profesoruna

Bu kitap Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) katkıları ile basılmıştır

Эта книга издана при финансовой поддержке

АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ МОЛДОВА

E. C. СОРОЧЯНУ

ГАГАУЗСКАЯ КАЛЕНДАРНАЯ
ОБРЯДНОСТЬ
Этнолингвистическое исследование

Кишинев – 2006
CZU 39:811.512.165=161.1
S69

Утверждено и рекомендовано к изданию Ученым советом

Редактор: П. А. Чеботарь
Корректоры: В. И. Сырф
Т. Ф. Шаршова
Художник: П. Н. Влах

Автор выражает благодарность

© Е.С. Сорочяну, 2006

Descrierea CIP a Camerei Naţonale a Cărţii

Soroçanu Evdokiya
Gagauzların kalendar adetleri: etnolingvistik aaraştırması = Гагаузская
календарная обрядность: Этнолингв. исслед. / Evdokiya Soroçanu; Acad.
de Şt. a Rep. Moldova. Inst. de Cercet. Interetnice. – Ch.: Gunivas, 2006 (FEP
“Tipogr. Centrală”). – 256 p.
ISBN 978-9975-908-40-5
1000 ex.
– 1. Etnografie – Limba găgăuză (găgăuză, rus.).

39:811.512.165=161.1
Paalı Bobama hem paalı Anama
adlêêrım

Посвящаю моим родителям –

6
Evdokiya Soroçanu

ÖNSÖZ
Evdokiya SOROÇANUnun monografiyası, angısı adlı kalendar adetlär ter-
minologiyasına, - gagauzların ruh kulturasını inceleyän ilk etnolingvistik aa-
raştırmasıdır. Bu aaraştırmada gagauzların kalendar adetleri olêrlar kompleksli
üürenilän obyekt, hem bilim döneminä seftä geçiriler o adetleri nışannayan
terminologiya.
Avtor folklor-etnografiya faktlarına danışêr eniycä, kullanêr eni analiz me-
todlarını, angıları verer kolaylık açmaa terminin hem adetin arasında ilişkilerinin
harakterini, neredä adetlär leksikası tamannêêr yazdıran, interpretat edän, kimi
kera adet reallıına model kuran funkţiyasını.
Hepsi bunnar vererlär kitaba bilim bakımından perspektivalık hem çok as-
pektlik. O olacek meraklı diil sade etnolingvistika, folklor, mifologiya uzmanna-
rına, ama okuyucularun geniş çevresinä dä, hepsinä, kim merak eder gagauzların
kalendar yortularınnan hem onnarlan baalı adetlärlän.
Monografiyanın materialları olur kullanılsınnar terminologiya sözlüü hazır-
lamak için, gagauzların dialektologiya hem etnografiya üürenmesi için, gagauz
adet leksikası speţkursların temeli olabilirlär. Bundan başka, kitabın materiallarını
praktikada kullanabilirlär şkola üüredicileri hem kultura-aydınnadıcı kurulların
izmetçileri.
Gagauzça yazılan, E. SOROÇANUnun monografiyası aktual hem vakıdında
çıkan, o çekecek diri interes diil sade Moldovanın bilim çevrelerindä, ama bütün
türk bilim dünnesindä.

L. Çimpoeş,
Moldova Respublikası Bilim Akademiyası,
Milletlärarası Aaraştırmaları İnstitutu,
Gagauzologiya Bölümünün başı,
Filologiya bilgilerinidä doktor

7
Gagauzların kalendar adetleri

PREFAŢĂ
Monografia dnei Evdochia Soroceanu reprezintă un debut în domeniul
cercetărilor etnolingvistice a spiritualităţii poporului găgăuz la capitolul termino-
logia datinilor populare. În lucrare obiceiurile calendaristice sunt abordate prin
prisma diverselor unghiuri de vedere constituind obiectul unui studiu complex,
autoarea operînd competent cu terminologia ştiinţifică ritualică adecvată.
E. Soroceanu demonstrează abilităţi de cercetător consecvent utilizînd metode
moderne de analiză interactivă în plan sincronic şi diacronic a datinilor, obice-
iurilor şi riturilor găgăuze în contextul altor culturi. Lexicul ce ţine de obicеiuri
are un caracter descriptiv - interpretativ, iar, în unele cazuri, modelează realitatea
mitologică.
Toate cele expuse conferă monografiei un caracter ştiinţific complex. Studiul
de faţă prezintă interes nu numai pentru specialiştii în domeniul etnolingvisticii,
folcloristicii şi mitologiei, dar se adresează şi unui larg cerc de cititori interesaţi
de cunoaşterea obiceiurilor calendaristice ale etniei găgăuze.
Materialele monografiei pot servi drept suport pentru cursuri opţionale la
folcloristică, dialectologie si etnografie găgăuză, la alcătuirea dicţionarelor de
terminologie mitologică. Studiul comportă şi certă valoare aplicativă şi practică
pentru cadrele didactice din învăţămîntul preuniversitar, precum şi pentru per-
soanele interesate din domeniul culturii, sociologiei, istoriografiei.
Monografia dnei Evdochia Soroceanu este actuală , originală şi va trezi un
interes viu atît pentru gagauzii din diasporă, cît şi pentru întreg spaţiul ştiinţific
turcic.

L. Cimpoeş,
Şefa Secţiei de Găgăuzologie
a Institutului de Cercetări Interetnice
a Academiei de Ştiinţe a Moldovei,
doctor în ştiinţe filologice

8
Evdokiya Soroçanu

ПРЕДИСЛОВИЕ

Монография Е.С. Сорочяну, посвященная календарной обрядовой тер-

Л.С. Чимпоеш,
Зав.Отделом гагаузоведения
Института межэтнических исследований
Академии наук Республики Молдова,
Доктор филологических наук

9
Gagauzların kalendar adetleri

PREFACE
The monograph by Evdochia Soroceanu dedicated to the research of custom
terminology represents the first ethno linguistic investigation undertaken in
the field of spiritual culture of Gagauz people. In it calendar Gagauz rites are for
the first time considered as an object of the complex study and the terminology
concerning the rites is introduced into scientific literature.
The author demonstrates a new approach to the study of the facts of folklore and
ethnography, uses new methods of analysis, which allow revealing the character of
the relationship between the term and the custom, where rite lexis is describing,
interpreting and in some cases modeling the custom reality.
All these make the book multilateral and helpful from the scientific point of
view. It is interesting not only for the specialists in ethno linguistics, folklore,
mythology but also for a wide range of readers who wish to know calendar holidays
and Gagauz customs and rites connected with them.
The materials of the monograph can be used in compiling gagauz termino-
logical dictionary, be the base for optional courses in gagauz custom vocabulary,
serve as an additional source in studying Gagauz dialectology and ethnography.
Besides, the book offers the practical usage of its materials by school teachers and
cultural and educational institutions.
The book by E.C. Soroceanu is actual, modern and being written in Gagauz
language it will provoke vivid interest not only in Moldova but in the whole Tur-
kish and Slavic scientific world.

Ph.D. L. Cimpoes,
the Chief of the Gagauz Department,
Institute of Ethnic Research,
Academy of Science of Moldova

10
Evdokiya Soroçanu

ОТ АВТОРА
Язык, культура и самосознание являются основными этнообразующими
компонентами гагаузов. Комплексное изучение духовной культуры и ее
терминологии приблизит нас к решению вопроса этногенеза и этнической
истории народа.
Данное исследование посвящено анализу терминологии гагаузской
календарной обрядности, которое по теоретическим основам и использу-
емым методам примыкает к современным этнолингвистическим исследо-
ваниям.
Впервые обрядовый термин становится предметом лингвистического
анализа. Проводится многоплановое изучение обрядовой лексики, при-
меняются методы лингвогеографии и ареальной лингвистики. При рекон-
струкции обрядовых текстов перспективным является изучение диалекто-
логического материала (в работу включены образцы диалектных текстов,
записанные в конце 80-х годов в с. Кирсово).
Нас интересует характер взаимоотношений термина и обряда, для чего
предварительно исследуется структура и значение обряда, так как без ана-
лиза этнографических и фольклорных данных невозможно проводить ана-
лиз обрядовой лексики, которая, в свою очередь, является языком описания
обряда, системой знаков, отражающей структуру самой обрядности.
Структурно-типологическое описание календарной обрядности гагау-
зов проведено на полевом материале, собранном автором по специально
составленной программе в конце прошлого столетия в гагаузских селах
Молдовы и Одесской области (Украина).
Анализ показал, что основу, сущность гагаузских календарных празд-
ников составляют преимущественно народные обычаи и верования, на
которые впоследствии наслоились церковные элементы. Календарные
обычаи и обряды сохраняют отчетливо следы дохристианского аграрно-
скотоводческого культа, подтверждение чему находим в наименованиях
обрядовых реалий.
Термины рассматриваются с точки зрения структуры, способов номи-
нации, особенностей символики, словообразования; исследуются явления
полисемии, омонимии, синонимии и дублетности; рассматривается вопрос
11
Gagauzların kalendar adetleri

об источниках формирования терминов и роли иноязычных элементов,

12
Evdokiya Soroçanu

Kısaltmalar:
Baur. – Baurçu Kirs. – Kirsov (Başküü)
Beşal. – Beşalma Kong. – Kongaz
Beşg. – Beşgöz Kotl. – Kotlovina (Balboka)
bulg. – bulgarca mold. – moldovanca
Cal. – Caltay rom. – romınca
Çad. – Çadır-Lunga rus. – rusça
Çeşm. – Çeşmäküü sırb. – sırbça
gag. – gagauzça Tom. – Tomay
h.b. – hem başka Valk. – Valkaneş
karş. – karşılaştır y. – yıl
Kaz. – Kazayak

Условные сокращения:

Баур. – Баурчи* Конг. – Конгаз

*В русской части книги названия населенных пунктов даются по

14
Evdokiya Soroçanu

GAGAUZLARIN KALENDAR
ADETLERİ

Etnolingvistik aaraştırması

15
Gagauzların kalendar adetleri

16
Evdokiya Soroçanu

GİRİŞ
Ruh kulturası, dil hem bilinç – gagauzların en maanalı millet yapan kompo-
nentleridir. Ruh kulturası halkın fikir bilinci, onun diri aklı, angısı boydan-boya
geçirer halkın gördüklerini hem bilgilerini, inanışlarını, adetlerini hem adet
sıralarını, kullanış normalarını h. b.
Büünkü gündä duran problema – üürenmää gagauzların dilini hem ruh
kulturasını, neet koyup enidän diriltmää hem düzmää onnarın evelki uurunda
durumunu, hem dä çözmää etnogenez problemalarını. Bu uurda ayırı maana
kableder etnolingvistik aaraştırmaları, angıların temelinä koyulu halkın kultura-
sının hem kultura terminologiyasının incelenmesi. Dil istoriyasına hem kultura
istoriyasına paralel yapılan analiz dayanêr lingvistika metodu ‘Wörter und Sachen’
(‘laflar hem şeylär’), angısını yaydılar nemţä lingvistleri R. Meringer, K. Merlo, M.
Murko kimi adetlerin incelenmesinä dä (Йордан, 1971, 06). Dialektologiya, folk-
lor hem etnografiya olaylarının birleşik üürenmesi aaraştırmacıya verer orientir
‘incelemää baalantıları dil hem ruh kulturası arasında, dil hem halk mentaliteti
arasında, dil hem halk yaratması arasında, onnarın biri-birinä baalı olduunu hem
onnarın türlü korespondenţiyalarını’ (Толстой, 1980, 150).
Rus dil bilimindä geçän asirin bitkisindä N.İ.Tolstoyun öndercilii altındа
kuruldu etnolingvistika şkolası, angısının çerçevesindä sistema gibi üüreniler
slavän hem balkan halklarının ruh kulturası (Толстой, 1973, 1974, 1978, 1980,
1982, 1983; Толстые, 1983; Толстая, 1989). Basıldı duu hem üülen slavännarının
okazional adetlerinin etnolingvistika aaraştırmaları (Толстые, 1978, 1979, 1981а,
1981б, 1982, 1986), halk kalendarı aaraştırmaları (Толстая, 1978, 1984, 1986а,
1986б), düün çinneri aaraştırmaları (Гура, 1984, 1986), bulgar kuancılık termi-
nologiyası materialları (Зеленина, 1984, 1986). Bir sıra disertaţiya, angıları adlı
terminologiya hem struktura bakımından türlü adetlerin etnolingvistika analizinä
(Терновская, 1977, Гура, 1978, Журавлёв, 1982, Седакова, 1984, Кабакова,
1989, Плотникова, 1990, Сорочяну, 1995).
Bu aaraştırma, angısında bakılêr gagauzların kalendar adetleri, yapıldı gös-
terilän etnolingvistika şkolasının teoretik tezisleri temelindä, o (aaraştırma)
dayanêr çok plandan üürenmäk prinţipinä, neredä adetlär annaşılêr nicä ‘verbal
(söz), real (şey) hem akţional (yapım) plannarın birliin’ kategoriyası (Толстой,
1980, 157).
Aaraştırmada baş önem veriler adetlerin terminologiyasına, ama onun ana-
lizini yapmaa olabilir sade geniş konteksttä kullanarak etnografiya, folklor, mi-
17
Gagauzların kalendar adetleri

fologiya faktlarını hem halkın ruh kulturasından başka faktları. Analiz yapıldı
Moldovadakı gagauz küülerindä avtorun tarafından toplanıldıı materialda.
Yıl ţıklasının kalendar adetleri halk ruh kulturasının büük bir payıdır. Halkın
ruh kulturasının konţentrat edilmiş forması olarak, onnar göstererlär milletin
speţifikasını, göstererlär halkın asirlärcä istoriyasını. Onnar göstererlär gagauz-
ların dedelerinin Balkannarda eni tabiat (natura) şartlarına, eni çorbacılık tipinä
adaptaţiyasının karışık proţeslerini hem dä Balkan yarımadasında yaşayan türlü
halkların arasındakı integraţiya proţeslerini, baalantıları hem biri-birini etkile-
meleri.
Gagauzların kalendar adetleri temelindä durêr evelki hayvancının hem çift-
çinin çalışması. Bunu göstererlär etnografiya hem folklor bilgileri. Gagauzların
halk kalendarı, nicä dä çoyun Evropa halklarının, başlıca agrardır. Onda belli
hristiyannıktan ileri kalan çiftçi-hayvancı kultunun izleri. Onun temeli, özü taa
çok halk adetleri hem inanışlarıdır, angılarına sora katlanmış klisä elementleri.
Esaba alınırsa, ki kalendar – o halkın real yaşantı sisteması, angısı düzenneder
(regulat eder) insanın çorbacılık, iş çalışmalarını, dizer yıl ‘dingilinä’ insanın
bütün yaşamak strukturasını, ozaman annaşılêr gagauzların kalendar adetlerinin
yakınnıı hem tipinä görä benzemesi Balkannar halklarının, ilk sırada bulgarla-
rın, adetlerinä (bak.: Маринов, 1914; Державин, 1914; Арнаудов, 1918, 1943,
1971-72; Вакарелски, 1932-33, 1935, 1938, 1943; Колева, 1973, 1977, 1981;
Добруджа, 1974; Пирински край, 1980; Капанци, 1985; Пловдивски край,
1989; Софийски край, 1993; Вакарелски, 1974; Етнография на България,
1985). Geldiynän Balkannara, gagauzların dedeleri kabletmişlär bulgarların ya-
şamak düzenini. Çorbacılık tipi tarafından, material hem ruh kulturasının çok
elementleri tarafından, göçücü hayvancılardan dönüp erleşik çiftçiyä. Bakma-
yarak, ani gagauzların etnogenezi problemasına var türlü bakış (Иречек, 1890,
1899; Милетич, 1902, 1905; Шкорпил, 1933; Ковальский, 1933; Державин,
1937; Баев, 1953; Боев, 1982; Градешлиев, 1933; Мутафова, 1993; Карпат,
1994; Атанасов, 1996, 1998; Стаменова, 2000 h. b.), bilim adamnarının çoyu
sayêrlar, ani gagauzların dedeleri (göçücü türk soyları: peçenek, uz, kuman) pey-
dalanmışlar Balkan yarımadasında osman türkleri burayı gelmesindän çok taa
ileri, demäk, XIV asirdän ileri. Bunu gösterer istoriya, etnografiya, antropologiya
hem lingvistika aaraştırmaları (Мошков, 1904; Ковальский, 1933; Манов, 1938;
Маринов, 1956, 1974; Дяченко, 1952; Дмитриев, 1962; Губогло, 1967, 1971,
1973 h. b.)
İstoriklerin gösterdiklerinä görä, gagauzlar çok asir boyunca yaşamışlar türk
hem slavän halkların arasında Deli-Orman hem Dobruca bölgelerindä. Aar eko-
nomik hem politik baskısı beterinä gagauzların büük payı bulgarlarlan barabar
XVIII asirin bitkisindä – XIX asirin başlantısında istär-istemäz kaçmışlar Bulga-
riyadan Besarabiyanın üülen tarafındakı boş erlerä. Rus-türk cengin sonucunda

18
Evdokiya Soroçanu

Besarabiyayı Rusiyaya eklemektän sora (1812) göçmennerä verilimiş toprak,

19
Gagauzların kalendar adetleri

Baurçu, Beşgöz, Caltay, Kazayak küülerindä hem Komrat dolayındakı Kirsov küü-
yün gagauz payında yapılan ekspidiţiya yazıları. V.Moşkovun tarafından Beşalma
küüyündä 1902 y. toplanılan etnografiya materialınnan karşılaştırmak neetinnän
hep bu küüdä 2002 y. yazılar yapıldı. Ayırı interes çeker V.Moşkovun tarafından
XX asirin başlantısında fiksat edilän hem dä avtorun tarafından hep bu küüdä
şindiki asirin başlantısında toplanılan etnografiya hem lingvistika (adet realiya-
larının adları) faktlarının karşılaştırıması. Kır materialın büük bir payı (serbest
annatmaklar hem programanın sorularına cuvap) yazılardı magnitofon lentasına,
onu çözürkän vardı neet fiksat etmää gösterilän dialektlerin durumunu yazılış
vakıdına görä (1985-1990 yy.), onuştan etnografiya hem dialektologiya materialı
veriler fonetika transkripţiyası yardımınnan herbir dialektin özelliklerinnän.
Kiyada dökülän material yok nasıl sayılsın gagauz halk kalendarı adetlerinin
hem adet sıralarının dolu yazdırması, biz savaştık sade vermää gagauz adetleri
sistemasının struktura hem tipologiya harakteristikasını bizim tarafımızdan
toplanıldıı kır materialın temelindä. Gelecektä bu material genişlenecek hem
detalleştirelecek eni etnografiya bilgilerinnän.
Seftä gagauzların ruh kulturasının üürenmäk sistemasına katıldı dil, seftä
koyulêr adetlerin terminologiya probleması, o terminologiya adetin yazdırmak
dilidir, adetlerin strukturasını gösterän nışan sistemasıdır. Kalendar terminolo-
giyası, nicä dä kendileri adetlär, göstererlär halkın türlü gelişmäk etaplarında
cümnä, etnik, ruh yaşamasını. Terminologiyanın etnolingvistika incelenmesi
verecek kolaylık izlemää kalendar adetlerinin istoriyasını hem evolüţiyasını
hem belli uura kadar annamaa onnarın evelki strukturasını. Adet leksemasının
maanasında görüner adet semantikası hem nışannanan realiyanın simvolikası.
Dil – o bir kaynaktır, angısı yardım eder ‘açmaa halkın etnokultura istoriyasını
hem etnik speţifikasını’ (Генчев, 1980, 190).
Halk kalendarı adet terminologiyasının analizini yaparkan dokunulêr ölä
lingvistika problemalarına, nicä nominaţiya usulu, polisemiya hem sinoni-
miya olayları, adet terminin metaforiklii, halk etimologiyası, hrononimnerin
animizaţiyası, açılêrlar gagauz kalendar terminologiyasının oluşma kaynakları.
Adetlär leksikasında var zengin material türlü uurda dialektologiya aaraştırmaları
için – fonetika, söz yapımı, leksika sferasında, neçin deyni o – dilin en evelki
bir katıdır.
Kiyada geçirildi iki önemni etnolingvistika bölümü: kalendar terminnerinin
sözlüü hem Kirsov küüyündä yapılan etnografiya materialının dialekt yazıları.
Sözlük hazırlandı adetlär sözlüklerinin tipinä görä (Гура, 1977, 1984, 1986;
Толстая, 1984, 1986; Плотникова, 1990). Ona girerlär sade adet terminneri. Bir
sözlük statyasında verilerlär hepsi terminnär hem onnarın fonetika variantları,
angıları nışannêêrlar verilän adet realiyasını. Baş söz veriler literatura dilinä yakın,
terminnär dä verilerlär o formada, nicä onnar fiksat ediler yazdırmada. Herbir

20
Evdokiya Soroçanu

sözlük statyası ilüstrat ediler avtorun arhivindän etnografiya materialınnan.

21
Gagauzların kalendar adetleri

GAGAUZLARIN KALENDAR
ADETLERİ
Kış yortuları

Gagauzlarda sayılêr, ani kış çekeder Ay Dimitri (Kasım) günündän sora, açan
biterlär çiftçilik işleri: kırlardan toplanmış bereket, bitmiş güzlüklerin ekilmesi,
kışlıklara kapanmış koyun grupaleri, ödeşilmiş çobannarlan.
İlk kış yortusu: Ay Andrey, Andrey (30.11/13.12) – Kong., Valk., Beşal., Çeşm.;
Andrey günü – Kirs., Baur., Beşg., Cal. Onun adet sıralarının maanasında var fena
kuvetlerä karşı korunmak magiyası, sofra (toplu ekmek imäk), fal çekmeklär. Bu
gündä herbir ayledä yaparmışlar ritual imeesi (koliva) - yıl olsun bereketli deyni,
booday evdän çıkarmarmışlar – ev işleri islää gitsin (Kong., Kotl.).
Kimi erlerdä, günnükleyip booday hem papşoy tenesi, verärmişlär onnarı
ev kuşlarına (Valk., Baur.). Bu gündä ayırı önem verärmişlär sarmısaa. İna-
nılarmış, ani o var nasıl korusun insanı hem hayvannarı hastalıklardan hem
fena kuvetlerdän. Bu neetlän sarmısaklarmışlar annılarını, ellerini, pençereleri,
kapularda, tokatlarda sarmısaklan yazarmışlar stavroz – ani koolamaa satanayı
‘evdän irak’ (Kirs.), şeytannarı (‘şeytan evdän yırak olsun, içeri girmesin’) – Baur.
Hep bu neetlän Kirsovda evin eşiinä avşamdan saçarmışlar darı. İnanarmışlar,
ani satana sabaaya kadar etiştirämeyecek tenä-tenä toplamaa darıyı da ev içinä
girämeyecek.
Ay Andreyä karşı bir kızın evindä toplanarmışlar gençlär sarmısak (usturoy
– rom.) beklemää adetini tamannamaa deyni, onuştan bu geceyä denilärmiş
Sarmısak gecesi – Çeşm. Herbir kız getirärmiş bir baş sarmısak, koyarmış onu
çanaa, angısını ‘beklärmişlär’ büük karılar (Kong., Kotl., Çeşm.). Valkaneştä kızlar
dizärmişlär sarmısaa lampanın şişesinä, angısı lääzımmış yansın bütün gecä adet
sofrasında. Sofraya kızlar getirärmişlär un, fasülä, papşoy, mercimek, kartofi,
turşu laana hem başka imek. Büüklär yaparmışlar adet ekmeeni (çörek), man-
caları, gençlär dä bu vakıt şennenärmişlär. Kongaz küüyündä adet sofrasına taa
oturmadıynan kızlar yaparmışlar perdänka, neredä gergef işlärmişlär, örärmişlär,
yapaa tararmışlar, yapaa işlärmilär. Adet sofrasına oturarmışlar hepsi gençlär,
Beşgöz küüyündä sofraya oturarmışlar sade karılar hem kızlar. Kızlar yortudan
alarmışlar evä ‘beklenilmiş’ sarmısaa, ekärmişlär onu bir çiçek çerepinä da çıktıına
görä bakarmışlar, nesoy kısmet bekleer onnarı (Beşg.). Sarmısaklan varmış türlü

22
Evdokiya Soroçanu

fal çekmekleri. Deyelim, Kongazda, Çeşmäküüyündä kızlar koyarmışlar bir filcan

23
Gagauzların kalendar adetleri

gecesi duumuş’.
Kış yortularının arasında meraklı hem önemni İgnat günü (20.12/02.01):
İgnajden - Kong., Valk., Baur., Cal., Tom., Çad., Çeşm.; İgnajdi günü – Valk.,
Çeşm.; İgnajden günü – Kong., Beşal., Baur., Tom., Kaz.; İgnat günü – Kirs.;
Tauk yortusu – Valk., Beşal., Kotl., Kaz.; Taukların günü – Baur.; Domuzların
günü – Beşg., Tom. O sıkı baalı öbür kış yortularına – Koladaya, Eni Yıla, Yordan
gününä. İgnajdendän başlêêr hazırlanmak Kolada yortularına: adetçä Kolada
domuzunu kesmäk, koladacılar başını seçmäk, annaşmak angı kolada grupası
angı maaledä gezecek, kolada türkülerini üürenmäk h. b. Yortunun maanası açêr
onun çiftçilik temelini. Bu gündä yapılan adetlär hem adet ritualları taşıyêrlar
paklanmak hem korunmak funkţiyasını, onnar doorulu saalamaa ev kuşlarının
hem hayvannarının zeedelenmesini. Halk inanışlarına görä, İgnajden – kuşçu-
luk yortusudur, bu günün adet rituallarının maanası – ilerletmää ev kuşlarının
tamızlıını. Halkta İgnat gününä çok erdä deerlär Tauk yortusu (Valk., Beşal.,
Kotl., Kaz.), Taukların günü (Baur.). İgnat günündä önemni er kaplêêr ekmek
imäk, sofraya toplanêr bütün aylä (İgnajden gününün ekmek imeesinin yazdır-
masını bakın aşaada). Herbir evdä o günü patladarmışlar papşoy (kauk, mısır)
da verärmişlär komuşu uşaklara.
Herbir küüdä varmış ilk musaafir günü. O ilk geleni (poleznik – Kong.)
karşılarmışlar laflarlan: ‘Mari, sän kloçka, ya otur köşedä, da bizim dä kloçka
islää piliçleri çıkarsın’ (Kong.). Musaafiri oturdarmışlar kapu ardında köşeyä sa-
man üstünä. O oturarmış, kıvradıp altına ayaklarını, sansın kloçka yımırtalarda
(imitaţiya magiyası). Elinä verärmişlär bir çanak ikramnan: kaurulmuş papşoy
(kauk), fasülä, kabaklı pidä, kiraz edärmişlär şarap (Kong.). Valkaneştä ilk musa-
afir getirärmiş booday. Girdiynän içeri, o saçarmış onu erä, seslän dä çaararmış
taukları, sansın tauk doyurêr. Sora musaafiri oturdarmışlar sofraya da bol-bol
ikram edärmişlär. İlk musaafiri kimi kerä maasuz avşamdan çaararmışlar, eer
bıldır onun gelişi getirdiysä evä kısmet hem bolluk. Sayılarmış, ani evä ilk gelän
karıysa, piliçlär olacek tauk. Gagauzlarda ilk musaafir sayılarmış yabancı insan:
ya razgelä birisi, ya maasuz çaarılmış.
İgnajden günündä hiç olmazmış iş yapmaa. Hepsi, haliz karılar, savaşarmışlar
işlämemää, ani başına bela gelmesin. Varmış başka yasaklamalar da: verilmäzmiş
ödünç para hem bişey çıkarılmazmış içerdän, aniki tauklar gezmesinnär aalemin
aullarında hem islää yımırtlasınnar; sayılarmış, ani diil islää musaafir gitmää
– ‘çıkarmamaa’ bereketi deyni.
Bu günnän baalı türlü inanışlar hem fal çekmeklär: domuzun çenesindän bir
kemii sıbıtmarmışlar, inanarak, ani onunnan var nasıl ilaçlamaa şişleri (ilaçlamak
magiyası) – Kaz.; kolada domuzunun dalaandan annarmışlar, nicä hava olacek
eni yılda – Kong., Valk., Kaz.
Kış kalendar ţıklasının en önemni hem büük günneri – Kolada karşısından Ay

24
Evdokiya Soroçanu

Yordana kadar. Hererdä bu günnär sayılarmışlar yortu günneri, iş yapılmarmış.

1. Adet sofrası

Adet sofrasının magiya maanası baalı hep o funkţiyaya, nicä dä başka kalen-
dar adetlerinin funkţiyaları: kaavilemää aylenin selemetini, zeedelemää topraan
hem hayvannarın bereketini. Kış yortuları vakıdında adet sofrası kurularmış üç
kerä – İgnat gününä, Koladaya hen Eni Yıla karşı. Hepsi üçü dä sofralar gün-
nüklenärmiş, kimi küülerdä günnüklenärmiş diil sade adet imekleri, ama hepsi
evdeki kişilär dä, angıları toplanarmışlar avşam ekmeenä (Kong., Tom., Baur.).
Bu işi yaparmış taa sık ayledä en ihtär adam.
İgnajden hem Kolada imekleri karşılaştırılarmışlar Eni Yıl imeklerinä: oruç
imekleri hem yaalı. Adet mancalarını koyarmışlar alçak üç ayaklı sofraya.
Çorbacıykalar savaşarmışlar koymaa sofraya hepsini, ne var evdä, sofrada lä-
äzımmış olsun dokuz türlü imek (Valk.). Mutlak lääzımmış olsun adet ekmää
hem koliva – kaynadılmış tatlı ilkyaz boodayı. Magiya maanası varmış o imek-
lerdä, angıları diilmişlär tek, ama angıların varmış çokluk kategoriyası: ceviz,
baklalar (bakla, fasülä, mercimek h.b.). Halk inanışlarına görä, onnar lääzımmış
zeedelesin bereketi, sayılêr, aylenin varlıını. Valkaneştä İgnajdendä boodaylan bir
çanak içinä koyarmışlar bir filcan bal, yakarmışlar bir mum hem tenelär üstünä
koyarmışlar okadar ceviz, kaç kişi var ayledä, herkezi tutarmış aklısında kendi-
kisini. Yordan günündä cevizleri kırarmışlar, da kimin cevizi çıkarmış bozuk,
onun için bu sayılarmış kötü nışan. O boodayı katarmışlar ekilecek toomnara,
daadarmışlar evdeki kuşlara – aniki hastalanmasınnar. İmektän sora еvdä yaştan
en büük insan imeklärlän sofrayı sofranın altına döşedilmiş otlan bilä çekärmiş
içerin bir köşesinä da brakarmış orada sabaaya kadar. Bu adet yapımı benzeer
sofra sürümesinä, angısı biliner Üülen-Duu hem Üülen-Batı Bulgariyada (bak
Вакарелски, 1935, 452) hem dä Üülen Serbiyada (Толстой, 1984, 15-16). Каzayak
küüyündä günnüklemektän sora yaparmışlar ekmek kırmak ritualını. Aylä başı
kırarmış başı üstündä kolacı – aniki yaza (ileriyä) başaklar dolu olsun. Kolacın
bir parçasını daadarmışlar evdekilerinä, bir parçasını da brakarmışlar ertesi günä
taukları doyurmaa. Booday hem papşoy tenelerinnän çanaa günnüklemektän
sora kaldırarmışlar soba setinä – ekmeklär üüsek olsun deyni – da tutarmışlar
Eni Yıla kadar. Hayvannarı hem kuşları adetçä doyurmak ritualında küülerä görä
varmış ayırıntılar. Deyelim, Valkaneştä adet çörään bir parçasını iyärmişlär ev-
dekilär, öbür payını da verärmişlär hayvannara, kolivayı da idirärmişlär kuşlara.
Kongazda aylenin herbir kişisi kırarmış adet pitasından bir parça da koyarmış
25
Gagauzların kalendar adetleri

onu kolivaylan çanaa, sabaalen o çanaan içindekisini verärmişlär hayvannara hem

2. Evdän-evä gezmäk ritualları

26
Evdokiya Soroçanu

kolada gezmää deyni. Yaparmışlar yarışmak esabı, angı kolada grupası hepsindän
islää hazırlanmış. Enseyän sürüyä starosta verärmiş kolaç, para, ikram edärmiş
şarap (Kotl.). Valkaneştä koladacılar küü starostasınnan barabar bölärmişlär
küüyü birkaç maaleyä (uçastkaya). Herbir grupa gezärmiş kendi maalesindä.
Delikannı koladacıların herkezi savaşarmış düşmää o maaleyä, nerdä yaşaarmış
onun yavklusu. Geçmiş vakıtlarda eer grupanın birisi geçärsä sınırı, grupaların
arasında olarmış düüşlär, kimi kerä ölü dä olarmış (Valk., Kong., Kaz). Grupa
toplandıktan sora koladacılar tutarmışlar bir ev (kolada evi), nerdä üürenärmişlär
kolada (kolada türküsü). Ev saabisinnän ödeşärmişlär kolada gezmektän sora
kolaçlan. Kimi küülerdä kolada türkülerini üürenärmişlär grupa başının evindä
(Kaz., Tom., Çad.). O vakıt, açan çocuklar üürenärmişlär kolada türkülerini,
küüyün kızları herbir maaledä yaparmışlar oturmak, angılarında sevärmişlär
buluşmaa yavklular. Koladacılar repetiţiyadan sora bütün grupaynan gidärmişlär
kızlara. Bir dernää varmış nasıl girsin başka maalenin grupası dä, ama kızlara
girärmişlär birär-birär. Bir grupa girärmiş, ikincisi dä bekläärmiş, sıkıştırarak
ilerdekisini taa hızlı çıksın. Çocuklar yamanarmışlar kızlara, annadarmışlar
onnara şen istoriyalar, küü yaşamasından meraklı olaylar, kızlar da verärmişlär
yavklularına boncuklan dikili basmacık – sevgi hem inançlık nışanı; o basmacık-
ları vermärmişlär doorudan yavklusuna, ama yavklusunun dostundan (Valk.).
Türkülärlän, bereket hem selemet dualarınnan evdän-evä ritual gezmesi
başlarmış Koladaya karşı. İlkin gezärmişlär küçük uşaklar. Küçürek grupaynan
(üç-beş kişi) çocucaklar gezärmişlär auldan-aula kendi küüyündä, kimi kerä
aşırı küülerdä, çalarak türkü bulgar dilindä. Şindiki vakıtta çalınêr bulgar dilindä
‘Похвали се Стано-ле майка’ kolada türküsünün bir parçası:
‘Pupalilay-sa Stanu-le mayka,
Stanu-le, mamu-le, kolade-le.
Liţe-li grada, Stanu-le mayka,
Stanu-le, mamu-le, kolade-le...’ (Valk.)
Çocucakların ellerindä sopalar, evdeki koyunnarın boynusundan çözülmüş
trakacıklar, herbir koladacıda omuz aşırı asılı bizlän ip, angısına uşaklar geçirär-
mişlär kolada kolaçlarını, torbalarına da koyarmışlar verilän baaşışları: kolaççık,
kovrik, pränik, bomboni, ceviz.
Karannık olduynan başlarmışlar gezmää büüklär. Koladacılar giiyärmişlär
yortu rubalarını, şapkaları donaklıymış kiyattan, kimi kerä bal mumundan ya-
pılı çiçeklän (kitka – Valk., Kong.) yada feneţlän (Kaz., Kotl.), ellerindä – sopa
(Valk.), çotra (Kotl., Kaz., Cal., Tom.). Kimi küülerdä koladacılarlan bilä gezär-
mişlär çalgıcılar. Adetçä kullanarmışlar bölä muzıka tertiplerini: çırtma, kaval,
kemençä, daul, garmoşka (Tom., Beşg., Çad.). Büük küülerdä toplanarmış birkaç
grupa, sayısı 15-20 kişi, kimi kerä bir sürüdä toplanarmış 40 kişiyädän (Valk.,
Kaz.). Kongazda kolada grupasının sayısı belliymiş: grupa başı (ţar) hem altı

27
Gagauzların kalendar adetleri

koladacı. Küülerä görä sürüyä girärmiş ‘izmetçilär’: ‘kasir’, angısı toplarmış parayı
(Kaz., Tom.); ‘kedi’, angısı mäularmış pençerä aşırı, haber vereräk çorbacılara,
ani geldi koladacılar, hem toplarmış kolaçları (Kong.); ‘popaz’, angısı okuyarmış
kolada molitvası (Kong.); bundan başka, sölediimiz gibi, koladacılarlan barabar
gezärmişlär çalgıcılar. Kolada grupada mutlak varmış grupa başı : ţar – Kong.,
Cal., Kotl., Kaz., Tom.; stannik – Valk., angısı kimi küülerdä okuyarmış şükür-
lük formulalarını eki toplarmış parayı. Yaklaşarak evä, koladacılar çalarmışlar
‘kapu önü’ kolada türkülerini, taa çok bulgar dilindä, ama razgeler gagauzça da
(deyelim, Kotlovina küüyündä). ‘Kapu önü’ kolada türküsündän sora danışar-
mışlar ev saabisinä: ‘Avşamêêrsın! Kabulsunuz mu musaafirlerä? Kabulsunuz
mu koladacılara?’. İzin alıp, koladacılar girärmişlär içeri da girişärmişlär çalmaa
kolada türkülerini, angılarının maanası – ayleyä kısmet hem bereket duası. Ev
saabisinin istediinä görä, herbir evdeki kişi için çalınarmışlar maasuz türkülär.
Yazık, ani kolada türkülerinin peetleri unudulmuş, angıları da taa unudulmamış,
pek diiştirilmişlär. Kolada gezmesinin önemni momenti – koladacılara geldikleri
için baaşış vermäk. Koladacılara verärmişlär kolada kolacı (örülü kolaç, sinidä
kolaç), para, kiyattan yapılı kolada çiçää, feneţ, kitka, angılarını koladacılar
osaat takarmışlar şapkalarına. Adetçä sürüyü çaararmışlar içeri o evdä, neredä
varmış delikannı kız. Burada koladacılara verärmişlär bir büük örülü sinidä
kolaç hem maasuz hazırlanmış feneţ, şakadan sölärmişlär türlü korkutmaklar,
gülmää almaklar:
Kos-koca mitka,
Yapmamış kitka.
Soba ardından bakıy,
Sümükleri da akıy. (Kong.).
Kimi kerä korkutmaklar çıkarmışlar aslı: koladacılar çıkarıp alarmışlar
tokatları eki katrannarmışlar onnarı. Kolada korkutmakları bilinerlär hepsindä
slavännarda (Виноградов, 1982, 132-135). P. Karaman, aaraştırıp Kolada yor-
tularının negativ adet yapımnarını (‘zulumnuk’ tiplerini), göstermiş, ani onnar
şaşılacak benzeşerlär hepsi Üülen-Duu Evropa halklarında (ţıt.: Виноградова,
1982, 133).
Koladacıları herkerä içeri çaarmarmışlar. Pençerä yanında kolada türküsünü
çaldıklarından sora evdekilerin birisi çıkararmış baaşış: kolaç, ufak para. Ko-
ladacılar şükür edärmişlär kısa formulaylan, deyärmişlär ‘Kalın saalceylan’ da
gidärmişlär ileri. Koladacıların gezmesi sürtärmiş bütün gecä. Sabaalen, açan
klisedä bitärmiş slujba, ţar sürüsünnän kızakta, türkü çalarak, uurarmışlar o
evlerä, neredä avşamdan brakılmış toplanılan kolada kolaçları. Burada toplanar-
mışlar kızlar, kiraz edärmişlär şarap da, grupa çaldıynan birkaç hayır dua türküsü,
verärmişlär kolaçları (Kong.). Parayı hem kolaçları payedärmişlär ţarin evindä,
herkezi alarmış kendi yavklusunun kolacını. Koladacıların anaları verärmişlär o

28
Evdokiya Soroçanu

kolaçtan birär parça komuşulara hem senselelerä, göstereräk gelin olacak kızın
becerikliini (Valk., Kotl.).
Koladada üç gün gagauz küülerindä olarmış horu (foru), herbir maalä ya-
parmış kendi horusunu. Çalgıcıları tutarmışlar ţarlär, ödeşärmişlär paraylan eki
Koladada toplanılan kolaçlan. Horuya kızlar gidärmişlär giiyimni zarif fistannan,
çemberindä renkli kiyattan çiçek, koladacıların da şapkalarında takılıymış kola-
da kitkası. Horuda gençlär tanışarmışlar hem iilenärmişlär. Çocuk beendii kıza
yollarmış kafadarını sölesin, ani dostu isteer ondan kızın çiçeeni. Eer kız yollarsa
çiçeeni, sayılarmış, anı o kayıl buluşmaa çocuklan. Ama kız pek beendiysä çocuu,
o örärmiş ona kiyat çiçektän bir feneţ.

b) Eni Yılda gezmeklär

29
Gagauzların kalendar adetleri

öbür ritual sofraları gibi, o etişti büünkü günä kadar.

30
Evdokiya Soroçanu

Ay Yuvana kadar.
Eni Yılda küülerdä gezärmişlär kapraylan (capra rom. „keçi”). Kapra olacaa
giiyärmiş bir çuval, donaklı türlü renkli kiyat şiritçiklerinnän, kafasında – aazı
açılan bir keçi maskası. ‘Keçiylän’ barabar gezer bir çalgıcı, çalêr garmoşkada,
‘keçi’ dä atlêêr, trakladarak tafta aazınnan. Ev saabileri koyarmışlar keçinin aazına
ufak para, şükür ederäk kutlamak için.
İleri dä varmış, şindi dä var adet kumilär mutlak gitsinnär saadıçlarına. Genç
kumilär götürerlär bir büük sinidä kolaç, kolacın üstündä süüş tauk, bomboni,
piçeni, kuminin elindä – bir şişä ev rakısı hem bir garafa şarap. Geçän yıl evlenän
gençlerinnän barabar gider güveenin anası. Musaafirleri bol-bol ikram ederlär,
vererlär onnara baaşış hem para (ilk yıl vererlär gençlerä, sora da onnarın uşak-
larına). Eni evlilär rakıylan hem kolaçlan giderlär yakın senselelerinä taa Ay
Yuvan gününä kadar.

3. Fal çekmeklär hem bilgiçlik

Kış yortularının bir özellii – türlü fal çekmäk hem bilgiçlik adetleri. Sölenil-
dii gibi, onnar baalı Ay Andrey gününä, birkaçı – İgnat gününä, ama taa çoyu
– Kolada hem Eni Yıl ajunnarına. Fal çekmäk predmeti – evlenmäk, saalık,
evdeki kişilerinin kısmeti, islää mi olacek gelän yıla hava, bereket. Fal çekmäk
çalımnarı var türlü-türlü. Deyelim, Eni Yıla karşı suan kalendarına görä sava-
şarmışlar bilmää, nesoy olacek gelecek yılda hava. Suan başını kesärmişlär oniki
parçaya, herbir parça nışannarmış belli bir ay. O parçaları, tuzlayıp, brakarmışlar
dursunnar bir gecä. Ertesi sabaa bakarmışlar, angı parçanın taa çok suyu çıkmış,
ona görä annarmışlar, angı ay kurak olacek, angısı da – yaamurlu (Valk., Çeşm.,
Kotl.). Kazayak küüyündä o oniki parçanın herbirinä koyarmışlar booday, papşoy,
yulaf tenesi h. b. Sayılarmış, ani angı parçanın taa çok suyu çıkarsa, o kultura
(büüyüm) o yıl taa büük bereket vereceymiş. Küülerin çoyunda yılın nesoy ola-
caanı annarmışlar Koladaya kesilmiş domuzun dalaandan (Kong., Valk., Kaz.).
Hep o avşam herbir evdeki kişinin ecelini (kaderini) hem kısmetini annarmışlar
adet pidesindän (pita – Kotl., pide - Valk., döşemä – Kirs., kıırma – Kaz. Tom.,
kirdä – Kaz., plaçinta – Cal.). Eni Yıl sofrası için çorbacıykalar pişirärmişlär bir
pidä, angısının içinä taa yazarkan koyularmış türlü şeylär: booday başaa (bereket),
bir demir para (zenginnik), meyva aacından bir çıbıcak (kısmet), üzük (düün),
bir püskä yapaa (koyunnar zeedelenmesi; kimä düşärsä, çoban olacek), ev kuşu
tüüyü (kuşların sayısı gelecek yılda iki kat zeedelenecek), bir samancık (hergelä
zeedelenecek hem islää atlı) h. b. Adet sofrasında ev saabisi kesärmiş pideyi kaç
kişi varsa, okadar parçaya. Sora kimä ne düştüysä o yıl bekläärmiş aslıya çıksın
pidä parçasında çıkan şeyin simvolikasına baalı olay. Bu adet biliner hererdä.
Tomayda kı(v)ırmaya koyarmışlar sade bir para, angısı nışannarmış saalık,
31
Gagauzların kalendar adetleri

kısmet; Caltayda – bir para hem meyva aacından bir çıbıcak (ev hayvannarının
zeedelenmesi); Valkaneştä evdekilerin saalını bakarmışlar cevizlerdän, angılarını
günnüklärmişlär adet sofrasında İgnat günündä: dolu ceviz – saalık, boş ceviz
– hastalık.
Gagauzlarda çok geçer kızların evlenmäk için fal çekmekleri. Eni Yıla karşı
kızlar koyarmışlar yastık altına bir aynacık, umutlanarak düşündä görmää yavklu-
sunun üzünü, sabaalen dä kırnakça süpürärmişlär içerleri, gübürleri çıkararmışlar
sokaa, basarmışlar süpürgeyä da sesirgenärmişlär – angı adam adı ilk işidilärsä,
ölä olaceymış kocasının da adı (Valk., Kirs.). Buna benzär fal çekmeklär bilinerlär
Çeşmäküüyündä Koladaya karşı. Kızlar, çıkıp sokaa, sesirgenärmişlär, angı taraf-
tan köpek salacek, horoz ötecek, kuzular meeleyecek, taliga gıcırdaması işidelecek
h. b., - o taraftan da kızın güveesi gelecek. Kirsovda kızlar aul aşırı atarmışlar
çizmelerini da bekläärmişlär: ilk geçän delikannı güvää olacek. Kızlar taa fal
çekärmişlär, nezaman evleneceklär: pişirärmişlär birär küçük ekmecik (pitacık)
da, toplanıp bireri, hepsi birdän atarmışlar kendi pitacıklarını evdeki köpää. O
kız, kimin ekmeeni köpek taa ileri iyärmiş, ilk evleneceymiş (Kirs.).
Eni Yıllan baalı çok inanış. O günü ev lääzımmış tertiplensin hem süpürülsün,
hepsi ev işleri bitirilsin, evdekilär hepsi lääzımmış kalksınnar erken, aniki bütün
yıl erken kalkmaa. Adetçä Eni Yıla karşı (Valk.) hem Koladaya karşı (Kirs.) gecä
yataanı döşetmärmişlär hem lampanın şafkını küçültmärmişlär. Burada görü-
ner üülen slavännarın ritualı gecä uyumamaa hem ateşi süündürmemää. Nicä
dä bulgarlarda, varmış adet: Eni Yıla karşı eki Survakinin ilk günündä sofrada
oturarkan kim ansırarsa, ona ev saabisi adarmış ilkyazın baaşlamaa ilk kuzuyu.
Şindiki vakıtta adet unudulmadı, ama kuzunun erinä adêêrlar bir büük baaşış.
Eni Yılın ikinci günü gagauzlarda biliner nicä Hayvannarın günü (Dam kü-
rümää – Valk., Kong., Beşal., Kaz., Kotl., Cal.). Bu gündä adetçä ikram ederlär
büük hayvannarın (sıırların) saalıı için. Adamnar toplanarmışlar, iyärmişlär-içär-
mişlär, herkezi savaşarmış ikram etmää kendi şarabından, aniki hayvannar saa
olsun hem zeedelensin. Avşamdan geç gecä vakıdı çocuklar (yavklu hem onun
kafadarları) gidärmişlär kızın evinä kürümää ahırları. Onnar lääzımmış yapsınnar
bunu saklı, ev saabisinin haberi olmasın. Kız onnara yardım edärmiş: avşamdan
brakarmış tokadı kitlenmedik, söläärmiş çocuklara, neredä durêrlar küreklär, nicä
görünülmedik gitmää ahırlara. Paklayıp ahırları, çocuklar urarmışlar pençerele-
rä, istäärmişlär yaptıkları için ödek. Ertesi günü ev saabisi lääzımmış yapsın bir
konuş. Bu Dam kürümää adetindä varmış paklanmak magiyası, o yapılarmış,
aniki korumaa ev hayvannarını kötü kuvetlerdän.
Üçüncü büük kış yortusu Ay Yordan (06.01/19.01) – Valk., Kong., Kaz.,
Kotl., Tom. (Yordan günü – Kong., Beşal., Çad., Tom., Kaz., Kirs., Ay Yordan
günü – Valk., Kong.). Bu gündä olmazmış yapmaa hiç bir iş, insan gidärmiş
kliseyä, alarmış komka, eni ayazma, angısını bütün yıl kullanarmış türlü hasta-

32
Evdokiya Soroçanu

lıklardan ilaç gibi. Öz ritual yapımnarı olarmış yortunun önündeki günü: Büük
ayazma (Kong., Kirs.), Ay Yordan ajunu (Kong.), Stauro suya atılıy (Valk.). O
günü klisedä okuyarmışlar suyu: bir büük klisä teknesinä atarmışlar kruçayı da
brakarmışlar onu sabaaya kadar. Eer kruça donarsa, buzlanarsa, sayılarmış, ani
yıl olacek bereketli. Suyu sfinţit edärkän patladarmışlar piştofları hem tüfekleri
(Kong., Beşal., Kirs.). Suyu klisedä sfinţit ettiktän sora popaz gezärmiş küü için-
dä, ayazmalarmış evleri, yapıları, bunun için çorbacıykalar verärmişlär ona adet
kolacı. Pınarların suyunu ayazmalarmışlar Ay Yordan günü (Kong.). Paklanmak
için hem fena kuvetlerdän korunmak için çorbacıykalar savaşarmışlar bitirmää
ev işlerini: paklamaa, kırnaklamaa; inanarmışlar, ani bu yardım edecek onnara
bütün yıl hastalanmamaa (Valk.). Erken sabaalen karılar gidärmişlär kliseyä
ayazma almaa, ayazmalarmışlar onunnan evi, herbir evdeki kişiyi, evdeki hay-
vannarı hem kuşları. Hastalar hem sakatlar yıkanarmışlar ayazmaylan, inanarak,
ani o alıştıracek onnarı (Kaz.). Ay Yordanda küülülär tutarmışlar oruç, avşam-
dan bişey imärmişlär, - aniki bütün yıl olmaa saa hem kaavi (Kong.). Yordannar
yaparmışlar gününü.
Yanvarın 7-dä/20-dä gagauzlar yapêrlar Ay İvan gününü (Ay İvan – Kong.,
Kotl., Tom., Ay Yuvan – Valk., Beşal., Sveti İvan – Kong., İvan günü – Kong.,
Tom., Çad., Baur.,Van günü – Kaz.). Bu gündä yaparmışlar eni evlilerin hem
İvannarın yıkamak ritualını. Onnarı çekärmişlär pınarın yanına, yıslaarmışlar,
sora da İvannar hem eni evlilär çaararmışlar hepsini evä da bol-bol ikram edär-
mişlär. Küçük İvannara evdä serpärmişlär su hem çekärmişlär kulaklarını ,- ani
büüsünnär kaavi hem saa. Nicä dä bulgarlarda, gagauzlarda var adet kurtulmaa
yıkayıcılardan paraylan eki şaraplan. Şindiki vakıtta yıkamak erinä su serperlär.
İvannar yapêrlar günnerini, toplêêrlar konuş, Ay İvanın adına vererlär kurban.
Kurban baaşlarmışlar bir toklu, taa siirektä – bir horoz. Kimi kerä hayvanı ba-
aşlarmışlar diri, ama taa sık kesärmişlär. Kazayak küüyündä kurban kesmesinä
hazırlanmasının hem kurban kesmesinin varmış türlü adet yapımnarı. Keseceykän
tokluyu, onun boynusuna baalarmışlar bir peşkir, buynuzunda yakarmışlar bir
mum. Küü popazı gezärmiş küü içindä da sfinţit edärmiş kurban olacak tokluları,
bunun için ev saabileri verirmişlär popaza ön budunun birisini. Kurban toklu-
sunu atarmışlar fırına bütün, doldurup içini boodaylan. Kurbanı üleştirärmişlär
komuşulara, senselelerä, kim yaparmış gününü, ikram edärmiş musaafirleri.
Adetä görä, kurban bütünnä lääzımmış verilsin insana, onuştan baaşlarmışlar
toklunun derisini bilä.
Bitki kış yortusu – Babu günü (08.01/21.01) – Kong., Beşal., Kaz., Beşg.,
Çad., Kirs., Tom., Babin – Valk., Babin günü – Valk., Kotl., Ay Babin – Valk.,
Kong. Bu gündä adet rituallarına katılarmışlar sade karılar, en önemni adet kişisi
- küü babusuymuş. Bu gündä o toplarmış hepsini karıları, kimä yardım etmiş
duudurmaa, da koyarmış onnara adet sofrası. Evelki vakıtlarda babu satın alarmış

33
Gagauzların kalendar adetleri

bir dana, bir fıçı şarap, tutarmış çalgıcı. Karılar gelärmişlär adet sofrasına baa-
şışlarlan (rakı sabunu, peşkir, fistan için plat, fıta h. b.), taa getirärmişlär ekmek,
fasülä, kartofi, turşu h. b. Baaşışları asarmışlar içerdä gerili ipä (Valk.), atarmışlar
babunun omuzuna (Kong., Tom.), baalarmışlar babuya (Kaz.). Adet sofrasından
sora babuyu giidirärmişlär gelin rubasına (Valk., Çad., Tom.), eski rubaya (Kaz.),
giidirip biyaz rubaya, sararmışlar yapaalan (Kong.), oturdarmışlar kızaa eki ta-
ligaya da şamataylan gezdirärmişlär küü içindä. Sora götürärmişlär dereyä eki
pınara da yıslaarmışlar (Kaz., Tom.). Evä dönärkän, babu yaparmış kendisini ölü,
da ozaman karılar ellän taşıyarmışlar onu içeri (Kaz.). Kotlovinada varmış adet
kaldırmaa ellän küü babusunu birkaç kerä yukarı. Hepsi bu adet yapımnarındä
var produktiv harakteri, onnar simvollêêrlar eni yaşamanın duumasını.
Ozamandan beeri, açan uşaklar başladılar duumaa bolniţada, diişildi Babu
gününün adetleri dä. Şindi karılar toplanêrlar birisinin evindä, konuşêrlar, şen-
nenerlär, varsa kaar, kızak kayêrlar. Babu gününün bir vakıt varmış önemni adet
yapımnarı, şindi sä o döndü bir şen küü iilenmesinä.

İlkyaz yortuları

İlkyazın ilk adet yapımnarı, angıları baalı tabiatın (naturanın) uyanmasın-

kesmiş’. Etişip baalara hem görüp, ani Trifun saa-selem, o annatmış kocasına,
ani buluştu Panaiyaylan. Ay Trifun da girişmiş annatmaa, ani o keser çıbıkları
yukarıdan aşaa dooru, ama diil aşaadan yukarı dooru, da, göstereräk, kesmiş
burnusunu. Ozamandan beeri, halk inanışına görä, fevralın ilk üç günü tutulêr
bilä, hem bu günnerdä yapılêr birtürlü adet ritualları (annattı E.İ.Köse, 1918-nin
duuması, Valkaneş kasabası).
Gagauzlarda ilkyaz yortularının çoyu baalı gezär din yortularına, angıların
günü (datası) belli olêr Paskelleyä görä. Paskelleyä baalı halk arasında en sevilän
yortu – Masleniţa. Bu arada en ilkin tutulêr ilkyaz çeketmesi, kış suuklarından
sora bütün tabiatın uyanması. Yortular çekederlär Büük oruçtan bir afta ileri,
açan başlêêr Et orucu (Kong., Beşal., Valk.) hem Oruç, Paskellä orucu (Valk.,
Beşal., Kong., Tom.; horuç – Tom., Cal., Çad.). Cumertesi, et duşniţası günü,
anêrlar hepsini ölüleri. Bu gündä senselelerä hem komuşulara vererlär pomana
– pişmiş yaanı. Bütün masleniţa aftası (Piinir aftası – Valk., Beşal., Kong., Çeşm.,
Tom, Çad., Cal.; Masleniţa – Valk., Beşal., Kotl., Tom., Masleniţa aftası – Valk.)
gagauzlar iyerlär süt masulları, yımırta, yapêrlar türlü hamur imekleri, onnarın
arasında taa sık pidä, kıvırma, gözlemä, döşemä (tutmanik) h. b.
Masleniţa aftasının bir günündä karılar toplanarmışlar yapmaa Masleniţayı.
Kurarmışlar bir yortu sofrası, angısına toplanarmış sade karılar (Valk., Tom.).
Şen konuşmaktan sora, adetä görä, başlarmışlar kızak kaymaa. Kayarmışlar şen,
türkülärlän. Arada-sırada şindi dä yapılêr masleniţa konuşkaları, nereyi adam-
narı çaarmêêrlar. Piinir aftasının cumertesindä – Piinir duşniţasında (Kong.),
üleştirerlär süt imekleri (sütläş), yımırta, pidä, kıvırma h. b.
En önemni masleniţa adetleri hem ritualları yapılêr pazar günü. Bu günü
herbir evdä avşam ekmää için hazırlanêr yortu sofrası. Adetçä masleniţa sofrası-
nın imekleri: yaanı mancaları, sütlü imeklär, pişmiş yımırta, piinirli, kaymaklı,
kabaklı pidä. Yortu sofrasına toplanêrlar yakın senselelär, saadıçlar. Bu günü ga-
gauzlarda var adet prost etmää biri-birini, istemää evdekilär, senselelär, komuşular
prost etsinnär. Adetä görä, gençlär bu avşam, angısına deerlär Prost gecesi, lääzım
gitsinnär saadıçlarına prost olmaa. Evel gençlär öpärmişlär saadıçlarının ellerini,
büük senselelär dä, saadıç, kresniţa, verärmişlär onnara birär yımırta hem birär
yanar mum (Valk., Kong.). İnsanın inandıına görä, bu gün paklanmak günüy-
müş, prost edilärmiş günaalar. Komuşular arasında prost olmak ritualı geçärmiş
ateşlerin yanında, angıları yanarmış sokakta herbir evin yanında.
Avşamnen uşaklar yımırta sallarmışlar (yımırta sallamaa – Valk., Çad.,
Çeşm., yımırta hamlamaa – Kong. (karş. sırplarda hem bulgarlarda: Календарные
обычаи и обряды, 1977, 249, 277). Tavana bir biyaz ipliklän asarmışlar islää
pişirilmiş soyulmuş yımırta. Çevirip onu, sallarmışlar taraftan-tarafa. Uşaklar
lääzımmış tutsunnar yımırtayı aazlan eki dalasınnar bir parça, ellerinnän yardım
etmeyeräk. Bu adet var Besarabiya bulgarlarında da. Açan uşakların birisi dalar-

35
Gagauzların kalendar adetleri

mış yımırtayı, ozaman iplii yakarmışlar da ona görä bakarmışlar, nesoy bereket
olacek ileriyä. İplik yanarsa tavana kadar, - yıl olacek bereketli.
Masleniţanın bitki günündä atlılar yarışarmış – olarmış koşu. Koşuda pay
alarmış küüyün may hepsi çocukları. Enseyiciyä küü meydanında verärmişlär
baaşış – bir gölmek eki bir büük dikmä peşkir.
Masleniţa adetlerindä büük er kaplarmış ateş. Halk inanışlarına görä, ateşin
varmış büük paklamak hem korumak kuvedi. İnanarmışlar, ani ateş koolêêr kötü
ruhları hem, tersinä, çeker bereket, saalık hem selemet kuvetlerini. Ateş yakmak
adeti etişti bizim günnerä kadar. Masleniţa ateşi (pırliga – Kotl., ulülinga – Çeşm.)
yakarmışlar sokakta evlerin yanında. Ateşin dolayanına toplanarmış uşaklar,
gençlär, büüklär. Herkezi atlarmış ateşin üstündän – ‘ani saa olmaa, paklanmaa
günaalardan’, hem dä inanarmışlar, ani ateş atlamak koruyacek pirelerdän hem
başka zararcı böceklerdän. Küü çocukları bu vakıt gezärmişlär atlı şiritlän hem
püsküllän gözäl donadılmış beygirlerdä. Kızlar bekläärmişlär onnarı tokatların
yanında eki toplanarmışlar köşelerdä. Açan peydalanarmışlar atlılar, çekedärmiş
şamata, hepsi şennenärmiş. Çocuklar atlarmışlar ateşin üstündän atlı, inanılarmış,
ani bunu yaptıkları için yıl olacek bereketli. Şindiki vakıtta ateş atlamanın ritual
maanası may unuduldu, şindiki gençlär için ateş atlamak – sade bir şen iilenmäk.
Valkaneştä yakarmışlar büük küü ateşi dä. Herbir maaledä yakarmışlar birkaç
ateş, ayırıp onnar için küüyä yakın yılmaları. Hazırlanmak çekedärmiş birkaç gün
ileri: toplarmışlar çalı-çırpı, tol, rizina, samannan baalarmışlar puluk tekerlää, taa
sora başladılar bunun için kullanmaa maşina tekerlää. O ateşlerin dolayanında
toplanarmışlar sade uşaklar hem büük adamnar. Açan ateş kızışarmış, yılmadan
aşaa dooru tukurlarmışlar yanar tekerlekleri, kimi kerä o tekerlekleri ilkin atar-
mışlar yukarı, sora da salverärmişlär yılmadan aşaa.
Pazertesi günü oruç tutmaktan kalan imekleri verärmişlär hayvannara, yaalı
kapları lääzımmış isleecä yıkamaa: çekedärmiş Büük oruç. Masleniţadan sora ilk
üç gün en zormuş. Karılar hem genç kızlar tutarmışlar trimur: üç gün hiç bişey
imäzmişlär. Ani orucu biraz kolaylatmaa deyni toplarmışlar dernek: kızlar yapaa
işlärmişlär, örärmişlär, dikärmişlär, çocuklar da onnarı iilendirärmişlär. Ertesi
günü gidärmişlär kliseyä komka almaa. Komka aldıktan sora babular kızlara
hem hepsinä, kim tutmuş trimur, ikram edärmişlär meyva kurusundan hoşaf
hem pesmetçik. Açan kızlar dönärmişlär klisedän, anaları yaparmış pomana.
Trimur tutan kızlar gidärmişlär biri-birinä pomanayı kabletmää. Oruç vakıdı
hiç olmazmış şennenmää, yapılmazmış horu, düün.
Büük orucun ilk cumertesi gagauzlar tutarmışlar Ay Toduru (Ay Todur – Valk.,
Kong., Kotl., Çeşm., Cal., Tom., Ay Todur günü – Valk., Ay Todur cumertesi – Valk.,
Todur günü – Kong.). Bu gün sayılarmış ölüleri anmak günü. Sabaalen erken karılar
gidärmişlär kliseyä, sfinţit edärmişlär pomana imeesini – kolivayı, angısını ritual
kolaçlarınnan bilä üleştirärmişlär mezarlıkta ölülerin canı için.

36
Evdokiya Soroçanu

Todur cumrtesini taa tutarmışlar nicä beygirlerin yortusunu. Ay Todur sayılêr

37
Gagauzların kalendar adetleri

deyelim, Kongazda marta baalarmışlar körpä hayvannara da: kuzulara, danalara.

38
Evdokiya Soroçanu

yukarıda baş üstündä, sora da iyärmişlär onu. Ekmään bir parçasını verärmişlär
beygirlerä (Çeşm.). Tomayda pitayı kırarmışlar koşulu öküzlerin buynuzları üs-
tündä. Kotlovinada tarla çöreeni tukurlarmışlar öküzlerin eki beygirlerin önündä
da sora ikram edärmişlär tarladakı komuşulara
Gagauzlarda büük yortu sayılêr Blaguşteni (25.03/07.04) – Valk., Beşal., Kong.,
Kotl., Çad.; Blaguşteniye – Çeşm., Tom. Halk inanışlarına görä, o Paskellä gibi büük
yortu. Bu gündä yasakmış hepsi işlär. Olmazmış gitmää baalara, ekmek pişirmää:
paslanarmış. Gagauzların inanışlarına görä, Blaguşteni günü kuşlar da yapınmêêr.
Taa sık söleerlär kırlangaçlar için, inanarmışlar, ani onnar gelerlär kär Blaguşteni
günü. Bu gündä lääzımmış balık imää – ‘bütün yıl saa olmaa deyni’.
Süüt pazarına karşı (Süüt cumertesi – Valk., Çeşm.; Süüt Pazar cumertesi
– Valk.) gagauzlar tutarmışlar Ay Lazar gününü (Lazari – Valk., Kong.; Lazar
günü – Valk., Beşal.). Bu günü, Koladada gibi gezilärmiş evdän-evä (Lazari gez-
mää – Valk., Kotl., Beşg., Kong.). 5-10 yaşında kızçaazlar (lazaricilär – Valk.,
Kong.) gezärmişlär evdän-evä, lazari türküsü çalarak hem lazari oyunu oynayarak.
Lazari oyunnarının küülerä görä ayırıntıları may yok. Kızçaazlar toplanarmışlar
üç kişi, taa siirek – iki kişi (Kotl., Tom.): birisi çalarmış, öbürü oynarmış. Adet
oyununu oynarmış gelin (Valk., Kong., Çad.), gelincik (Tom., Beşg.). Gelin olan
kızçaaz giiyimniymiş yortu rubasına, başı baalıymış biyaz çemberlän gelin duaa
gibi, elindä – iki biyaz çembercik, angılarınnan o oynarkan sallarmış. Beşgözdä
bu rol için savaşarmışlar ayırmaa bir üüsüz kızçaazı. Valkaneştä lazari adetinin
personajları güvää hem gelinmiş. Güvää olan kızçaaz giiyimniymiş çocuk göl-
meenä, başında – deri kuzusundan bir adam kalpaa. Durup biri-birinä karşı,
onnar yaparmışlar iki yan oyun adımnarı, biri-birindän ayırılarak hem sallaya-
rak biyaz çemberciklärlän saa omuzlarına dooru. Üçüncü kızçaaz çalarmış adet
türküsünü:
1. Menevşä, menevşä,
Buldum deredä
Bir kız, kız gelin.
Sordum: ‘Evleriniz neredä?’
‘Bizim evlerimiz karşıda,
Karşıda, mermer taşında’.
Girdim içeri, baktım, näbêr.
Kadıncık yatmış uyuyêr.
‘Kalk, kadıncık, sefa sür bizä’.
Başı altı altın döşeli,
Dört yanı sedef döşeli,
Ayak ucu feslen döşeli.
Kongaz, 1988 y.,
Peyu Stepanida, 63 yaşında.

39
Gagauzların kalendar adetleri

2. Uçtum, gittim, dala kondum, Lazari, Lazari.

Kimi küülerdä razgeler hep bir türkünün variantları. Verelim onnarı:

Pindim, gittim kara suya, Lazari, Lazari.

Uçtum, gittim kara suya, Lazari, Lazari.

40
Evdokiya Soroçanu

Elim, elim, ibrişim, Lazari, Lazari.

Lääzım nışannamaa, ani lazari türkülerini, kolada türkülerinä bakınca, halk

41
Gagauzların kalendar adetleri

yaparmışlar koliva, adet kolacı, gidärmişlär mezarlaa. Mezarların üstünä döşär-

42
Evdokiya Soroçanu

hem büüyüm korafı. Bizim günnerdä yımırta yazmaa adet may unuduldu, şindi
onnarı sade boyêrlar, kimi kerä bal mumunnan yazêrlar uşakların adlarını.
Adet ekmeklerini – paskaları – pişirärmişlär cumaa hem cumertesi günü.
Yaparmışlar onnarı booday unundan tombarlak somun formalı. Paskaları gözel-
ledärmişlär hamurdan türlü örmelärlän, kimi kerä üstlerinä sepelärmişlär haşış
toomu. Büük paskalardan kaari, angılarını lääzımmış vermää saadıçlara, kumilerä
hem senselelerä, yaparmışlar küçük paskacık ta ayledeki herbir kişiyä eki sade
uşaklara deyni. Paska yaparmışlar diil sade Paskellä, ama İspas hem Troiţa için
dä. Paskelleyi tutarmışlar üç gün. Avşamdan gidärmişlär kliseyä, sfinţit edärmiş-
lär paskaları, yımırtaları, paskellä mancalarını. Klisä slujbasından sora uşaklar
üleştirärmişlär komuşulara birär dilim paska hem ikişär boyalı yımırta, bundan
sora aylä oturarmış sofraya. İlkin iyärmişlär sfinţit edilmiş paska hem yımırta.
Paskellä sofrasını kaldırmarmışlar üç gün, herbir musaafirä ikram edärmişlär
paska, yımırta, şarap eki ev rakısı.
Gagauzlarda, nicä dä başka milletlerdä, çok yaygın yımırta oyunnarı – dokuş-
ma. Uşaklar, kimi kerä oyuna katılarmışlar büüklär dä, çiftä-çiftä durarmışlar biri-
birinä karşı, ellerindä birär boyalı yımırta. Herkezi urarmış kendi yımırtasınnan
karşıdakısının yımırtasına. Kimin yımırtası kırılmarmış, o da ensärmiş.
Paskellenin ilk günü (Kotlovinada pazertesi) genç evlilär gidärmişlär saa-
dıçlarına paskaylan hem boyalı yımırtaylan. O yılın evlenän karılar giiyärmişlär
gelinnik rubalarını. Gelip saadıçların evlerinä, gençlär öpärmişlär saadıçların
ellerini da verärmişlär onnara baaşış. İkram ettiktän sora kresniţa verärmiş ku-
milerä kendi tarafından: paska, yımırta, kumiţaya bir baaşış. Gelin rubasınnan
genç evli karılar gidärmişlär paskellä horularına da, angıları sürtärmiş üç gün:
pazar, pazertesi, sali. (Çeşm.). Genç kızlar gelärmişlär horuya eni fistannarlan,
peliklerinä örärmişlär ilkyaz çiçää. Yortu şennikleri hem bol konuşmalar sürtär-
mişlär üç gün.
Paskellenin dokuzuncu günü gagauzlar tutarmışlar Paskellenin dokuzunu,
Ölülerin gününü (Valk.), bu yortuya taa deyärmişlär Küçük Paskellä (Kong.,
Çeşm., Kotl., Baur., Tom., Çad.) eki Ölülerin Paskellesi (Baur., Kong.), Sofinden
(Kong.). Bü gün için taa Paskelledän tutarmışlar paska, boyalı yımırta. Kimi küü-
lerdä bü gün için kesärmişlär kurban – bir kuzu (Çeşm., Çad.). Ölülerin günündä
gidärmişlär mezarlaa, götürärmişlär imek, paska, yımırta, pomana kolacı, şarap,
hepsini bunnarı koyarmışlar senselelerin mezarlarına, günnüklärmişlär da üleş-
tirärmişlär. Sora burada kurarmışlar büük sofra. Ölülerin canı için verärmişlär
biri-birinä baaşış (Kong.). Baurçuda mezarlıktan geldiynän büük insannar herbir
maaledä oynarmışlar horu, da bununnan bitärmiş ölüleri anmak (mezarlıkta adet
horusu için hem paskellä horusu için – bak Вакарелски, 1943, 48).
Gagauzların büük ilkyaz yortusu - Hederlez (23.04/06.05) – Kong., Beşal., Tom.,
Kotl., Çad., Baur. (Ederelez – Valk., Çeşm., Cal.; Hayvannarın Paskellesi – Cal., Ay

43
Gagauzların kalendar adetleri

Örgi – Valk., Kotl.; Örgi – Çeşm.; Sveti Görgi – Cal.). Hederlez yortusu – yılın iki
önemni yortuların birisi. Yıl bölünärmiş iki birtakım perioda: kış hem yaz. Yaz pe-
riodunu açarmış Hederlez yortusu (eskiycä aprilin 23-ündä) hem bitirärmiş Kasım
(eskiycä oktäbrinin 26-sında). Bu datalar baalı çiftçi yılın en önemni nışannarına
– hayvannarın yaz otlayacaklarına çıkarılmasına hem onnarın kışlalara kapanma-
sına.
Gagauzlarda, nicä dä başka milletlerdä, Sveti Örgi ilkin baalı hayvancılaa,
angısı kaplêêr büük er gagauzların çorbacılıında. Bunu gösterer yortunun adı da
– Hayvannarın Paskellesi – Cal. Bü günü hayvannarı seftä çıkararmışlar kıra
otlatmaa, kuzuları ayırarmışlar koyunnardan, koyunnarı seftä saayarmışlar, seftä
yaparmışlar süt masulu, taa sık – koyun piiniri.
Sveti Örgi günü yasakmış hepsi işlär, sade varmış nasıl yapmaa o işleri, angı-
ları baalı hayvannara. O işleri yaparkan, tamannanarmış magiya ritualları, aniki
korumaa hayvannarı türlü belalardan.
Hederlez yortusunun adetlerindä maanalı er kaplarmış Sveti Örgiyä kurban
vermäk adeti. Sveti Örgi sayılarmış koyun grupalarınin koruyucusu. Yortu taa
uzakkan, kuzuların arasından ayırarmışlar bir kurban kuzusu da nışannarmışlar
onu bir maasuz nışannan. Kurbanı baaşlarmışlar diri (Tom., Çad., Cal., Kotl.)
eki kesärmişlär onu. Kurban hazırlanmasının hem kesmesinin varmış türlü
ritualları. Kuzuyu baaşlarsalar diri, onun buynuzlarına geçirärmişlär bir yanar
mumnu kolaç, baalarmışlar peşkir (Çeşm., Kotl., Tom.), kimi kerä günnüklär-
mişlär, deyeräk: ‘Bu dünnäädä senin olsun, öbür dünnäädä benim olsun’. Kurbanı
kabledän cuvap edärmiş: ‘Bodaprosti’(‘Bog da prosti’) – Tom. Gagauzlar adetçä
kurban kuzusunu taa sık keserlär. Adet yapılarmış sabaalen erken, taa gün çık-
madıynan. Keseceykän, kuzunun buynuzunda yakarmışlar mum, kimi küülerdä
kafasına giidirärmişlär adet kolacı (Çeşm., Cal.), tütüdärmişlär, sora ayledä en
büük adam, dönüp gün duusuna dooru, kesärmiş kuzuyu. Kuzunun kanınnan
çizärmişlär uşakların (Kotl., Çeşm., Tom.), hepsi evdekilerin (Valk.) annılarını,
kapunu süvesindä yaparmışlar kruça (Çeşm.). İnanarmışlar, ani kurban olan
hayvanın kanında var magiya kuvedi, ani o koruyêr insanı hem büülder berekedi,
onuştan o kanı, toplayıp, gömärmişlär bir sapa erdä. Kuzuyu bütün atarmışlar
fırına (Valk., Çeşm.) eki bölärmişlär iki (Kong.), üç (Kotl.), dört (Cal.) büük ba-
kır tavaya. Hem yaparmışlar booday bulguru, nereyi kıyarmışlar kuzunun biyaz
ceerini, kara ceerini, barsaklarını. Kafasını pişirärmişlär, donadıp türlü eşilliklän:
kara naanä, kuzu kulaa, leuştän. Kuzunun derisini baaşlarmışlar bir fukaaraya.
Caltayda deriyi verärmişlär ona, kim kesmiş kuzuyu: burada kesmäk adetini
yapmarmış ev saabisi, ama başka bir adam. Çeşmäküüyündä üç çorbacıyka,
toplanıp bireri, pişirärmişlär kurbanı açık ateştä. Kurbanın bir payını kurban
ekmäännän bilä üleştirärmişlär komuşulara, öbür payını da götürärmişlär küü
konuşkasına. Büük konuş yaparmışlar yolun boyunda çimen üstündä. İsteyän

44
Evdokiya Soroçanu

çaararmış komuşularını da bol-bol ikram edärmiş.

YAZ HEM GÜZ YORTULARI

Yaz hem güz ţıklasının yortuları ayırılêrlar diil yapılma zamanına görä, ama
onnarı birleştirän maanaya görä. Onnarın öz maanası – saalamaa büüyümnerin
ilerlemesini, meyvalarının olmasını, berekedin toplanmasını hem korunmasını.
Yaz ţıklasının kalendar yortularında önemni er kaplêêr yaamur çaarması.
Gagauzlar, nicä dä bulgarlar, bilerlär Pipiruda hem Germançu adetlerini. Gagauz
küülerindä onnar yapılarmışlar Ay Tanas günündä (01.05/14.05) – Ay Tanas
– Valk., Kotl.; Tanas günü – Tom., Beşal. German adetinin hem adet figuracıı-
nın adı küülerä görä başka-başka: kaluyeni – Valk., kaliyani – Çeşm., kalivançu
– Kotl., gerçu – Beşal., germançu – Tom., Cal., Baur., tanas – Tom., Çad.
Kaluyeni adet ritualları yapılarmış pipiruda adetinnän bir gündä. 8-10 yaşında
kızçaazlar kildän (çamurdan) yaparmışlar adama benzär 40-50 santimnik bir figuracık
da koyarmışlar onu güneşä kurusun. Pipirudaya karşı kildän adamcıı giidirärmişlär
partal rubalarına, koyarmışlar bir küçücük sandıcaa, dolayanına koyarmışlar çiçek,
yakarmışlar mumnarı da bütün gecä dizärmişlär, nicä haliz ölüyü. İnanarmışlar, ani
nekadar taa çok göz yaşı akıdaceklar, okadar taa çok yaamur yaayacek. Taa çok yaş
çıksın deyni uşakların gözlerini uuarmışlar yakıcı biberlän.
Kotlovina küüyündä o figuracıı yaparmışlar Paskelledän sora üçüncü günü,
donadarmışlar onu boyalı yımırta kapçıınnan da gömärmişlär topraa. Her gün
uşaklar yıslarmışlar kalivançunun mezarını. Kırkıncı günü (Paskelledän Ay Tanasa
kadar) kalivançuyu çıkararmışlar, tamannarmışlar hepsini gömmäk rituallarını
da pipiruda adetini tamannadıktan sora atarmışlar gölä.
Pipiruda adeti varmış hepsi gagauz küülerindä. Adetin ritualını yaparmış-
lar on yaşını tamannamayan kızçaazlar. Bir üüsüz kızçaazı koyarmışlar gelin,
gelincik – Çeşm., Kotl., Çad. Gelini donadarmışlar eşilliklän: kuzu kulaandan
‘dikärmişlär ona fısta’, başına giidirärmişlär yapraktan bir fes (Çeşm.). Valkaneştä
gelinin giiyimini yaparmışlar kalabaktan, buradan çekiler gelinin adı – kalabaklı.
Çadır-Lungada gelinä ottan örärmişlär feneţ (o otlara deyärmişlär pipiruda otu),
elindä o tutarmış iki büük yaprak (Kotl., Tom.), göz kapaklarına yapıştırarmışlar
maavi, yanaklarına da - kırmızı boyalı yımırta kapçıı (Çeşm.).
Uşaklar gezärmişlär birkaç sokak, herbir evin kapu önündä çalarmışlar adet
türküsü, gelin dä (iki gelin – Tom.) bu vakıt oynarmış adet oyununu. Valkaneştä
45
Gagauzların kalendar adetleri

pipirudacı kızçaazlar oynarmışlar horu, angısının ortasında kalabaklı sallanar-

Pipiruda lätala, lätala,

46
Evdokiya Soroçanu

Teknelerä amurcuk,
Sergennerä somuncuk,
Babulara şarapçık,
Dädulara rakıcık.
Çadır-Lunga, 1986 y.
Sarı Praskovya, 58 yaşında.
Küülerin çoyunda türkülär karışık bulgarca hem gagauzça:
Pipiruda, ruda,
Na goriţa – miţa,
Day, Boje, dıjdeţ,
Seten, bereketen,
Yaamurlar yaasın,
Bereketler olsun,
Kara başak olsun,
Ambarlar dolsun,
Kara somun olsun,
Çorbacıyka versin.
Valkaneş kas., 1986 y.,
Köse Elena, 68 yaşında.

Pipiruda, ruda,
Magoriţa mäda (Na goriţa mäda),
Day, Boje,
Yaamurcuk ta yaasın,
Bereket tä olsun,
Kara başak dolsun,
Kırmızı tene döksün,
Ambarlar dolsun,
Kurtlar-kuşlar doysun,
Çorbacıyka da versin.
Çeşmäküü, 1986 y.,
Urum Mariya, 63 yaşında.

Pipiruda, ruda,
Day, Boje, kruda,
Setän-petän kravay.
Ver, Allahım, yaamur,
Tarlalara çamur,
Teknelerä hamur,
Sergennerä kolaç,

47
Gagauzların kalendar adetleri

Dolaplara pesmet,
Uşaklara saalık.
Tomay, 1986 y.,
Yabancı Varvara, 59 yaşında.

Pipiruda, ruda,
Yaz da geldi-geçti,
Kış ta geldi-geçti.
Ver, Allahım, yaamurcuk,
Tarlalara çamurcuk,
Teknelerä hamurcuk,
Fırınlara kolaççık,
Sergennerä somuncuk,
Acı, Allahım, acı
Aulda ayvannarı,
Dünnää sakatları,
Dünnää üüsüzleri.
Baurçu, 1986 y.,
Hristeva Stepanida, 76 yaşında.

Kolada türkülerinä bakınca, pipiruda türküleri taa az unudulmuş. Olmalı,

48
Evdokiya Soroçanu

Kendini rusalilerdän korumaa deyni, toplarmışlar pelin, daadarmışlar onu evdä,

49
Gagauzların kalendar adetleri

(moliyä) karşı. Pazar günü, Troiţada, insan sfinţit eder klisedä ceviz yapraklarını,
dolaşêr senselelerini, nezaman-sa gençlär yaparmışlar küü horusu.
Yaz gün durumuna (24.06/07.07) hererdä deerlär Dragayka, onun may yok
adetleri, çok erdä o hiç yortu da sayılmêêr. Halkın inandıına görä, bu gün – yazın
ortası, gün döner. Dragayka yortusu için kızlar hem genç karılar toplarmışlar
türlü ot, kurudarmışlar onnarı, sora da yıl boyunca kullanarmışlar onnarı ilaç
olarak türlü hastalıklardan. Kızlar kesärmişlär kırda genger tomruu da onnara
görä üürenärmişlär, kim olacek güveesi. Herbir tomruu nışannarmışlar belli deli-
kannıya: ikisi – küüdän, üçüncüsü dä – aşırıdan (Kotl.). Tomrukları koyarmışlar
evin saçaana: açılan tomruk gösterärmiş, angı çocaa kız evlenecek.
Çeşmäküüyündä Dragayka yortusu sayılarmış Meyva günü. Çorbacıykalar saa-
lık için verärmişlär zarzavat hem meyva. Kotlovinada Dragaykaya kadar imärmişlär
abrikos, o günü ilkin ikram edärmişlär komuşuları da sora kendileri iyärmişlär.
Bu günü adamnar çıkarmışlar kıra, bakarmışlar olmuş mu booday, bir aftadan
sora başlarmışlar ekini biçmää. Biçimdä herbir kulturanın varmış kendi sırası.
Biçim sürtärmiş iki afta
Sveti Petri gününä kadar (29.06/12.07): Ay Petro – Baur., Ceşm., Petro, Petro
günü – Kong., Kotl., Baur., Çeşm., Pitrou – Valk., Kotl., Pitrou günü – Çeşm.
biçärmişlär arpayı, sora boodayı. Bitärmiş Pitrou orucu. Bu günü herbir evdä
kesärmişlär kurban - bir körpä horoz, yaparmışlar ondan manca da ikram edär-
mişlär komuşuları.
İliya gününä kadar (20.07/02.08): Ay İliya – Valk., Kotl.,Çeşm., Kong., Sveti
İliya – Çad. bitirärmişlär biçmää, çekedärmişlär boodayı düümää. Halk arasında
iyün ayına deerlär orak ayı, iyülä dä – harman ayı. Bu vakıt yapılarmış en sıkı
kır işleri, varmış büük korku, ani olacek yangın, onuştan yasakmış yakmaa ateş
aullarda, sokaklarda. Nicä dä Petro günündä, verärmişlär kurban: klisedä okut-
tuktan sora seftä iyärmişlär hem üleştirärmişlär komuşulara üzümnän karpuz.
Avgustun 1-dä/14-dä Makavey günündä çekedärmiş oruç, angısı sürtärmiş
avgustun 15 kadar (Panaiya orucu). Bu günü, alıp herbir çiçektän biraz, sfinţit
edärmişlär onnarı klisedä da tutarmışlar bütün yıl ilaç gibi. İnanarmışlar, ani bü
günü hepsi otlar aalêêrlar, neçinki ‘gün döner güzä’ - Çad.
Sotira yortusu (06.08/19.08): Sotira – Valk., Kotl., Çeşm., Ay Sotira – Valk.,
Çeşm., Baur., Kotl., Pobrajna – Çad. gagauzlarda sayılarmış Panaiya orucunun
ortası. Bu günü klisedä sfinţit edilärmiş alma da verilärmiş komuşulara hem sen-
selelerä.
Büük yortu sayılarmış Panaiya (15.08/28.08) – Valk. Bu günü (Büük Panaya
– Valk., Büük Panıya – Kotl., Kong., Tom., Baur.) eni undan pişirärmişlär ko-
laççık da ilk üzüm salkımınnan hem başka meyvaylan sfinţit edärmişlär onnarı

50
Evdokiya Soroçanu

klisedä da üleştirärmişlär hısımnara, komuşulara dirilerin saalıı için hem ölülerin

51
Gagauzların kalendar adetleri

V. MOŞKOVun (1902 y.) hem AVTORun (2002 y.) tarafından

V. MOŞKOVun tarafından toplanı- AVTORun tarafından toplanılan

* Avtorun esapalmakları.

52
Evdokiya Soroçanu

• Bıldır (geçän yıl) evlenän gençle- • Genç kumilär götürerlär saadıçlarına

53
Gagauzların kalendar adetleri

• Hayvannarın günü için V. Moşkov • Eni Yılın ikinci günü biliner nicä Hay-
yazmamış.* vannarın günü. Adamnar toplanarmışlar,
ikramnarmışlar biri-birini ev hayvanna-
rının saalıı için.
• Yanvarın 6-da - Ay Yordan. • Yordan günü.
• V.Moşkov bu yortunun ajunu için • Büük ayazma. Suyu sfinţit edärmişlär
bişey sölämeer, hepsi yazdırılan ya- klisenin aulunda. Popaz sfinţit edärmiş
pımnar olêr Ay Yordan günündä. suyu bir büük çaunda, angısının içindä
• Su sfinţit ediler pınarda bir çiftçinin sabaaya kadar brakarmışlar kruçayı: buz-
aulunda. lanarsa(donarsa) – yıl olacek bereketli.
• Sfinţit ettiktän sora o suylan sulêêr- • Tüfekleri hem piştofları patladarmışlar
lar beygirleri, vakıt patladarak tüfekleri suyu sfinţit edärkän klisenin aulunda.
hem piştofları. Sfinţit ettiktän sora popaz gezärmiş küü
içindä, ayazmalarmış evleri hem başka
yapıları.

• Açan başlêêr düümää üülennik için • Tutmêêrlar aklılarında.*

• Yanvarın 7-sindä – Ay Yuvan • İvannar yapêrlar gününü, Ay Yuvanı

• Fevralın 2-dä – Сретение (gagauz • Bu gün sayılêr nicä fevral başında üç

55
Gagauzların kalendar adetleri

angısında mutlak lääzım olsun yaanı,

• Avşam ekmeendän sora çekeder • Tutmaa yımırtayı aazlan. ‘Hamam’

• ‘Hamam’ oyunu bittiktän sora • Bu adet için bilerlär ihtärların annat-

• Pişirerlär döşemä («дёшемя»), • Butürlü fal çekmäk yapılarmış Eni

• Üülendän sora sokaklarda yakêr- • Ateş yakarmışlar aul içindä, ateşin

• Masleniţada yaanı hiç imeerlär, ya- • Kalan yaanı mancalarını vererlär uşak-
alıdan kalan imeeyı da vererlär küçük lara (günaa için onnardan cuvap az) hem
uşaklara, ani alaca kuzu duusun. ev hayvannarına, yaalı kapları lääzımmış
isleecä yıkamaa: başlarmış Büük oruç.
56
Evdokiya Soroçanu

Büük oruç. • Büük oruç. Pak pazertesi karılar (taa

• Büük orucun her aftasında yapar- • Klisä küüdä işlämedii için, adet hem
mışlar kolaççık hem ölä denilän kukla onun atributları batmışlar.
(booday hamurundan türlü formada
kolaççıklar, koliva («колева») hem
türlü pişmiş imeklär da götürerlär
kliseyä okutmaa. Bu adetä deerlär
Panagiya (Панагiя).
• Orucun bitki aftasına deerlr Büük
afta. İnanarmışlar, ani büük perşembedä
ölülerin cannarı döner kendi evlerinä
da kalêlar orada İspasa kadar. Ölülerin
canı için mezarlıkta verärmişlär pomana:
kolaç, koliva, toprak çanak.

• Lazari pazarı. 7-8 yaşında kızça- • Lazar gunu. Tamannanarmış kız adeti
azlar, türkü çalarak, gezerlär küüdä lazarki gezmää. 7 yaşından 14 yaşına
(güvää hem gelin). Terminologiya kadar kızçaazlar ikişär kişi (gelinnän
verilmeer.* güvää) gezärmişlär evdän-evä, çalarmış-
lar lazarki türküsü. Onnarı çaararmış-
lar içeri. Gelin, giiyimni gelin rubasına
(başında duak gibi çember, elindä –açık
basma), oynêêr ‘iki yanına’ oyununu,
güvää da (başında kuzu derisindän
kalpak) çalêr adet türküsünü: ‘Uçtum,
gittim, dala kondum…’. Çorbacıykalar
onnara verärmişlär çii yımırta, un, ceviz,
pränik.

• Bu gün karılar gidärmişlär mezarlaa,

57
Gagauzların kalendar adetleri

• Süüt pazarı («Сюютъ пазары»). • Süüt pazarı. Gidämişlär komuşu

• Bu gündä karılar gidärmişlär mezar-

Mart
• Mardın 1-indä. Sveti Dokiya («Св. • Marta günü, Babu Marta.
Докiя», «Баба гюню»).
• Kurtulmaa pirelerdän deyni lää- • Karılar bu gündä paklarmışlar heresi-
zım gün kauşarkan soyunmaa anadan ni, çıkararmışlar evdeki işleri dışarı, pi-
duuma, kaçarak dolanmaa içersini üç relerdän kurtulmaa deyni, silkärmişlär,
kerä, söleyeräk: ‘Pirä dışarı’. söleyeräk: ‘Pirelär dışarı – Marta içeri!’

• Mardın 1-indä küü babusuna • Bu adet tamannanêr küü babusu-

• Çorbacıykalar sabaalen erken asar-

• Mardın 1-indän 9-una kadar olmaz-

• Mardın 9-unda. Kırk ayoz, Kırk • Günä deniler Kırk ayoz. Bü gündä
kaşık («Кырк аёз», «Кырк кашык»). pişirärmişlär kırk kolaççık sekizlik gibi
Pişirerlär 40 küçük kolaççık, lääzım hem guguşçuk da üleştirärmişlär onnarı
içmää 40 damna şarap. komuşulara. Aulda urarmışlar kırk kaz-
ma.
• Bu gündän ötää çekedärmişlär işle-
mää sadta, (meyvalıkta)* başçedä, kırda.
Maasuz bu gün için pişirärmişlär pita,
taligaya ükledärmişlär kül da çıkarmış-
lar kıra. Topraa sepelärmişlär kül, pitayı
kırarmışlar iki parçaya da orada erindä
onu iyärmişlär.

• Mardın 11-indä. Todur günü, • Bu günün (Todur günü) adetleri,

• Mardın 25-indä - Blaguşteni • Sayılêr büük yortu, deniler Blaguşteni.

• Mardın 27-sindä - Sveti Feodisi-

• Bizim görüşümüzä görä, V. Moş-

April
• Paskellä («Паскелля»). • Paskellä.
• Herbir çorbacıyka yapêr Paskellä • Herbir evdä pişirerlär Paskellä ekmää
ekmää (paska) hem çok kolaç. (paska) hem büük adet kolacı, angısınnan
giderlär saadıçlarına. Üleştirerlär birär
parça paska hem birär boyalı yımırta.
• Kolaçları daadêrlar senselelerä, nicä • Adet şindi dä var. Genç evlilär ilk yıl
Eni Yılda. giderlär barabar, sora da sade kumiţa
gider kresniţasına.
• Kü ç ü k Pa s k e l l ä ( « Кю чю к ъ • Küçük Paskellä.
Паскелля»).
• Ölüleri anmak için mezarlıkta ya- • Adet şindi dä var.*
pêrlar cümnä pomanası, nerdä daa-
dêrlar kolaççık ‘kukla’ hem yımırta. ‘Kuklalar’ unudulmuşlar.*
• Aprilin 23-ündä – Sveti Görgi • Hederlez, Görgi günü.
(«Ай Йорги» eki «Хедерлес»).
• Keserlär kuzuyu kurban. Kanını • Adet var şindi dä.* Kurban olacak
toplêêrlar, onunnan kapularda yapêr- hayvanı ya kesärmişlär, yada baaşlar-
lar kruça, kalanı da gömerlär ambarın mışlar diri. Kuzuyu baaşlarsalar diri,
yanında. buynuzlarına geçirärmişlär bir kolaç,
angısına saplarmışlar bir yanar mum,
günnüklärmişlär da ölä verärmişlär, ama
taa sık kuzuyu kesärmişlär.
• Kuzuyu pişirerlär bütün, içini • Adet var, ama kısaldılmış.* Pişirme-
doldurup pirinçlän eki booday bul- erlär kuru emişli ekmek, cümnä sofra
gurunnan. Derisini vererlär popaza. başladı kurulmaa bitki vakıtta.
Klisä aulunda kurulêr bir cümnä sofra.
Kuzuylan bilä vererlär yortu için pişi-
rilmiş kuru emişli hem üst kabuunda
kruçalı tombarlak somunu – kurban
ekmää («курбанъ екмя»).
• Ekmek imektän sora kurban olan • Aklılarında tutmêêrlar.*
kuzunun kemiklerini toplêêrlar, gö-
türerlär evä da gömerlär er içinä.
• Kemiceklärlän urêrlar geçän yıl • Aklılarında tutmêêrlar.*
evlenän gençlerä, ani onnarın çok
uşakları olsun hem evlerindä bolluk
olsun.
• Gençlär sallanêrlar sallangaçta hem • Aklılarında tutêrlar ühtärların annat-
çekilerlär çekidä. malarından.*
60
Evdokiya Soroçanu

• Sabaalen erken yıkanarmışlar çiilän.

Terekä, booday,
Çavdar, papşoy,
Tarlada çamur olsun,
Teknedä amur,
Fırında somun,
Uşaklara kolaç.
Çorbacıyka hepsini yıslaarmış suylan,
verärmiş oloy, un, süt masulları, angıla-
rından karılar yaparmışlar imää gerçunun
pomanası için. Gömärmişlär onu gömmäk
adetlerinä uygun: proţesiya, geçip bütün
küüdän, doorularmış gölä, atarmışlar ger-
çuyu suya, dönärmişlär evä, hepsinä, kim
karşılarmışlar yolda, ikram edärmişlär
şarap hem tatlı pränik. Evä döndüktän
sora uşaklara katılarmışlar karılar, da ya-
parmışlar gerçunun pomanasını.
• Kızlar serpärmişlär biri-birinä su,
gezärmişlär evdän-evä da toplarmışlar
kuklanın pomanası için.
• Gagauzların annattıklarına görä,
Beşalmada yortu peydalanmış en
çok 5 yıl geeri.
• Mayın 2-si – Sveti Tanas («св. • Tanas günü
Танас»).
• Mayın 8-dä – Sveti Yuvan («св. • Sveti Yuvan
Юван]»).
• Mayın 9-da - Nikul günü – • Nüklay günü
(«Никул гюню»).
• İspas (Испасъ»). • İspas. Nicä Paskelledä, pişirerlär
paska, kolaç, boyêrlar yımırta, giderlär
mezarlaa, mezarlar üstündä erleştirerlär
paska, yımırta, sora onnarı erindä me-
zarlıkta daadêrlar. Mezarların yanında
döşederlär evdän getirilän palayı, koyêr-
lar üstünä getirilän imekleri, toplanêrlar
birkaç aylä da oturup iyerlär. Bu günü
güneş duuarkan üleştirerlär kolaç hem bir
parça materiya (plat) hem dä mezarlıkta
daadêrlar topraktan çanak-çölmek.
62
Evdokiya Soroçanu

• Mayın 21-indä – Sveti Konstantin- • Konstantin-Läna.

Üyünün 29-unda – Sveti Petri Petrov, Petrov günü. Tutarmışlar 2-af-

• Avgustun 29-u – Vaatizedici Yu- • Yuvan günü. İmeerlär kırmızı karpuz,

kavrayacek canavar. Ama eer kıra çık- Pek lääzımsa bişey kesmää, keserlär da
marsa bilä, canavarlar zarar yapaceklar deerlär: “Ne varsa olacaa – eşiklän ol-
onun hayvannarına. sun”.
• Noyabrinin 21-indä – Vedeniye • Ovidenie günü.
günü («Веденiе гюню»).
• Bu yortuda hava bulutluysa, yazın • Eer bu gündä düşärsä bol kraa, o yılı
olacek bereket, açıksa – bereket olma- islää bereket olacek.
yacek.
• Bu yortunun da adı Topal canavar • Topal canavar.
yortusu («Топал джянавар»).

• Bu gündä adam karşılarsa kırda • Annadêrlar, ani bir karı yıkamış uşak-
canavarı, o lääzım soyunsun rubasını, ların rubalarını, da o günü onnar uşaklan
sıbıtsın onu da kaçsın, zerä canavar yollanmışlar taligaylan aşırı küüyä. Onna-
onu mutlak iyär. rın ardına takışmışlar yabanılar, insannar
etiştiräbilmişlär çözmää uşaan plänalarını
da sıbıtmışlar onnarı yabanılara – taa
ozaman yabanılar geeri kalmışlar.
• Noyabrinin 30-unda – Sveti And- • Ay Andrey.
rey.
• Sveti Andrey günündä, nicä dä • Bu gündä ayırı maana verärmişlär sar-
Sveti Görgi günündä, gezerlär cadılar mısaa. Sayılarmış, ani o var nasıl korusun
(«джяды»), onnardan sade birtürlü insanı hem hayvannarı hastalıklardan
kurtulmaa var nasıl – saçmaa kapu hem kötü kuvetlerdän. Bunun için sar-
önünä darı. mısaa uuarmışlar annılarına, sarmısaklar-
mışlar pençerelerin şişelerini, sarmısaklan
kapularda, tokatlarda yaparmışlar kruça
nışanı, - aniki cadıları koolamaa.
• Bu gündä herbir ayledä yaparmışlar
fasülä, mercimek – aniki yıl bereketli
olsun. Terekä evdän çıkarmazmışlar -
averä kaavi olsun.

• Sarmısak beklemää. Ay Andreyä kar-

66
Evdokiya Soroçanu

• Ay Andreyä karşı kızlar yatacee • Kızlar yortudan getirärmişlär evä ‘bek-

Dekabri
• Dek abrinin 4-ündä – Sveti • Varvara günü
Varvara. Bu gündä çorbacıykalar yaparmışlar ballı
pita (pesmet) eki sekizlik formasında
kolaççık da üleştirärmişlär komuşulara,
senselelerä uşakların saalıı için – çiçek
çıkarmasınnar hem kızamak geçirmesin-
när. Pitayı yaparmışlar çörek hamurdan
– aniki hastalık taa hızlı geçsin; pitayı
saplarmışlar furkuliţaylan, nicä ekmää,
- uşaan tenindä kalmasın çiçek izi deyni.
Hep bunun için olmazmış kullanmaa
iinä, başka sivri hem keskin iş. Birkaç
komuşuyka toplanarmışlar bir evdä, ge-
tirärmişlär imää, koyarmışlar sofrayı, ko-
nuşarmışlar – Varvarayı bakarmışlar.

• Dekabrinin 5-indä – Sveti Sava. • Sava günü. Bu günnerdä (dekabrinin

• Dekabrinin 6-sında – Sveti Ni- • Svetı Nıkulay.

• Dekabrinin 12-sindä – Sveti Spi- • Spiridon günü.

• İgnnajdenä karşı gecä küü korkar- • Olmazmış hiç birtürlü iş yapmaa.

• İgnajdendän Koladaya kadar olmaz • Olmaz vermää ödünç eki çıkarmaa

• İgnat günündä varmış adet karşılamaa

• Dekabrinin 25-şindä – Kolada • Kolada

• Koladaya karşı delikannı çocuklar • Kolada gezerlär uşaklar, delikannı

• Koladada çalêrlar sade bulgar tür- • İhtärların annatmalarına görä, kola-

• Koladacılar takêrlar şapkalarının • Atribut var şindi dä.*

angı dildä çalêrlar o türküleri, V.

İnformantlar:
Kapaklı Elena, 73yaşında,
Kara Vera, 70 yaşında,
Köse Ekaterina, 77 yaşında,
Kara Ana, 35 yaşında.

71
Gagauzların kalendar adetleri

GAGAUZ KALENDAR ADETLERİNİN

Bitki zamannarda aktual oldu ruh kulturasının hem onun terminologiyasının

Leksika-semantika grupalarının nışannamaları

Gagauz kalendar adetleri leksikasına analiz yapmak için belli edelim aşaadakı
nışannamaları:
1. Yortular hem hrononimnär.
2. Rituallar. Adet yapımnarı.
3. Oynayannar (adetleri tamannayannar), adet kişileri, onnarın grupaları.
4. Adet realiyaları ( ekmeklär, ritual ikramnarı, ritual gezisi yapannarın
atributları).
5. Dualar, türkülär.

1. Yortular hem hrononimnär

Kalendar adetleri termin sistemasında önemni er kaplêêr yortuların hem hro-

temelindä durêr ortodoks klisä kalendarı, onuştan yortuların hem hrononimne-

73
Gagauzların kalendar adetleri

Kolada termini (yortunun temel adı) alınma bulgarlardan. Biliner, ani Duu
Bulgariyada, neredä Besarabiyaya taa göçmediynän yaşaarmışlar gagauzlar,
geniş kullanılarmış Kolada adının fonetik variantı (Седакова, 1984, 7). Kolada
termininnän barabar kimi gagauz küülerindä kullanılêr termin Krêçun (Crăciun)
– Valk., Tom., angısı gelmiş gagauzlara, bezbelli, moldovannardan: termin Kraçun
gezer Batı Bulgariyada maanaylan ‘Kolada ajunu’ ( Етнография на България,
1985, T. III, 99), moldovannarda hem romınnarda sa Crăciun sayılêr Kolada
yortusunun baş adı (Календарные обычаи, 1973, 228; Кабакова, 1989, 5; РРС,
1980, 342).
Gagauzların terminosistemasında leksema Kolada nışannêêr diil sade Kolada
yortusunu, ama Kolada adetlerinin başka realiyalarını da. Deyelim, yortunun adı
identikli Kolada grupasının hem Kolada gezmektä çalınan türkünün adlarına.
O kullanılêr bir temel gibi terminologiya lafbirleşmeleri yapılmasında. Nışanna-
yalım, ani Kolada adetlerinin adlamasında sintaksis metodu – temel metodtur.
Sıralayalım lafbirleşmesi terminneri, angılarına girer Kolada lekseması:
- Kolada proţesi: Kolada gezmää – Kong., Kotl., Cal., Beşal.
- Ev, neredä koladacılar üürenerlär kolada türkülerini: Kolada evi – Kotl.
- Kolada gezärkän çalınan türkülär: Kolada türküleri – Kong., Beşal., Baur.;
Kolada avaları – Valk., Kong., Tom.
- Kolada kolacını kabledärkän sölenän dualar: Kolada molitvası – Kong.
- Koladacılara verilän adet ekmekleri: Kolada kolacı – Valk., Kotl.
- Koladacıların şapkalarını donatmak için kiyattan çiçeklär: Kolada çiçää
– Beşg., Tom., Beşal.
- Koladanın önündä tutulan oruç: Kolada orucu – Valk., Kong., Baur.
- Koladanın önündeki afta: Kolada aftası – Valk., Kong., Tom.
- Koladanın önündeki gün: Kolada ajunu – Kong.; Koladaya karşı – Valk.,
Kong.
- Koladaya karşı gecä: Kolada gecesi – Valk., Kong., Baur.
- Koladanın ilk günü: Kolada günü – Valk., Beşg., Çad.
- Büük koladacılar grupası: Büük Kolada – Valk.
- Küçük koladacılar grupası: Küçük Kolada – Valk.
Kolada sözün temelindän yapılı tek terminnär: üz sufiksi (afiksi) – cı yardımınnan
yapılı söz koladacı, kolada türküsünün refreni dä verdi termin koladele.
Eni Yıl yortusunu nışannêêr terminnär Eni Yıl, Ay Vasil – Valk., Beşg.; Surva
– Kong. Terminnär Ay Vasil hem Surva göstererlär yortunun klisä hem halk adını.
İlk ad yapılı aşaadakı modelä görä: ay hem ayozun adı, angısının günü tutulêr
yanvarın 1-dä, onun bulgar variantında (karş. Ay Petrov). Antroponimin gagauz
variantı (Vasili) razgeler survaki gezän uşakların Eni Yıl türküsündä. İkinci ad
taa evelki, onu taa sık kullanêrlar merkez dialekttä lafedän gagauzlar. Termin
Surva yaygın gagauz dilinin aazlarında birkaç fonetik variantta. Deyelim, üülen

74
Evdokiya Soroçanu

dialektindä taa çok kullanılêr fonetik variantı Suvr-, merkezdekisindä – Surv-,

Ritual, yortu Ritual gezmesi Yapım Çıbık Katılan

Kalendar adetlerindä önemni rol oynêêr temel yortuların ajunnarı, angılarına

75
Gagauzların kalendar adetleri

termini ayazma (α′γιασµα - ‘ayozlu çöşmä’) nışannêêr suyu ayozlamak proţesini

76
Evdokiya Soroçanu

Blaguşteni terminin kullanılêr ikinci fonetik variantı da – Blaguşteniye. Poy-