Ataerki Ne Demek

Müzik ve folklorun harmanlandığı bir olgu olan müzik kültürü; müzik ile insanların yüzyıllardır süregelen sözlü edebiyatı, törenleri, düğünleri, oyunları, yaşayış biçimleri kısacası halkın bütün kültür ürünlerinin birleşimidir. Dolayısıyla her ulusun müzik kültüründe kendini ifade eden müzikleri, halk dansları ve çalgıları vardır. Tarihi süreç içerisinde, bulunduğu coğrafi konumu gereği Kafkasya bölgesiyle bağlantı noktasında olması ve günümüzde bünyesinde bulundurduğu çeşitli etnik toplulukların yaşaması sebebi ile Kars ili ve çevresi müzik kültürü açısından önemli bir bölgedir. Bu bölgede tarihsel süreç içerisinde yaşayan etnik toplumların sahip oldukları geleneksel müzikleri, icrasal açıdan da farklıdır. Bu bağlamda çalışmanın amacı; Kars müzik kültüründe kullanılan çalgıların teknik yapılarını ve icrasal özelliklerini ortaya koymaktır. Kars yöresinde kopuz, tar, kemane, mey, balaban, davul, nağara, goşa nağara, zurna, tulum, garmon, akerdeon ve kavalın kullanıldığı görülmektedir. Âşıklık geleneğinin etkin rol oynadığı bu bölgede bağlama ve ailesinin de yaygın şekilde kullanıldığı bilinmektedir.

ЭДЕБИЯТШЫНАСЛЫКЪ - ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

O.D. RUSTEMOV1,

E-mail: [email protected]

Kirim Hanliginda Kadinlarin Hakklari ve Sosyal Statusu

Рустемов Олег Диляверович.

Социальный статус женщины в Крымском ханстве

Волею судеб да наших дней дошли уникальные документы, касающиеся крымской истории, различных аспектов жизни государства и его обывателей. Эти бесценные документы дают информацию о многих сторонах жизни, однако статья посвящена лишь одной из сторон жизни, а именно роле и статусе женщины в Крымском ханстве, необходимо заострить вопрос именно на этой проблеме. Прежде всего, нужно отметить, что, как и во многих государствах, выросших из кочевой или полукочевой своей истории, женщины, а именно турчанки, были во многом наравне с мужчинами. Они вместе пасли скот, воевали и становились обладателями новых покоренных земель. Даже Ислам со своей строгостью ко всему чуждому не сумел искоренить это. Женщина в Крымском ханстве могла спокойно обращаться в суд. Ей было дано одно право из трех, которые разрешали развод, и они им активно пользовались. Другим немаловажным фактором была защита женщин от развода или пропажи мужа на войне. В этом случае сам муж или его родня выплачивали ей достойную сумму, оговоренную еще при женитьбе. Эта сумма называлась мехр-и мюэджель. На полученные деньги сама она вместе с детьми могла безбедно существовать какое-то время. В этом проявлялась забота государства о женщинах.

Ключевые слова. Крым, никях, махфил-и каза (судейское собрание), мехр-и мюэджель, женщина, джарие (невольница).

1 Рустемов Олег Диляверович, к. филол. н., старший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)

УДК:

Rustemov Oleg Dilyaverovich.

Social Status of Women in the Crimean Khanate

By the will of fate, unique documents concerning the Crimean antiquity, various rather aspects of the life of the state and its inhabitants have survived to this day. These invaluable documents provide information about many aspects of life; however, since our article is devoted to the role and status of women in the Crimean Khanate, it is necessary to focus on this issue. First of all, it should be noted that, as in many states that grew out of a nomadic or semi-nomadic history, women, namely Turkish women, were in many ways on a par with men. Together they grazed cattle, fought and became the owners of new conquered lands. Even Islam, with its strictness towards everything alien, has not been able to eradicate this. A woman in the Crimean Khanate could easily go to court. She was given one of three rights that allowed divorce and they actively used it. Another important factor was the protection of women from divorce or loss of their husbands in the war. In this case, the husband himself or his relatives paid her a decent amount, agreed upon at the time of marriage. This amount was called mehr-i muedzhel. With this money, which she, received, she herself, along with the children, could comfortably exist for some time. This showed the state's concern for women.

Keywords: Crimea, Nikah, Makhfil-i Kaza (Judges' Assembly), Mehr-i Muedzhel, Woman, Dzharie (Slave).

Butun dunyada ataerkillik (Patriiarhat) anaerkilligi degi§tirgi zamandan beri her yerde erler'e ait du§unme usulu ve kaba kuvvet zafer kazanmi§ti. Sadece bazi gograflarda anaerklik kendi durumlari sikica tuta biliyordu. Mesela Amazon kadin askerleri. Ger?ek bu daha fazla

mit andiriyoyr ki, ama bazi tarihfelerin kaldigi kaynaklarinda böyle asker olan kadinlar tasvir edilmi§tir. Yine de nasil olsa olsun ki, isanlik kendini hatirliyorsa o zamannin ba§langa?i beri ?ogu yerlerde erkek hakim sürerdi. Tabi ki, istisna da vardi. Bazi kiral yerine kralle hakimieyet sürüyor. Joan of Arc Fransizlarin ingilizlere kar§i ayaklanmasini ba§ariyla yönetti, sonu? olarak ger?ek ba§ini egdi ve yandi, ama bu biraz farkli rivayettir. Lekin, bu istisnalara bakmadan insan toplunlarinda ataerkillik bir adet, an-ane olarak tabi §eklinde kabul edilrdu. Ancak bir-iki toplumlarda kadin üste degilse her halde erkeklere hi?bir §ekilde a§agilik degil bazen ise onlara e§itti. Bu insan toplumlarindan biri Türk toplumudur.

Türk kadinin rölü hakkinda ?ok makale ve kitap yazilmi§tir. Biz onlardan sadece bazilari andiramiz: mesela Ali Ahmetbeyoglu tap Hunalarin zamani anlatarak bu kavimleri arasinda kadin yüksek statüsü gösteriyordü [Ahmetbeyoglu, ]. Me§hur alenen taninmi§ ki§i, dü§ündürücü, poet Ziya Gökalp Tütk?ülügün esaslari anlatirken yine de kadina egitim almak, ve büyük üretimin önünde olmasini söyleyordü [Gökalp, ]. Özkan izgi islamiyetten önceki zamani göz önünde tutarak bir Arap ile kar§ila§tirildiginda bir Türk kadinin daha kiskanilacak bir kaderini anlatiyor [Rustemov, ]. Muharrenm Ergin Orhun abideleri hakkinda rivayet ederek yine de eski Türklerin muhim rol gösteriyordu [Özkan, ]. Ayni yazar 'Dede Korkut Kitabini' inceleyip oradaki kiz kahramnlari övüyor [Ergin, ]. Ecla Arat kiz sorunu Türkiyenin i?inden inceleniyor [Ergin, ]. Yazdigimiz cümlede §imdi yeni yazarlardan bir ka?i yerle§meye gayet uygundur. Ahmet Ta§kesen 'Er tabildi' destaninda kadinlarin tipleri inceleniyor [Arat, ]. Haydar Gölba§i, Türk Destanlarinda Kadinin Sportif Faaliyetlere Katilimi üzere ara§timalar yapiyor [Ta§kesen, ].

Kendi tarafindan ise biz Kirim hanliginda kadinlarin hakklari var oldugnu ve onlarin sosyal statüsü göstermeye niyetindeyiz. Türk kadini nisbeten hür oldugu ve az-?ok hakklarina sahib olduguna Kirim Kadiasker defterinden bellidir. Biz bu vesikalar üzerine ?ali§ip böyle durumlara defalaca §ahit olduk. Öylese, yukarida söylenen yazar ve onlarin yazilarina ek olarak Kirim kadinin yüksek statüsüne katilmaktayiz.

Kirim Hanlignda kadinlarin hakiki statüs ve hakklari hakkinda zamana ait (yani yy.) Bag?asaray qazasinin sicillleri: ara§tirmalar,

metinler, tercimeler [Rustemov, ] adli kitapta mevcüt olan belgelerden direkt olarak bilgi vermektir. Kirim'da kadinlarin belli özgürlügün bir hissesi sahip olduguna §ahitleriz. Mesela Babasi kizindan izin sormadan bir nikäh yapamadi. Bu vakalara böyle iki tane sicil taniklik ediyorlar:

Oldur ki, E§ Mehmed bin Muhammed el-Hacc mahfil'i qazaya Mustafa bin Hizir ihzar idip: i§bu Mustafaya Kefe'de qizimi tezvi? (aqayga verme, evlendirme) eyledim, veläyette (при свидетелях) didikte, el-merkum Mustafadan sual olunduqta iqrar-i qayd olundi. Cera zelik fi evail (начало) Cümadi-el-ula, seb'a a§er ve elf.

§ühüdü'l-hal [Rustemov, , s. ].

i§bu sicilde anlatiliyor ki: Bir baba, ismi Mehmed bin Muhammed el-Hacc (haci) mahkemeye Mustfayi davet edip taniklar önünde söyledi ki: Ben kizimi Kefede i§bu Mustafaya i?in evlendim. Mustafadan soru sordugunda 'Evet' dedi. Bu hadise sicile yazilip kayit olundu. Tahrir-i felän?a

Ertesi gün ise ayni mahkemede böyle vaka oldu:

Oldur ki, Mustafa bin Hizir E§ Mehmed mahzarinda: i§bu E§ Mehmedin kizi bana Kefede nikäh idüp geldikte beni kabul itmi§ degüldir, dedikte E§ Mehmed merkumin qizi qabul itdügi Mehmet Halife ibn-i Musa ve Hayder bin Suray ile sabit olub kayit olundu. Fi't-tarih el mezbur. §ühüdü'l-hal el-mezburun. [Rustemov, , s. 38].

Yani kiz babasinin iradesi ve istegi ragmen, yeni kievi kabul etmemi§. Bu vaka yine de §ahitlar önünde olup sicile kayit olundu. Demek ki, 17 asirnin itibaren kizlar kendi istegi ile evleniyorlardi. Belki de bu 17 yüzyilindan daha erken varmi§, ama maalesef bunu hakkinda bilgimiz yok.

Bu konuyla ilgili ba§ka görgü tanigi hesaplari vardir. Meselä hacca gidecek bir hanim. O uzun dü§enmeden direk mahkemeye kendi diri ve yasal kocasi £agirmi§. Öyle ki, adet üzre qadin kendisi degil, kendi yerine bir vekil (avokat) se?ip bu adamga öz derdimni analatiyordu. O ise, vekil yani, onun i§in i?in ter dökülüp bus-bütün savunup qadi üzerine ger?ek bir sava§ a?iyordu. Bu olay i?in de hi? istisna olmadan sabiqan (yani eski, emekli) defterdar (gelir-gidi§ yazan ki§i) olan Mehmed Efendinin zivcesi Ay§e bint-i Abdi tarafindan bir vekil tayin olundu. ismi Hüsyen bin Muhammed vekil Ay§e hatun adindan kadi ve bütün mevcut olan oglanlara olduk?a basit hitap etti:

ЭДЕБИЯТШЫНАСЛЫКЪ - ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

'Benim müvekkiletim Ay§e hatun bir oglu ile Kâabe Çerre feha Allah'a giderim, diyor, ve eger bütün oglanlar razi olsalar ve elinde malin tutan zevcim Muhammed efendi elimden murad iderimdir (verecek yani), sual olunsun'.

Muhammed efendi böylelikle hemen tüm malindan vazgeçiyor: Muzaffer nam oglan ve Efraz Paydar nam cariye bu ikisini Ramazan validesine (anasina) hibe (bah§i§) itmi§dir. Mülki mahsusidur (onun mülkü demek) ve Nasuhi nam qazagi istefan mukabelisinde (yerine) vermi§im. Ve Semen nam qazaq ve Müläyim nam cariye kendi satun almi§, hakki serrihidir (Ay§enin demek) ve Firdevs nam cariye Ferrah Kerman (Or qapi) emini olan (emin demek) Sagir zimmiye bir kaftan verüb mezbur Sagir muqabelisinde vermi§dir. Ve Behram nam qazaq, ve Qasim nam qazaq ve Ferhad nam qazaq, ve Bagçasarayda Hacci Osmandan içtira' (bina itdügi) itdügim evi maa tevabi (azbardaki çeçit binalar) ehu bir cümle zevcetim Ay§e bana mehr-i müeccelni hibe itdikte ivaz vermiçem. Üstelik on buzagli ve alti öküzü kendim yol harci deyü hibe etmiçem. Bir cümle zikr olunan emval (mal) Ay§enin mülk-i serihhidir. Benim bir veçh (bir yandan) ile alakam yoktur. Didikte mavakam vuku'a üzre kayit olundu. Cera zelik fi evasiti (ortasi) Sefer, sene Semani a§er ve elf.

§ühüdü'l-hal felânça[Rustemov, , s.

].

Kirim Hanligi kadinlarinin hakklarindan biri iki kadinin sesi, erkegin bir sesine e§§itir. Yani kazada (mahkemede) çahitlik getirmek için dört tane qadin ya da iki erkek lazimdi. Veya bir erkek ve iki bayan. Avantajardan digeri ise boçanma (ayrilma) yaptiginda üç defalardan bir defa ancak kadina aitti. Ve onlar bu imkanla aktif §ekilde faydalaniyorlardi. Örnegin bir bayan mahkemeye gelip kocasi ile hiç yakinlik olmadigi için ayrilma talep ederdi. Ayni zamanda bütün vaad ettigi mehr-i müeccel ve mehr-i müaccelden tam yerinde vazgeçti. Hatta bütün memlüklerde ve kocasi mehr-i müeccel hesabina verdigi 20 florinden de vazgeçti ki, ancak kocasi hemen ayni yerde ona boçanma versin diye talep ediyordu. Kocadan sordugu zaman dedi ki, eger hepsi iade ederse tabi bo§ olsun. [Rustemov, , s. ].

Burada söylemesi gerekior ki, mehr-i müeccelin sorulari oldukça hassasti. Her bir kadin fukare ya da zengin olsa olsun nikâh yapildigi önünde mehr-i müeccelin sahip olmaliydi. Bunun için hem gelin hem de kiev

taraflarindan mahsus seçilmi§ iki tane vekil tayin oluyordu. O vekileri mutlaka §ahit heyeti önünde sabit edilirdi. Eger §ahitlerin kimse razi olmasa, adam vekâlete tayin olunmaz, digeri seçiyordu. Sonra belli olan bir gün onlar ikisi akraba temsilceri beraber perde arkasindan bir odada oturup kendi aralarinda fisildayip konu§uyordu. Bazen en büyük olan akraba bir tevsiye ya da ögüt için çagirirdi. Nihayet endiçeli beklentiler sonra sonuç açiklaniyordu. Mehr-i müeccel hemen ödeniyordu: en azindan onun bir parçasi. Mehr-i müaccel ise ancak kocasi vefat ettiginde. Aslinda bu iki ödeme borç olarak bakiliyordi. Eger kocasi vefat ederse miras paylaçmadan önce dul kalan bayana tamamen iki mehr-i müeccel ve müaccel eline veriyordu. Ancak sonra Çariat kanunlara uyarak mirasi paylaçmaga ba§laniyordular.

Aslinda siradan çikkan bayanlar için mehr-i müeccelin tutari florin yapilirdi. Bu da oldukça iyi tutar ki, be§ ya da dört florin için kolay kolay bir sigir ya da su sigiri serbest olub alinirdi. Çehirde yaçayanlar bayanlar ise mehr-i-müecceli olarak itibaren yüze kadar olabilirdi. En pahali mehr-i müeccel Bora Gazi Girayin kizina verilmi§tir. Yine bu bilgiler bize Kazasker sicilleirnden belli olunmaktadir. Böylelikle Melek Sultan (Bora Gazinin kizi) qazasker önünde sabit olan vekiller aracigiyla Azamatça Murzadan bin flori (florin), bin guru§, bin tenge2 ve bin aqçe almiçtir. Bu zamana göre bu masal zervetiydi. Gerçek bir §ah hediyesiydi. [BuapcnaHOB, , c. 48].

Ama belli ki, ne§e ve memniyet fukarelik beraber yürüyorlar. Ayni belgeler, yani kazasker defteri, bize sefalet dolu bir hikaye yine anlatiyor. Bir gün Nazenin diyen kiz mahkeme meclisesi önünde haziran olub (yani hazir olub) kendi kocasi olan Kart Bay karçisina dava açmi§. Diyor ki, sayin meclis üyeleri, i§bu Kart Bay benimle hikâh yaptiginda, eger diger kadinlarla iliçki yapsam ve içki içsem benden tam yerde bo§ olacaksin. Zaten bu adam bir defa degil defalarca bana hiyanet ederdi. Buna da çahitlerim de vardir. Kocasi baçlica inkâr eder hepsi, sonuçta ise kizdi, ve talak ilan etti. Talak ilan yaptiktan sonra

2 Tenge (danga: dang) - Altin Ordu zamaninda en ufak para birimiydi. Tahminen XV yüzyilin ci yillarinda beri bu sikkelierin gümü§ içerigi ancak 40 - 45 gram oldu. Kirim Hanligi kurulu§unda TENGE Azaq §ehrinde kesmeye devam edilirdi. - O.R.

hemen mehr-i müeccel olan flori üstelik mehr-i müaccelin de bir ka? yüz flori ortaya ?ikip ödemesi lazimdi. Adam ne yapacagani bilmiyor ki, Han-i Hazreti giyimlerin a§agisi öperek, bu beladan kurtarmak i?in yalvarmaya ba§ladi. Sonra feryad kopardi ki, zorla adami sakinle§tiler. Han-i A'zamin buyruklarina göre Kapu Agasi olan Hazret Ahmed Aga aglayan Kartbayi yanina alip tekrar nikäh etmesini teklif etti. Ancak §artlar tam degi§ti. Kart Bayin mehr-i müeccel ve müaccel i?in para yoksa onun bütün mülkü Nazenin tarafina ke?iyor. Bütün bah?eler, binalar, evler, koyunlar ve sigirlar dogmami§ evlatlariyla beraber bu artik hepsi Nazenin mali olacakmi§. Eger bu §artlara razisin, Kart Bay, yeniden nikäh yapalim. Ne dersin? Dü§ündü Kart bay, yapacak bir §ey yok, raziyiz demi§. Mecliste oturanlar muslimler dedi ki, bak Kart Bay, eger i?ki i?ersen ya da ba§ka bir cariye ile

haram i§i yaparsan, Nazenin seni tekrar kovar da, ve yine be§ yüzlük mehr-i müecceli ister. Dikkat et artik. [Rustemov, , s. ].

Ancak Kirim Haliginda degil bütün Türk kizlari ve kadinlari onurlandirildi ve saygi duyuldu. Gôçebe hayatinda kolay i§ olmaz. Birlikte hayvan otlaniyor, birlikte savaçiyor, birlikte yeni topraklara hakim oluyordu. Çimdi ise Türkler yava§ yava§ yeni dünyasinin üyeleri oluyor. Katiliyorlar yani. Bu yeni dünyada kadinlarimiz kaybolmasinlar ki, asirlerin tarih boyunca emdikleri tüm iyiligi gururla taçisinlar. Onlar bunu gerçek hak kazanmiçlar.

Edebiyat:

1. Ahmetbeyoglu A. Avrupa Hun imparatorlugu. Ankara: TTK Yay., S.

2. Биярсланов М. Выписи из кадиаскерского сакка (книги) // ИТУАК. № 8.

3. Ziya Gökalp. Tûrkçûlûgûn Esaslari / haz. Mehmet Kaplan. istanbul: Varlik, S.

4. Rustemov O. Taghi Salahshour. Bagçaraya qazanin sicilleri: ara§tirmalar, metinler, tercimeler. Ankara: Sonçag, s.

5. Özkan I. islamiyetten Önce Türk Kadinlari. Ankara: Türk Kültürü Ara§tirmalari, S.

6. Ergin M. Orhun Abideleri. Ankara: Bogazici, S. 21,

7. Ergin M. Dede Korkut Kitabi. istanbul: Bogazici, S.

8. Arat N. Kadin Sorunu. Baski 2. istanbul: Say, S.

9. Ta§kesen A. Er Tabildi Destaninda Kadin Tipler // Türkoloji Araçtirmalari. Volume 2/3.

Gölba§i H. Türk Destanlarinda Kadinin Sportif Faaliyetlere Karilimi // JASSS. No. Autumn II,

oo

CO