Zincir Üzerine Iğne Oyası

AKSARAY İLİ İĞNE OYA ÖRNEKLERİ ve KULLANIM ALANLARI

funduszeue.infoŞ

Fotoğraf 1. İğne oyası örnekleri (Kılıç Karatay, )

Dış etkilerden korunmak amacı ile ortaya çıkan giyim-kuşam kültürü geçmişten günümüze çeşitli evrelerden geçerek toplumların düşünce, inanç, gelenek, görenek, örf, adet, zevk ve yaşam biçimlerinin yanı sıra sosyal ve ekonomik şartlarını yansıtan bir olgu ve süslenme arzusunu gerçekleştiren bir sanat dalı olarak canlılığını devam ettirmektedir.

Süslenme ve süsleme arzusu insanoğlunun yaradılışı ile başlamış ve var olan bu istek yaşadığı döneme göre çeşitlilik göstererek süregelmiştir. Toplumlar kendilerini ifade etmek için sanatı kullanmışlar ve geleneksel el sanatları bir milletin kültürünü temsil eden unsurlardan biri durumuna gelmiştir. Anadolu sahip olduğu el sanatlarının çeşitliliği ile önemli bir uygarlık merkezidir.

Geleneksel Türk giyim-kuşam kültürü içinde baş süslemelerinin vazgeçilmez unsuru olan oyaların ayrı bir yeri vardır. Türk kadınının zevkini, yaratıcılığını ve el becerisini yansıtan oyalar, süslenmek amacının yanı sıra içerdiği motifleri ile gizli mesajlar aşıyan sessiz bir iletişim aracı olmuştur. (Onuk, , s). 

Oyaların yöresel özellikler çerçevesinde özgün motifler taşıdığı görülmekle birlikte, aynı motifin farklı yörelerde farklı isimlerle anıldığı da dikkati çekmektedir (Köklü, , s).

Anadolu kadını sevinçlerini, üzüntülerini, heyecanlarını renklere, ilmeklere, tığ, mekik ve iğne yardımı ile oya örücülüğüne dönüştürmüştür. İğne oyalarının boyutlu yapısı ve süsleyici niteliği ile el sanatlarımız içinde önemli bir yeri vardır. Tarih bakımından birçok devletlerde adı geçen Aksaray bölgesinde, yazmalara hayat veren iğne oyaları yöreye göre biçimlenmekte ve özgün isimler almaktadır.

Kültürel kimliğin en canlı ve somut belgeleri olan el sanatlarının, bir milletin gelenek ve göreneklerinin nesilden nesle aktarılmasında önemli bir yeri vardır. Geleneksel Türk el sanatlarının içinde önemli bir yeri olan oyalar ise, yüzyıllardır geleneksel Türk giyim-kuşamının vazgeçilmez bir parçası olmuş; kadın kıyafetleri, takı ve diğer hediyelik eşya süslemelerinde sıkça kullanılmıştır.

Toplumların sanat duyarlığını en kesin ve açık biçimde o toplumun süsleme sanatlarında görmek mümkündür. Doğal coğrafi konumu ve tarihi geçmişi nedeniyle birçok uygarlığın beşiği olan Anadolu, halk sanatı konusunda dünyanın en zengin kaynak ve araçlarına sahiptir. El sanatları bir ulusun kültürel kişiliğini toplumların dünkü ve bugünkü yaşam biçimlerini yansıtan en canlı ve anlamlı belgelerdir.

Geleneksel Kültürümüzü geçmişten günümüze yeni kuşaklara aktaran, süsleme ve süslemek amacıyla kullanılan ve tekniği örgü olan iğne oyaları, sadece Türk ulusuna özgü bir el sanatıdır. Oya; iğne ile yapılan düğümlü ilmeklerin oluşmasından meydana gelir (Eronç, , s).

Dünya literatürüne “Türk Danteli” olarak giren iğne oyalarımız ilk bakışta dantelle benzerlik gösterse de bir alan oluşturan ve mutlaka bir eşyaya dikilmek üzere yapılan iki boyutlu dantelden üç boyutlu yapısı ve başlı başına bir süsleyici olması ile ayrılmaktadır (Kültür Bakanlığı, , s:8)

Zengin çeşitliliğe ve geçmişe sahip olan iğne oyaları, yapılırken sadece süs eşyası olarak değil, kişinin duygu ve düşüncelerini, renklere ve oyaya dönüşmesini sağlamıştır. İğne oyası Anadolu’ya özgü oyalardandandır İğne oyaları düz şerit biçimde ve aşağıya doğru artarak üç boyutlu yaprak, çiçek, meyve ve başka motiflerden oluşanları vardır. Çiçeklerin çoğunlukla gerçekçi bir biçimde yapıldığı, diğer motiflerinde ise serbest anlatımlarla ortaya konduğu görülür (Özker, , s).

Milli kültürümüzün kendine özgü niteliklerini yitirmeden, çağdaş boyutlar kazanması için kadın el sanatlarından olan oyaların, günlük yaşantımızda yerini alması, geçmişten gelen bu mirasın gelecek kuşaklara aktarılması ve zamanla kaybolmaması açısından son derece önemlidir.

Aksaray oya geçmişine bakıldığında ilk olarak boncuk örme sonrasında iğ oyası daha sonrasında ise sıra ile floş, firkete, çim oyası ve iğne oyası takip etmektedir. Ancak günümüzde en çok ilgiyi iğne oyası görmektedir. Yapılan değişik ve her defasında yeni motifler üretme şansı veren iğne oyaları sadece yemeni veya havlu kenarını süslemede kalmamış tespih, tepsi, sehpa, kolye, broşür, yüzük ve küpe gibi takı ve süs malzemesi olarak da kullanım alanı geliştirmiştir.

Aksaray’da iğne oyası kültürel etkileşim sonucu ortaya çıkmıştır. İğne oyaları yapanların birçoğu eşinin meslekleri doğrultusunda farklı bölgelerde kalması sonucu öğrenmiş, bazıları ilgi sonucu bazıları da ise Halk eğitim kursları sonucunda öğrenmiş olduğu bilinmektedir.

Aksaray Halk eğitim merkezi müdürü Azmi ARI ile yapılan görüşmede, İğne oyalarının Aksaray bayanları tarafından büyük ilgi gördüğünü ve bayanların oya işi ile aile ekonomilerine de katkı da bulunduğunu beyan etmiştir. Açılan kurslarla kadınların yeni bir iş alanı ve kendilerine olan güveninde arttığını belirten ARI, kadınlara kendilerini geliştirmekte destek oldukları için mutlu olduklarını dile getirmiştir. Açılan kurslarda alanında uzman hocalara yer verilmiş, iğne oyasına dair bütün bilgilerin paylaşımı denem yanılma yoluyla aktarılmıştır. Bugün Aksaray’da iğne oyası yaygın bir el sanatı durumundadır. Kullanım alanlarının gelişen teknoloji ile değişmesi sonucunda ilgide artmıştır.

funduszeue.infoY İĞNE OYALARININ DESEN ÖZELLİKLERİ

Aksaray bölgesinde yapılan iğne oyaları yapımında genellikle beyaz, sabun yeşili, krem rengi, açık pembe, açık eflatun, açık gülkurusu, kırmızı renginin kullanıldığı görülmüştür. Yapılan iğne oyalarının kullanılacağı yemeni, havlu kenarı veya diğer ürünlerinde oyada kullanılan renklerle uyum içinde olduğu saptanmıştır.

Oyalar öncesinde örnek bezi adı verilen bir desen çalışma bezi üzerinde yapılmaktadır. Örnek bezi üzerinde birden fazla çeşitli tekniklerle örülmüş şeritler yer almaktadır. Örücü bayan öncesinde hangi deseni yapacağına karar verdikten sonra ilk örnek çalışmasını örnek bezinde uygun şerit üzerinde örmektedir. Oyanın firkete veya tığ ile yapılan zincir, çim oyası veya örümcekler üzerine işlendiği görülmüştür(Tülay Çiçek, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf 2. Örnek bezi (Kılıç Karatay, ).

Kullanılan motiflerin isimleri incelendiğinde;

Kirpikli iğne oyası: Desenin ismini nerden veya nereden aldığı bilinmemekte olup, halk dilinde bu isimle anılmaktadır (Gülüstan Vurgun, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf 3. Kirpikli İğne oyası örneği (Kılıç Karatay, ).

Köklü İğne Oyası; motifin zemininde yer alan beyaz renkteki dantel örgüsünden dolayı bu ismi almıştır. Motif üzerinde ekleme ya da çıkartma yapılabilir( Sevim Özyön, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf 4. Köklü İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Kirpikli- Köklü İğne oyası: Köklü iğne oyası ile kirpikli iğne oyasının birleşmesi sonucu yenibir desen oluşmuş ve bu ismi almıştır (Huriye Yaldır, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf 5. Kirpikli-Köklü İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Şeytan Bacağı İğne oyası; Motifin isminin nerden geldiğine dair kaynak yoktur. İlk örülen bölgede bu ismi aldığı için bu isimle bilinmektedir (Esra Duru, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf 6. Şeytan Bacağı İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Tavşan Kulağı; Şekil olarak Tavşankulağına benzemesi sonucunda bu isimi alan motif sık kullanılan motifler arasında yer almaktadır (Gülüstan Vurgun, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf 7. Tavşan Kulağı İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Bademli İğne oyası; İsim olarak kaynağını nereden aldığı bilinmemekte olup bu oya motifinin göç yolu ile geldiği bilinmektedir (Tülay Çiçek, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf 8. Bademli İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Çilek İğne Oyası; Motiflerin birçoğunun ismini doğadan veya çevredeki nesnelerden aldığı görülmekte olup bunlardan bir tanesi de çilek motifidir. Çilek meyvesine benzetilmesi sonucunda bu ismi almıştır (Esra Duru, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf 9. Çilek İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Kirazlı İğne Oyası; Bu motif de ismini kiraz meyvesine benzetildiği için bu isimi almıştır (Huriye Yaldır, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf Kirazlı İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Lale İğne Oyası; Doğadaki çiçeklerde motiflerin ismini almasında önemli bir kaynak olmuştur. Laleye benzemesi bu ismi almasına neden olmuştur (Sevim Özyön, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf Lale İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Gül İğne Oyası; Güle benzemesi nedeniyle örücü bayanlar bu ismi vermiştir (Rukiye Ağırbaş, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf Gül İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Papatya İğne Oyası; Doğada bulunan nesneler her zaman eşsiz bir kaynak olmuştur. Örneğin bu papatya modelinde olduğu gibi, papatya çiçeği bu motife ismini vermiştir (Güler Altınkonar, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf Papatya İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Çarkıfelek İğne Oyası; Penç stilize edilmiş çiçek motifidir. Penç motifinin çeşitleri bulunmaktadır. Çarkıfelekte bunlardan biridir. Bu ismi iğne oyası çeşitlerinde de görmek mümkündür.

Fotoğraf Çarkıfelek İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Menekşe İğne oyası; Menekşe çiçeğine benzemesi motifin bu isimle anılmasına neden olmuştur (Rukiye Ağırbaş, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf Menekşe İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Küpeli İğne Oyası; Küpeli çiçeğine benzerli ile bilinen bu motif ismini de doğal olarak bu çiçekten almıştır (Esra Duru, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf Küpeli İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Artırma İğne Oyası; Artırma eksiltme tekniği ile örülmekte olup ismini de bu teknikten almıştır (Güler Altınkonar, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf Artırma İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Hanım Hanıma İğne Oyası; Bayanlar omuz omuza veren iki bayanı simgelediğini düşüncesiyle bu ismi vermişlerdir (Sevim Özyön, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf Hanım Hanıma İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Kelebek İğne Oyası; Doğada sadece çiçekler, meyveler veya sebzeler motiflerin ismini almasında kaynak olmamış hayvanlarda kaynak olmuştur. Örneğin kelebeğe benzemesi bu motifin ismini almasında etkili olmuştur (Rukiye Ağırbaş, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf Kelebek İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

Yıldız İğne Oyası; Doğanın dışında evrende bulunan nesnelerin görünümü de motiflerin ismini almasında kaynak olmuştur. Yıldızın görünümüne benzemesi nedeniyle bu ismi almıştır (Esra Duru, sözlü görüşme, Nisan ).

Fotoğraf Yıldız İğne Oyası (Kılıç Karatay, ).

3.İĞNE OYALARININ KULLANIM YERLERİ

Havlu kenarları:

İğne oyaları havlu kenarlarının vazgeçilmez kenar süsü olmuştur. Görünüş bakımından zengin görünüme sahip olan iğne oyaları aynı zamanda havluların albenisini de arttırmaktadır.

      Fotoğraf Havlu Kenarı örneği                                             Fotoğraf Havlu Kenarı örneği

    (Kılıç Karatay, ).                                                           (Kılıç Karatay, ).

Kenarı iğne oyalı süslenen havlular daha fazla ilgi çekmekte olup kız veya erkek annelerinin hazırladıkları çeyizlerin vazgeçilmez olan ürünlerinden biridir. Genelde bitkisel motifler yer almıştır. Havluların alt şeritleri veya motiflerin orta göbek kısımları genellikle tığ ile örülüp üzerine iğne oyaları örülmektedir.

Fotoğraf Havlu Kenarı örneği                                           Fotoğraf Havlu Kenarı örneği

(Kılıç Karatay, ).                                                                (Kılıç Karatay, ).

Yemeni Kenarları:

Şerit halinde hazırlanmış iğne oyaları kare formundaki yemenilerin dörtkenarına dikilerek kullanılmıştır. Oyaların yapımına tığ yardımı ile yapılan firkete oyası ile başlanmış, firkete oyasının üzerine ana ve ara motifler iğne oyası ile yapılmıştır. Oyaların zeminini oluşturan firkete oyası, oyaların daha zengin görünmesini sağlamasının yanı sıra eskiyen yemenilerden oyaların sökülerek yeni bir yemeniye tutturulmasına ve oyaların daha uzun süre kullanılmasına olanak sağlamıştır(Ağırbaş, ).

Fotoğraf Yemeni Kenarı örneği                              Fotoğraf Havlu Kenarı örneği
(Kılıç Karatay, ).                                                     (Kılıç Karatay, ).

Fotoğraf Havlu Kenarı örneği                                  Fotoğraf Havlu Kenarı örneği

(Kılıç Karatay, ).                                                        (Kılıç Karatay, ).

Örtü Örnekleri:

Önceden beri tığ ve dantel ipi ile yatak odası, oturma odası veya sehpa örtüsü olarak örülen örtüler artık iğne oyası ile yapılmaktadır. Başlangıcında yine tığ ve dantel ipi kullanılan örgüler sonrasında oya ipiyle iğne oyası tekniği olarak devam etmektedir. Örtü örnekleri tığ ile yapılan dantel örneklerinin iğne oyası birleşmesiyle desen kompozisyonlarında zenginlik meydana gelmiştir (Altınkonar, ).

                            Fotoğraf Sehpa örtüsü örneği                           Fotoğraf Yatak odası örneği

                      (Kılıç Karatay, ).                                             (Kılıç Karatay, ).

                          Fotoğraf Oturma odası örneği                             Fotoğraf Sehpa örtüsü örneği

                                   (Kılıç Karatay, ).                                               (Kılıç Karatay, ).   

Tespih süslemeleri:

Tespih uçlarında süs olarak değişik oya örnekleri kullanılmıştır. Süslemeler farklı bir sunum şekli sunmuştur.

  Fotoğraf Tespih örneği                      Fotoğraf Tespih örneği                         Fotoğraf Tespih örneği

     (Kılıç Karatay, ).                               (Kılıç Karatay, ).                                (Kılıç Karatay, ).

Tepsi örneklerinde derinlik vererek oya örnekleri ile farklı ürünler elde edilmektedir. Derinlik verme yöntemi ile tepsilere ayrı bir güzellik katan iğne oyaları günümüzde bayanların vazgeçilmez ürünlerinden olmuştur.

     Fotoğraf Tepsi örneği                      Fotoğraf Tepsi örneği                         Fotoğraf Tepsi örneği

         (Kılıç Karatay, ).                           (Kılıç Karatay, ).                              (Kılıç Karatay, ). 

KAYNAKÇA

• ANKARA TÜRK OYALARI KATALOĞU, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara , cilt. 2, s:8
  
  
• ERONÇ, P., Giyim Süsleme Teknikleri, Millî Eğitim Bakanlığı, Ankara, s
  
  
• KÖKLÜ, Hülya, ÖZDEMİR, Melda, YETİM, Fatma, Gerede İğne Oyaları, Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, , sayı, s
  
  
• ONUK, T., İğne Oyaları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara , s
  
  
• ÖZKER, M., Kütahya Geleneksel Düğün Giysileri ve El İşlemeleri, Turizm geliştirme vakfı, Ankara , s

Sözlü görüşmeler

ARI, Azmi, Halk Eğitim Müdürü, Sözlü görüşme,

ÇİÇEK, Tülay, İğne oya öğretici Usta, Sözlü görüşme,

AĞIRBAŞ, Rukiye, İğne Oya örücüsü, sözlü görüşme,

ALTINKONAR, Güler, İğne Oya örücüsü, sözlü görüşme,

DURU, Esra, İğne Oya örücüsü, sözlü görüşme,

ÖZYÖN, Sevim, İğne Oya örücüsü, sözlü görüşme,

YALDIR, Huriye, İğne Oya örücüsü, sözlü görüşme,

VURGUN, Gülüstan, İğne Oya örücüsü, sözlü görüşme,

Madde Yazım Bilgileri:
Yazar: Semra Kılıç KARATAY

Anahtar Kelimeler: İğne, oya, kültür, el sanatı, motif